ايگۇل كەمەلبايەۆا: ماعجاننىڭ پوەزياسى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - دۇنيەنىڭ ماعىناسى ءسوز. ءسوزدىڭ قۇدىرەتى شەكسىز بولماعىن تاپ وسىلاي قابىلداۋعا بولار. مادەنيەتى مەن تۇرمىسىنىڭ نەگىزى ءسوز ونەرىنەن ءوربيتىن كوشپەندى ءناسىلدىڭ اقىنعا استە كەندە بولماسى زاڭدى.

ماعجاننىڭ اقىندىق جاراتىلىسىن سۋرەتتەۋگە سىرلى ءسوز، بايىپتى بوياۋ تاپپاي قينالاسىڭ. جۇماق قۇسىنداي قۇلپىرعان، ماحاببات سەزىمىندەي تىلسىم پوەزيا.

ماعجاننىڭ سۋرەتكەرلىك قۇبىلىسىن تانۋعا ادەمى، سالتاناتتى تەڭەۋلەردىڭ ءبارى تارلىق قىلىپ، ادىرا قالاتىن ءتارىزدى. ماعجاننىڭ كوركەمدىك كوكجيەگى تايبۋرىلدىڭ شابىسىنداي. ونىڭ كۇن ديدارلى نۇرلى ولەڭدەرىنىڭ جالعانى، وسالى جوق، قۇددى تابيعات ستيحياسىنداي. سوندىقتان ول تۋرالى تابىنباي، شابىتتانباي ءسوز ايتۋ نەعايبىل دۇنيە. مۇحتار مەن جۇسىپبەك ماعجاننىڭ ولەڭى حاقىندا تەبىرەنبەي، مايداي ەرىمەي ءسوز ايتقان ەمەس. ماعجان فەنومەنىن اق- ادال تۇيسىنگەن مۇحتار مەن جۇسىپبەك جۇرەكجاردى لەبىزدەرىن ۇرپاق ساناسىنا قۇيىپ كەتۋدى پارىز ساناعان. ويتكەنى ول ۇشەۋى شىڭداعى ۇيالاردان تۇلەپ ۇشقان جاس قىراندارداي ادەبيەت كوگىندەگى زامانى ءبىر، تىلەگى ءبىر، رۋحى ءبىر الىپتار توبىنان بولدى.

ماعجاننىڭ اقىندىعى ارناسىنا سىماي لىقسيتىنى سونشا، وندا ابايدان بۇتىندەي الىنعان سويلەمدەر كەزدەسەدى، بۇل ونىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن ستيلدىك ەرەكشەلىگى، سەبەبى، ونىڭ ولەڭىنىڭ ءبيسميللاسى اباي.

ماساتىداي قۇلپىرعان جەردىڭ ءجۇزى،

اياق باسساڭ - تابانعا وتەر سىزى، -

دەپ جازدى ول «كۇز» اتتى ولەڭىندە. بىلگەنگە مارجان، ابايعا ەلىكتەۋ داستۇرشىلدىك پەن ۇيرەنۋ مەكتەبى بولعان. ماعجانعا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ نوسەرلەتكەن، داۋىلداتقان، جالعاندى جالپاعىنان ورايتىن ءستيلى ءتان:

بۇل قىمىزدىڭ ارعى اتاسىن سۇراساڭ،

قۇلاشا قۋلىق بيە ءسۇتى ەدى.

تومسارعان ەركە قازاقتىڭ اسى ەدى،

- دەيدى «قىمىز» اتتى ەتنوگرافيالىق ولەڭىندە فولكلوردىڭ ءيىسىن

اڭقىتىپ، سوندا ول ەرتەگىدەي ءتاتتى، اۋەزدى ەستىلەدى قۇلاققا، ۇلتتىق سيپاتى قانىق.

كوشپەندى قازاقتىڭ ماڭدايىن كۇن سۇيگەن، ايدارىنان جەل ەسكەن قىر بالاسى دىنشىلدىكتى جان- جۇرەگىمەن تۇيسىنبەيتىنى بىلىنەدى. ءبىراق اللانى ءسۇيۋ، اللاشىلدىق ماعجاننىڭ كۇللى سۋرەتكەرلىگىنىڭ، جاراتىلىسىنىڭ كەپىلى. كەي ازامات سول سۇيىسپەنشىلىگىن ءوزى دە سەزبەيتىن سياقتى.

ماعجاندا ۇلتشىلدىق سارىن، داستۇرشىلدىك كۇشتى. سويتە تۇرا ول بەلگىلى ءبىر شەڭبەرگە سيمايتىن اقىن. ادامزاتقا ورتاق دۇنيەلەر مەن ۇعىمدارعا بۇيرەگى بۇرا بەرەتىنى سول سەبەپتى.

«وت» اتتى ولەڭىندە ماعجاننىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭدىگى سونشا، ءپالساپاسىنىڭ نەشە اتاسى وسى ولەڭنىڭ ءون بويىنا سيىپ تا، جاراسىپ تا تۇرعانى تاڭ قالدىرادى.

كۇننەن تۋعان بالامىن...

ءبىرتۇرلى قىزىق. بال ءتىلدى بالعىن بوبەكتىڭ تىلىمەن سويلەيدى اقىن، ال ۇلى مۇراتتاردى ۋاعىزدايدى، تۇرىكشىلدىك يدەياسىن تازالىق ۇعىمىمەن ۇشتاستىردى، ويتكەنى بالادا قيسىن (لوگيكا) كۇشتى.

«كۇننەن تۋدىم» دەۋ ادامزات اڭىزىنىڭ قاينار كوزى، ونىڭ نارەستە شاعىندا تۋعان سوليارلىق ميفتەردىڭ دە ساۋلەسى. تاۋراتتاعى سامسون بەينەسى كۇن نۇرىن پەرسونيفيكاتسيالاۋدان تۋعانى سياقتى بۇل ءمان- ماعىناسى ۇشان- تەڭىز تانىم دۇنيەسى، ەجەلگى زورواستريزم دىنىندەگى وتقا تابىنۋشىلاردىڭ گيمنى دەسە دە لايىق، كونە تۇركى تايپالارىنىڭ شارتاراپقا تارالۋى دەسە دە ارتىعى جوق، قاتپار- قاباتى كوپ، كوركەم پافوسقا قۇرىلعان سۇلۋ جىر.

ويتكەنى ماعجان كوسموستىق، عارىشتىق سانانىڭ سۋرەتكەرى. ولەڭدەرى اسقاقتاپ، جالىنداي شالقىپ، جەر مەن كوكتى وراپ تۇرادى.

كوكتىڭ سانسىز كوزدەرى،

الداماڭدار ويناقتاپ.

شاقىرعانمەن بارا المان،

بۇلت، تەز شىق تا، بەتىن جاپ!

بۇل شۋماق ونىڭ «جۇلدىزدارعا» اتتى ولەڭىنەن.

ماعجان ءىرى ولشەمدەرمەن ويلانعان اقىن. بۇل ولەڭنىڭ عالاماتى سوندا، عالامشار مەن ادامنىڭ پروپورتسياسى مۇندا بار. اقىن اياعى جەردە، كوڭىلى كوكتە، دارمەنسىزدىگىن سەزىنۋى ونىڭ رۋحاني بيىكتىگىنە تەڭ. ولەڭدە ءتۇپسىز تۇڭعيىق عارىشتا قۇم تۇيىرشىگىندەي بولسا دا ادامزات ءناسىلىنىڭ سەزىمتال بولمىسى، تۋلاپ سوققان بەيمازا جۇرەگى كوركەم، كەستەلى بەينەلەنگەن. توپىراقتان جارالىپ توپىراققا اينالاتىن، تابانى جەردەن اجىراماۋعا ۇكىم ەتىلگەن ادام بالاسىنىڭ جانى، قيال- ارمانى شارتاراپ دۇنيەنى، بەيمالىم كوركەمدىكتەردى، ۇيلەسىمدى اڭساپ شارق ۇرۋى. ورىندالماعان ارمانىنىڭ سالدارىنان قاپا- مۇڭ شەگىپ، اقىرى - جاراتۋشى اللاعا، نەگە سولاي جاراتتىڭ؟ - دەپ وكپە نازىن ءبىلدىرۋى قانداي نازىك بەرىلگەن:

جاراتقان سوڭ جەردەن سەن،

بەرسەڭشى جەردەي تىنىش جان.

ويتكەنى اقىن كەي مەزەت ءوزىنىڭ «سەزگىش جۇرەك، ۇشقىر جانىن» اۋىرسىناتىنىن مۇلدە جاسىرعىسى جوق. ابايدىڭ «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا» دەۋىنە ۇقساس. وسى ويدىڭ ۇشىعىن ماعجان ءوزىنىڭ «باتىر بايان» پوەماسىنىڭ باسىندا پىسىقتايدى: «سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا».

ورتا عاسىرلاردا دۇنيە ويانعاندا، جاھاننىڭ تىرەگى - ادام فيلوسوفياسى تۋدى. ماعجان سول گۋمانيستىك يدەيانى وسى ولەڭىندە جاڭعىرتسا دا باتىس فيلوسوفياسىنداعى ادام بالاسىنىڭ ساناسىن تۇرمىس بيلەپ، ءوز بويىنان اسا المايتىن شاراسىز كۇيىن، اجالدى پەندە ەكەندىگىن مويىنداپ قانا قويماي، مويىنسۇنىپ جازعانى جانە انىق.

ادامدى الاسارتىپ قور قىلاتىن بەيشارا كۇي - ول قۇدايسىزدىق، سەنىمنىڭ بولماۋى، كەرىسىنشە، بيىكتەتىپ، زور قىلاتىن قاسيەتى - قۇدايشىلدىعى بولسا كەرەك.

كۇن استىنداعى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن يدەاليزم مەن ماتەرياليزمنىڭ قاقتىعىسۋىندا، زۇلىمدىق پەن ىزگىلىكتىڭ تەكە تىرەس شارپىسۋىندا شىنايى سۋرەتكەر ءاماندا ۇلى سەنىم يەسى. ماعجان رۋحاني ءومىردىڭ جاقتاۋشىسى عانا ەمەس، جىرشىسى بولعان اقىن.

بىلگەن ەمەس يمان دەگەن نە نارسە،

«قارىن» دەگەن ءسوزدى عانا جاتتاعان.

ماعجان «پايعامبار» اتتى ولەڭىندە باتىس مادەنيەتىنىڭ بىرنەشە عاسىرلىق ماعىناسىن سيدىرىپ جىبەرگەن قۇدىرەتتى اقىن.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ماعجاننىڭ ورىس ادەبيەتىنەن كوپ ۇيرەنگەنىن، ەلىكتەگەنىن قاداپ ايتتى. ورىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ىشىنەن قازاق اقىندارىنا رۋحاني تىم تۋىس جان م. يۋ. لەرمونتوۆ بولار. لەرمونتوۆتى اباي مەن ماعجان سۇيگەن. ماعجان ونىڭ «كوگدا ۆولنۋەتسيا جەلتەيۋشايا نيۆا» اتتى قۇدايشىل ولەڭىن اۋدارعان. سول ولەڭنىڭ اسەرى بار. ابايدىڭ كوركەمدىك الەمى بار، باسى - اباي، سوڭى - لەرمونتوۆ سينتەزدەلىنىپ، ءبىراق ەپيگوندىقتان ادا «جازعىتۇرى» اتتى ولەڭ دۇنيەگە كەلگەنگە ۇقسايدى.

جارتاقان جانعا راحات جازعىتۇرى،

شۇكىر قىل، ءبىر اللاعا «يا قۇدايلاپ» .

مۇندا اباي ستيلىندەگى جاراتىلىستىڭ ادامي كەسكىنى بار، سويتە تۇرا، ماعجان قازاقى بولمىسى كۇشتى اقىن:

ۋىزعا جاڭا تويعان جاس قۇلىنى، -

دەپ سۋرەتتەۋى تۇركى تابيعاتىنىڭ ۋىزداي جاس دالالىق سيپاتىن استارلاپ بەرەدى. وتىرىقشى قاۋىم ۋاقىت تابىنان كونەرە بەرەدى، كوشپەندى جۇرتقا كەڭىستىككە باعىنىپ تىرشىلىك كەشكەندىكتەن، ماڭگى كوكتەمدەي جاڭارۋ، جاڭعىرۋ ءتان، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىندا قوردالانعان ەشتەڭە جوق، سول سەبەپتى دۇنيە جالعان، ءبارى وتكىنشى دەپ تۇسىنەدى. ماعجاننىڭ ماحاببات ليريكاسىندا كوسموستىق ەپيتەت ەرەكشە جارقىراپ كورىنەتىنى عاجاپ. سۇيگەن جار دەسە اقىن جانى جەر- دۇنيەگە سيماي الاسۇرىپ كەتەتىن ءتارىزدى.

مەن شيرازدىڭ پاك سۇلۋىن تاڭىرىمە تەڭەر ەم.

ءبىر مەڭىنە سامارقان مەن بۇقارانى بەرەر ەم.

حوجا حافيز تۇركى ارۋىنا تابىنسا، ءبىزدىڭ ماعجان جەر بەتىندەگى شاھارلاردى مىسە تۇتپاي عاشىعىنا «جۇلدىزدى - جۇزىك، ايدى - القا عىپ بەرەيىن» - دەپ ۇزدىگەدى. شالىقتاپ كەتكەندە مىنا جارىق دۇنيەگە سيماي كەتەتىن قايران اقىندار، كوسموستىق سۇلۋلىققا نەلىكتەن سونشا اۋەس بولعان دەسەڭىزشى! مۇمكىن اقىندىقتىڭ ءبىر سيپاتى سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەۋى ەمەس پە ەكەن؟!

بالدان ءتاتتى، ايدان سۇلۋ وسى ولەڭىندە ماعجان ابايشىلدىعىنان سىنىق سۇيەم اجىرامايدى. اباي ايتپاۋشى ما ەدى ورەندەرىنە:

ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز،

نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا.

ماعجاننىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى ماحاببات تۋرالى ولەڭدەرىندە ايقىن سەزىلەدى. ايەل كوركىنە قاتىستى باعزى زامانعا ءتان تەڭەۋلەر بار. «سۇيەمىن» اتتى ولەڭىندە سۇيگەن جارىن «يىرىلمەيدى جىلانداي» دەپ بەينەلەيدى. تاعى ءبىر قۇپيا ارۋعا ارناۋىندا «يىرىلگەن بۇيرا تولقىن شاشى قانداي، يىعىنا ەكى جىلان اسىلعانداي» دەپ سۋرەتتەيدى. ەرتەدەگى جىراۋلار پوەزياسىندا: «ءابجىلانداي ەسىلىپ» دەگەن ءسوز بار. ياعني جىلان - سۇلۋلىق سيمۆولى. بەرتىن كەلە وزگەرىپ كەتكەن. جەر جۇزىندەگى ەڭ ميفولوگيالىق جاندىك بولعاندىقتان، جىلان تەڭەۋىنىڭ استارى مەن ماعىناسى، تۇسپالى جىن اتادى.

كىم بىلەدى، مەن دە شەتكە كەتەرمىن،

تۋعان جەرىم، سەنى تاستاپ باسىم جاس،

- دەيدى ماعجان ۇلى اقىندارعا ءتان كورىپكەلدىك، ءداستۇر قۋالاۋشىلىقتان اينىماي. وزىنە- ءوزى ولەڭمەن ۇكىم شىعارۋ، اسىپ وتىرعاندا ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوزى تاعداردىڭ تالكەگىمەن بۇلجىماي كەلۋى اقىندىقتىڭ تىلسىم جاراتىلىسىندا بار قۇبىلىس.

ورىس ءتىلىن بوزبالا شاعىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتان وقىپ ۇيرەنگەن ماعجاندى ماسكەۋدىڭ ءدامى تارتتى. ول 1923-26 -جىلدارى ماسكەۋدە بولدى. جوعارى ادەبيەت كۋرسىندا سەرگەي ەسەنينمەن بىرگە وقيدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ ءتارىزدى ماسكەۋدە ءجۇرىپ، اۋدارمامەن ماعجان كوپ اينالىستى. ءوزى م. گوركي، ۆ. بريۋسوۆتارمەن جاقىن بىلىسكەن. مۇحتاردىڭ «مەن ابايدى سۇيەمىن. بۇدان سوڭ ماعجاندى سۇيەمىن. ەۋروپالىعىن، جارقىراعان اشەكەيىن سۇيەمىن... سەزىمى جەتىلمەگەن قازاق قاۋىمىنان ەرتە شىققانداي. زاماننان باسى وزىپ، ىلگەرىلەپ كەتكەن اقىن بولادى» دەپ تەبىرەنۋى وسىنىڭ ءبارىن مەڭزەيدى.

ⅩⅩ عاسىر قازاق ءۇشىن الابوتەن عاسىر بولدى، قىم- قيعاش دۇربەلەڭگە، تراگەدياعا تولى ءدۇبىرلى عاسىر بولدى. الاش زيالىلارىنىڭ باعى ورلەگەن كەزى عاسىردىڭ باسى، كىندىك ازيادان شىققان حالىقتاردىڭ اراسىندا ىلگەرى كەتىپ، بۇراتانا سانالعان ۇلتتان سونشالىق تەگەۋىرىندى، وقىمىستى توپتىڭ ءوسىپ شىعۋى كەيىننەن يمپەريالىق رەاكسيالىق كۇشتەردى رەپرەسسياعا يتەرمەلەگەنى داۋسىز.

وتارشىلدىق بۇعاۋ ۇلتتىق سانانى وياتتى. «ويان، قازاق!» دەپ جار سالدى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ. «ماسا» بولىپ ىزىڭدايدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءبىراق بارىنەن دە اسىرىپ ايتقان نەبارى 27 جاسىندا باقيلىق بولعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى سۇلتانماحمۇت ەدى:

قاراڭعى قازاق كوگىنە،

ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام!

حالىقتىڭ باعى جانۋىن اڭساعان وسى تاقىلەتتەس ارمان- مۇددەسىن «كۇنشىعىس» اتتى ولەڭىندە ماعجان جالعايدى. ازاماتتىق ليريكاسىندا ماعجاننىڭ اسقان ۇلتشىلدىعى، وتانسۇيگىشتىگى دارياداي جويقىن قۋاتپەن كورىندى. «ورال تاۋى» اتتى ولەڭىندە كوشپەندىلەر ءداۋىرىنىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان باعزى سالتاناتى مەن سول ەجەلگى اتا- بابا مەكەنىنەن ايرىلىپ قان جىلاۋ بار.

ءبىر كۇندە سەنىڭ يەڭ تۇرىك ەدى،

ورىن عىپ كوشىپ- قونىپ ءجۇرىپ ەدى.

قازاق- نوعاي بولىنبەگەن، ەل ىرگەسى بۇزىلماعان قۇدىرەتتى، سالتاناتتى وتكەنىن جىرلاۋ «تۇركىستان» اتتى ولەڭىندە ەرەكشە پاتەتيكالىق سۇيىسپەنشىلىكپەن كورىندى:

تۇرانعا جەر جۇزىندە جەر جەتكەن بە؟

تۇرىككە ادامزاتتا ەل جەتكەن بە؟

«تۋعان جەرىم - ساسىقكول» اتتى ولەڭىندە ماعجان زارزامان اقىندارىنان ءبىر اۋمايدى، بۇلدىر بولاشاققا كۇمان جانىن تورلاعان:

بىلمەيمىن نە بولارىڭ، قايران كولىم،

جارايدى تەڭ بولماسا كۇن مەن ءتۇنىڭ.

ءيتيىپ قاراشەكپەن كەلىپ قونسا،

باسىڭنان قۇسىڭ ۇشىپ كەتەر سەنىڭ.

ول قورعانسىز، ناداندىققا شىرمالعان قازاعىنىڭ قامىن جەپ، جانى كۇيىپ اللاعا ارىز قىلعان اقىن، ونىسى كۇپىرشىلىك ەمەس، اشى زار ەكەنىنە «ءتاڭىرى» اتتى ولەڭى كۋا.

باقىتسىز قاڭعىپ جۇرگەن قازاق سورلى،

اركىمگە كۇنى كەتىپ مازاق سوردى.

ءبىر ەلشى جىبەرمەدىڭ، سانعا المادىڭ،

جالاڭاش تۇيە باققان اراب قۇرلى.

بۇل ولەڭنىڭ ءبىر ىشكى ءيىرىمى، ۇلتتىق مۇددەمەن كىندىگى ءبىر استارى - ەل بولۋ ءۇشىن اللانىڭ حاق ءدىنى - يسلام ءدىنى قاجەت دەگەن اقيقات ويدى دا مەڭزەۋىندە جاتىر، سونىمەن دە وراسان ۇتىپ تۇر. يمانسىز حالىقتاردىڭ ءحالى مۇشكىل بولارىن اقىن سەزىپ وتىر.

ماعجان مۇڭلى، زارلى اقىن بولا تۇرا، ءوز ەلىنىڭ كەلەشەگى جارقىن بولارىنا سەنىم بىلدىرەدى. «كۇنشىعىس» اتتى ولەڭىندە ۋايىمنىڭ ءىزى دە جوق:

كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى - مەن كەلەم،

جەر جۇزىنە نۇر بەرەمىن، كۇن بەرەم!

قازاق ەپوستارىنا ءتان جەرشىلدىك، ەلشىلدىك مۇراتتارى ماعجاننىڭ پوەمالارىندا جارقىرايدى. وتاندى ءسۇيۋ، ۇرپاقتى امان ساقتاۋ، بۇقاراشىلدىق پوەمالارىندا، ءتىپتى، ماحاببات تاقىرىبىنان الدەقايدا كۇشتى سەزىلەدى. ماعجان ۇزاقسونار پوەما جازباعان، بارلىق پوەماسىنىڭ كولەمى شاعىن.

«ەرتەگى» اتتى اللەگوريالىق پوەماسىندا ماعجان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ستيلدىك تاسىلدەرىن مەيلىنشە مەڭگەرىپ، قازاق ادەبيەتىن جانرلىق جاعىنان كوركەيتتى.

پوەما كەيىپكەرى سىزدىق - ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى سىزدىق سۇلتان. باعزى باباسىنىڭ زامانىنداعى ناقتى دۇشپاننىڭ ورنىنا ابستراكتىلى ۇعىمدار - جالعىزدىق، ءولىم، ميفولوگيالىق قۇبىجىق قولدانىلادى. اقىن جانىن الدەبىر اۋىر دەرەكسىزدىك، رۋحاني داعدارىس، تورىعۋ مەڭدەپ جازىلعانى حاق. ماعجان ءوزىن «قيال قۇلى - مەن ءبىر اقىن» دەپ اتاۋشى ەدى عوي، سول ءبىر اۋمالى- توكپەلى كوڭىل- كۇيىنىڭ كۇيرەپ، جاسىعان، ءتۇڭىلىپ مويىعان كەزەڭىندە وسى پوەما تۋسا كەرەك. ايتكەنمەن «ەرتەگى» پوەماسىنىڭ نەگىزگى سارىنى تۋعان ەلىنىڭ مۇڭ- مۇقتاجى مەن قاۋىپ- قاتەرى، ارمان- تىلەگى جانە سونشالىق بيىك مۇددەلەرمەن قاتار، اقىن جانىن شىرماعان رۋحاني دەرت. سوندىقتان دا ءومىردىڭ ەمەس، ءولىمنىڭ سيمۆوليكاسى ءجيى قولدانىلادى.

ⅩⅩعاسىر ورىس پوەزياسىنداعى 1910-20 -جىلدارداعى سيمۆوليستىك اعىمى اسەر ەتپەي قالماۋى جانە عاجاپ ەمەس. «قۇم استىندا دەمى بىتكەن بەتپاق ءشول؛ بەتپاق ءشولدىڭ كوگى دە ءبىر سۇر كەبىك؛ ايى نۇرسىز، جۇلدىزى ءۇنسىز سىقىلدى؛ ءۇنسىز ولىك بەتپاق ءشول؛ جانىن بەردى، ءولدى ءشول؛ تۇنشىققان قۇم؛ ماڭگى بۇققان بايالىش؛ اينالا ءولىم، شەگى شەكسىز، ءشول دە ءشول».

ءشول مەن ءولىم - ەگىز تۋعانداي، سينونيمدىك ۇعىمدار. قورقىت بەينەسى ماعجاننىڭ جۇرەگىنە جاقىن بولعانىنا ونىڭ «قورقىت» اتتى پوەماسى كۋا، ال مىنا تۋىندىسىندا ماعجاننىڭ قورقىتشىلدىعى شەكتەن شىققان. پوەمانىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى:

الدەقايدا، قىردا، سىردا الاش بار...

مۇنارلى تاۋ، بالداي بۇلاق، اعاش بار...

ەسىل ەردى، ەسىل جەردى جات الدى...

ويلى ۇلىنا بۇل كەڭ دۇنيە بولدى تار.

ءوز زامانىنىڭ سۇرقيا ۋىتىنان جانى تۇرشىككەن ماعجان زۇلىمدىقتى فولكلورلىق وبراز جەزتىرناق ارقىلى بەرگەن:

سۇلۋ كەلىنشەك - جەزتىرناق قوي قانىشەر.

وسى سويلەم تۇتاسىمەن وكسيۋمورون. سايقالدىق تابيعاتى مەن الدامشى بەت پەردەسى ءوزارا ۇيلەسپەيتىن، كەرەعار دۇنيەنىڭ ىشكى استارى بۇل، دۋاليستىك ءپالساپانىڭ قازىعى.

جەزتىرناعىن ءوز تىسىنە قايرادى.

سونشالىق جاندى سۋرەت! ماعجان قۇبىجىق بەينەسىن ەرەن كوركەم اسىرەلەيدى. مىناۋ تىرناعى قانجار، ءتىسى الماس ءبىر جالماۋىز. قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە گيپەربولا، ليتوتا بۇيىم ەمەس، ەرتەگى، داستانداردا وقۋشىسىن باۋراپ الار توسىن، تۇتقيىل بەينەلەۋ تولىپ جاتىر. سۋ بەتىندە وكپە ءجۇزىپ جۇرەدى، ەر جىگىت ونى قۇرىعىمەن ءتۇرتىپ قالۋى مۇڭ ەكەن، ول مىستان كەمپىرگە اينالىپ شاپ بەرەدى. «قۇيرىعى - شايان، بەتى - ادام» ءبىر ايار دۇنيە قۇبىلىپ تۇرادى. وسىنشالىق تاڭعاجايىپ پوەتيكالىق بەينەلەردى قيالي باي، زەردەسى كۇشتى پاراساتتى حالىقتار عانا سومدايدى.

ادامزات تىرشىلىگىندەگى مەتافورانىڭ شەگى جوق، ونى مەڭگەرۋ تابيعي بولسا دا، وسال دۇنيە ەمەس. ماعجان پوەزياسىندا ابىلاي حان بەينەسى ءبىر پوەمادان ەكىنشى پوەماسىنا كوشىپ جۇرە بەرۋىمەن دە ءتانتى ەتەدى، اقىن ءوز يدەالىن وسىلايشا قاستەرلەيدى جانە بۇل ءتاسىل بەينەنىڭ ومىرشەڭدىگىمەن قاتار ناقتى تۇلعا ەكەنىن اشادى. تاۋەلسىزدىكتى، ۇلى مۇراتتاردى كوكسەپ جازىلعان «ەرتەگى» اتتى پوەمانىڭ اياقتالۋى كلاسسيكالىق ءۇردىس:

ەرتەگى ايتادى، دەرتتى بالاڭ جاجەكەڭ.

اۆتور ءوزىن- ءوزى اتاپ وتىر. جاجەكەڭ - ماعجاننىڭ كىشكەنتاي باۋىرلارىنىڭ ءبىرى ءتىلى كەلمەگەن سوڭ اتاعان ەسىمى.

«قورقىت» اتتى جىرىندا ءومىر مەن ءولىم ەگىز ۇعىمنىڭ سىرىن ۇعا الماعان، اڭىزعا اينالعان دانىشپان قورقىتتىڭ بويىنان ماعجان ءوز بەينەسىن كورە بەرەتىنى سەزىلمەي قالمايدى.

داريعا، بەسىگىمنەن كورىم جۋىق.

تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ساناسىنان وشپەيتىن ميفتىك تۇلعا قورقىت تۇسىندە وزىنە ور قازا بەرەتىن قابىرشىلەردى كورە بەرگەسىن، اجالدان قاشىپ قۇتىلماققا جەر بەتىن كەزىپ كەتە بەرەدى. سويتسە، تۋماق ولمەك ءۇشىن، اجالسىز ادام بالاسى جوق ەكەن. قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورى دەگەن ابستراكتسيالىق ناقىل سودان قالعان.

ماعجان تراكتوۆكاسىندا ەڭ كۇشتى نارسە ءولىم ەكەنى اقيقات، ونى ەشكىم جەڭە الماق ەمەس، ءبىراق ونەردىڭ قاسيەتى ءولىمدى جەڭە الاتىن قۇدىرەتكە يە. ءوزى ولگەنمەن ءسوزى ولمەس اقىندىق مۇراتىن، ونەردىڭ جاسامپاز، جارقىن قۋاتىن ماعجان بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

شەشە الماي جان جۇمباعىن شەرلى قورقىت،

جۇباندى قولىنداعى قوبىزىمەن،

كورگە دە قوبىزىمەن كىردى قورقىت.

شاكارىمدە:

قوبىزبەن قورقىت سارناعان،

بولمادى جەرى بارماعان.

شاكارىم دە قورقىت، اسان قايعى ءتارىزدى جەرۇيىقتى ىزدەيدى. ماعجان دا سولاي قۇت- بەرەكە، باقتى اجالسىزدىقتان تاپقىسى بار ويشىلعا جيھان كەزدىرەدى، ءبىراق ەكى اقىن دا ادام جاراتىلىسى تۋرالى اڭىزدى ايتا تۇرا قۇداي حاقىندا تولعانبايدى، سەبەبى، قورقىت تۋرالى ميف تۇركى تايپالارىندا يسلامعا دەيىنگى مادەنيەتكە تيەمەل.

قوبىزدان وسىلايشا شىقتى سارىن،

بىردە مۇز، بىردە داۋىل، بىردە جالىن.

قاراعاي مەن قىل سىرناي نە دەۋشى ەدى،

شىعاردى سارىنمەنەن قورقىت زارىن.

قوبىز - ماعجاندا جاي عانا ءسوز اسپابى ەمەس، سىرلى دۇنيەگە سۇلۋ كورىك بەرگەن، جىلاعان جاندى جۇباتىپ، ىشتەگى شەر مەن زاردى باساتىن قاسيەتتى، كيەلى ونەر سيمۆولى. ويتكەنى قوبىزدىڭ قىلى سەزىمتال اقىننىڭ جۇرەگىنە جالعانعان. پوەمانىڭ سوڭىندا ماعجان ءوزىنىڭ ليريكالىق قاھارمانىمەن تۇتاسىپ، بىرىگىپ كەتەدى. قورقىت دەگەنى ءوزى بولىپ شىعادى:

ومىردە ارمانىم جوق - قورقىتقا ەرسەم،

قورقىتتاي جاندى جاسپەن جۋا بىلسەم.

جاس توگىپ، سۇم ومىردە زارلاپ- سارناپ،

قۇشاقتاپ قوبىزىمدى كورگە كىرسەم!

قورقىت - ماعجان ءۇشىن پوەزيانىڭ ءپىرى، جەبەۋشىسى.

اتاسى اقىنداردىڭ - اقىن قورقىت.

ولەڭگە قاتىستى دۇنيەنىڭ ءبارىن ماعجان ءسۇيدى. ول «قويلىبايدىڭ قوبىزى» اتتى قوبىز تاقىرىبىن قايتا جانداندىردى، باقسىلىقتى شابىتتانا سۋرەتتەيدى. قويلىباي باقسى ات ورنىنا قوبىزىن قوسىپتى دەگەن قازاق اراسىنداعى ەسكى ءبىر ءسوز قالعان، كادىمگى ميف. ماعجان سونى ءتىرىلتتى.

تۇركى حالىقتارى يسلام ءدىنىن قابىلداماس بۇرىن باقسى مەن ابىزعا سەنگەن. باقسىلىق جىن شاقىرۋمەن تەڭ. ال جىن الەمىن قاسيەتتى قۇران جوققا شىعارمايدى:

«جىن مەن ادامزاتتى وزىمە قۇلشىلىق قىلۋلارى ءۇشىن جاراتتىم (51:56).» ەگەر ادامدار، جىندار وسى قۇراننىڭ ۇقساسىن كەلتىرۋگە جيىلسا، ءتىپتى ولار، ءبىر- بىرىنە كومەكشى بولسا دا كەلتىرە المايدى» (17:88).

سەكسەۋىلگە بايلانعان قوبىز قۇستاي ۇشىپ، جىلقىنىڭ الدىنان جەتەدى، جىن بۋعان قويلىباي باقسى قىلىشىن قوبىز قىلىپ تارتادى. ماعجاندى باۋراعان سيۋجەت وسى، الايدا سونى اقىن قالايشا نوسەرلەتىپ، قۇيىنداتىپ، قۇتىرتىپ جەتكىزە بىلگەن. ءوزى كورىپ كەلگەندەي، ءتىپتى جىنداردىڭ اتى تەگىس بار، سوندا قويلىباي باقسى قۇلان مەن تۇلەن اتتى قوس شايتاندى ايلامەن باعىندىرعان الداركوسەگە ۇقساپ كەتەدى.

ماعجاننىڭ پوەمالارىنىڭ شوقتىعى بيىگى - «باتىر بايان» پوەماسى. نەگىزگى يدەياسى - وتانشىلدىق، ەلىن ءسۇيۋ جانە «جاتقا ۇرپاق بەرمەڭىز!» دەگەن بابالار وسيەتى. تۇپتەپ كەلگەندە «باتىر بايان» كوركەمدىك قۋاتى تۇرعىسىنان قازاقتا وشپەس ءبىر اڭىز «اڭشىنىڭ زارى» بولسا، سونىڭ جاڭا ۆارياتسياسى تارىزدەنسە دە، مازمۇنى تىم بيىك ولشەمدەرگە تيەسىلى پوەما.

مۇنداعى ماحاببات تاقىرىبى قايعىلى بولعانىمەن پاتريوتتىق رۋحتان اسپاي قالادى. اقىن سيمۆوليزمنەن ءنار العان، ولىمگە سۇقتانۋىنان ءبىر تىنبايدى.

ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان جاۋقازىن گۇلدەي ەكى جاستىڭ ءولىمىن جالىنداپ سۋرەتتەۋى سونى اڭعارتادى. كلاسسيكالىق ادەبيەتتە، البەتتە، ولەڭنىڭ تۋۋىنا تراگەديا سەبەپ. ەجەلگى ريم اقىنى وۆيدي كوركىن ءولىم اشا تۇسكەن اسقان سۇلۋلىقتى، ءولىم مەن ماحابباتتى قوسىپ جىرلاۋدىڭ حاس شەبەرى ەدى.

پوەمادا قازاقتىڭ قوس ازاماتىنىڭ وبالىنا قالعان قالماق قىزىنىڭ اتى اتالمايدى. ماعجان قىزدى اقشاماڭداي، تولقىنشاش دەپ مەتافورالاندىرىپ اتاي بەرەدى. اسىلىندا قازاق اقىندارىنىڭ قالماق قىزدارىنا وسال بولماعى تاڭقالارلىق قۇبىلىس.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىنداعى قالماق قىزىنىڭ بەينەسى كوركەم. جاۋگەرشىلىك زاماندا ەكى حالىقتىڭ قاندى قىرعىنداردى باستان كەشە ءجۇرىپ، شابىندىقتان ولجالاپ قۇلدىققا، كۇڭدىككە ادام ايداپ العانى بەلگىلى. قازاق پوەزياسىندا ايەل زاتىنا كەلگەندە قالماقشىلدىق بار. «ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس» دەگەندى ەسكەرمەيدى، ءسىرا، قالماقتان تۋعان تۇقىم از بولماسا كەرەك. قوس الىپ يمپەريانىڭ قىسپاعىندا قالىپ، ءبىر- بىرىنە ايداپ سالىنىپ، زارداپ شەككەن كورشىلەس حالىقتاردىڭ تراگەدياسى ورتاق بولسا كەرەك.

جورىققا قۋ قالماققا ءجۇردىم نەگە؟

توبىنا كوك بورىدەي كىردىم نەگە؟

ءتاتتى بال، بالاۋسا تال جاس سۇلۋدى

ساداقتان جۇرەگىنەن تارتىپ كەتپەي،

جىلانداي باۋىرىما ساپ كەلدىم نەگە؟ -

دەپ زارلانادى. باتىر بايان، قاپەلىمدە قىزعانىش پەن اشۋدان ءوز باۋىرى نوياندى ءولتىرىپ العان سوڭ.

دەسە دە، شىعارمانىڭ باستى مۇراتى، سەزىمشىلدىك الدارقاتۋ، جاستىق ماحابباتتى دارىپتەۋدەن اۋلاق، ول جانىپ تۇرعان شوقتاي ىستىق پاتريوتتىق. ەلىن ءسۇيۋ قاسيەتىن ارتىق ساناۋ بار. وتان ءۇشىن وتقا كۇيۋدىڭ قاسىندا ماحاببات سەزىمى ادىرا قالارى داۋسىز.

جوق، الدە، جوق، جوق.. . الدە.. . ءولتىردىم بە؟

ءىنىمدى التى الاشتىڭ نامىسى ءۇشىن؟!

ءىنىسى ەر باياننىڭ جاسىق نويان

اتادان ازىپ تۋعان دەر بولار ما؟

قۇپ بولسا ءبىر قىز ءۇشىن بالدىرعانى

الاشقا بۇدان دا اۋىر شەر بولا ما؟

جان توزگىسىز ءولىم ازابىن ارقالاپ، موينىنا قان جۇكتەپ كۇناھار بولسا دا باتىر باياننىڭ ەشتەڭەگە وكىنەر، تايسالار ءتۇرى جوق. ويتكەنى بالعىن ءىنىسى ءبىر قىزعا بولا ەلىن تاستاي قاشقان قالماق ءدىنى، سالتى بولەك بوتەن ەل:

اناداي ءدوڭ باسىندا ۇسا، سەرەن،

قۋىرشاق قۇدايىنا قاسقا سويدى.

پۇتقا تابىنۋشىلىقتى ماعجاننان اسىرىپ وسىنشاما جەرلەپ، مازاقتاپ ءسوز ايتقان كىم بار.

ءبىزدىڭ اتا- بابامىز ءتاڭىرى دەگەندە جاراتۋشى ءبىر اللاعا سيىنعان، سونىسى راسىندا دا ءدوپ كەلگەن جوق پا، پۇتقا، كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلىقتى ولار بىلمەگەن.

پوەمانىڭ سوڭى - ەرەن ەرلىكتىڭ گيمنى. ابىلاي بىتىمگە كەلىپ كەرى قايتقاندا، باتىر بايان تاڭداپ العان ءجۇز جىگىتپەن «ابىلايلاپ!» جاۋعا تيەدى. ماعجان سونشالىق تەرەڭ پسيحوليزمگە قۇرىلعان رەاليستىك بەينە سومداي العان. قاندى قانمەن جۋۋعا اسىققان باياننىڭ جانقيار باتىرلىعىندا ەش جالعاندىق جوق. سول ديناميزمدى، سول رومانتيكالىق سارىننىڭ رەاليستىك سارىنعا اۋىسۋ عاجايىبىن ماعجان جانىن سالىپ توگىلتە، شەبەر سۋرەتتەيدى.

ماعجاننىڭ ءبىر جانى جەلدە بايلانعانداي، كۇللى پوەزياسىندا جەلگە جان سالۋ بار.

قۇشاقتاپ اق سەلەۋدى جىلادى جەل،

ءوزىنىڭ قاسىرەت جىرىن قوڭىراۋلاتىپ.

سول ماڭگىلىك قاسىرەت كۇيى اقىن جانىنا مازا بەرمەيدى. پوەمانىڭ العاشقى شۋماعىندا ماعجان ءبىر سىردى اشتى:

اقىندا ادامزاتتان دوس بولمايدى،

جالعىز- اق سىرىن سويلەر قالامىنا.

ول اقىننىڭ پايعامبارلىعىن ايتىپ وتىر. ءبىراق اقىننىڭ تاعدىرىنا ءتىرى پەندە قىزىعۋى مۇمكىن ەمەس. ماعجان پوەزياسىنا تەرەڭ بويىلاعان سايىن وسىنى ۇعامىز. سويتە تۇرا ول:

ءوزىم - ءتاڭىرى، تابىنامىن وزىمە،

ءسوزىم - قۇران، باعىنامىن سوزىمە!

بۇزۋشى دا، تۇزەۋشى دە ءوزىممىن،

ەندى، ەسكىلىك، كەلدىڭ ولەر كەزىڭە، - دەپ وزگەشە قۇيقىلجيتىنى نەسى؟ ماعجان كۇللى ادامزات اقىنمەن سالىستىرعاندا الاسارىپ قالاتىن ولشەممەن ولشەپ وتىر. بۇل قىلىعى سۇيىستەن تۋسا، كوبىنە كۇيىنىشتەن دە تۋادى.

پۋشكيننىڭ «پروروك» اتتى پوەزيانىڭ پارىزى مەن ميسسياسى حاقىنداعى، ءبىر قۇدىرەتتى جاراتۋشىعا تاعزىم ءۇشىن جازىلعان ولەڭىنىڭ ىشكى قۋاتى ماعجاننىڭ وسىناۋ «مەن كىم؟ « سىندى ولەڭىمەن ۇندەس. مەنمەندىك، تاكاپپارلىق ءتارىزدى سەزىلەتىنى سىرتقى بوياۋى عانا. ويتكەنى ماعجان ادام بالاسىنا ءاردايىم جانى اشىپ، باۋىرى ەزىلىپ تۇراتىن مەيىربان جۇرەكتىڭ يەسى.

مەن ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى،

نادان ادام ءولىم جوعىن بىلمەيدى.

ءوزىم - پاتشا، ءوزىم - قازى، ءوزىم - بي،

قانداي ەسسىز نە قىلدىڭ دەپ تەرگەيدى؟

مەيىرلەنسەم - سەگىز جۇماق قولىمدا،

قاھارلانسام - تامۇق دايار جولىمدا.

وسى شۋماقتار ماعجاننىڭ تەرەڭ قۇدايشىلىعىن كورسەتەدى. جان تۋرالى ءپالساپا، ادامنىڭ اق پەن قارانى اجىراتۋ حۇقى ءوز ەركىندە. وڭ جولمەن مەن تەرىس جولدىڭ قايسىسىن تاڭداپ الۋعا مۇددەلى ەكەنى مۇندا بار. ءبىر قاراعاندا استامشىلدىق، كۇپىرشىلىك، لاعنەت ارقالاعان ىبىلىستىك مىنەز سەزىلىپ قالعانى الدامشى دۇنيە. ماعجاننىڭ جىرىندا اقىن - اللانىڭ سۇيگەن قۇلى.

ادەپتى بولساڭ ونان دا،

كوپ جاقىننسىڭ اللاعا! - دەپ ادامشىلىق نەگىزى يمانعا ۇيۋ ەكەنىن اشىپ ۋاعىزدايدى.

مەيىرىمى كۇشتى كەڭ يەم،

سورلى جۇرتتى وڭ باستا.

(«جاۋعا تۇسكەن جانعا» ).

ماعجان سىرشىل جانى سىيىنۋدان دا راحات تاباتىن ءتارىزدى. ونىڭ ماڭگىلىك ۇعىمداردى: جاراتۋشى اللانى، كوركەمدىكتى، ماحابباتتى، سۇلۋ تابيعاتتى جىرلاعاندا عادەتتەگى ۋايىمشىلدىعىنان، ۇمىتسىزدىگىنەن، شەرىنەن ايىعىپ سالا بەرەتىن قاسيەتى كوزگە ۇرىپ تۇرادى.

ايگۇل كەمەلبايەۆا

«ماعجان الەمى» كىتابىنان الىنعان


سوڭعى جاڭالىقتار