ۇيرەنەر ۇلگى - بەيجىڭدەگى جۇزدەسۋلەر
يلليۋميناتوردان بەيتانىس جەرگە كوز تاستاپ قويامىز. دالاداعى تۇماننان اسا تۇك كورىنە قويماسا دا، ۇشاعىمىز جەرگە جاقىنداي تۇسكەندە تۇمان دا سەيىلىپ، اينالا اپ- ايقىن بولىپ شىعا كەلگەندەي ەدى. دىبىس تاراتۋشى قۇرالدان بەيجىڭگە كەلگەنىمىز حابارلاندى... مىنە، ءبىز قىتاي ەلىنە تابان تىرەدىك.
دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسقان، وزىندىك باي مادەنيەتى مەن سالت- ءداستۇرى، ادەت- عۇرپى بار، بۇگىندە قارىشتى قادامدارىمەن ەكونوميكا، بيزنەس، يننوۆاتسيا جانە ت. ب. سالالاردا باسەكەلەستەرىنەن وق بويى وزىق شىعىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا بەت العان الىپ مەملەكەتتەمىز. بۇرىن- سوڭدى اتباسىن بۇرماعان جەرگە كەلۋ - كوكەيىڭدە كوپ ساۋالداردى تۋىنداتىپ، ءارتۇرلى ويلارعا دا شومدىراتىنى بار. ويتكەنى، تانىم كوكجيەگىڭ كەڭەيىپ، الدىڭنان ءبىر جاڭا دۇنيەلەر شىعا باستايتىنى ءمالىم.
جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن قاراعان كەزدە ءبىز بەيجىڭ اۋەجايىنا تاڭعى 7-لەر شاماسىندا قوندىق. ءبىز دەپ وتىرعانىم ەلىمىزدىڭ ءبىر توپ جۋرناليستەرى: ايناش ەسالي، اسەت قالىموۆ، يرينا باجەنوۆا، ولگا مايەر، نۇرگۇل توقتامىسوۆا، انار بەكباسوۆا جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى. ءبارى دە رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى.
ساپارىمىزعا مۇرىندىق بولعان - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اقپاراتتىق بيۋروسى. جالپى، بۇل اقپارتتىق بيۋرو 1991 - جىلى قۇرىلىپ، قىتاي ەلىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، عىلىم مەن ءبىلىم، مادەنيەت جانە ت. ب. سالالاردىڭ دامۋى تۋرالى حاباردار ەتىپ وتىرادى. سونىمەن بىرگە باسپا ءسوز- كونفەرەنسيالارىن وتكىزۋ، كينو جانە تەلە ونىمدەرىن ازىرلەۋ، شەتەل جۋرناليستەرىنىڭ قىتاي ەلىمەن كەڭىرەك تانىسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ، بۇقارالىق اقپارات سالاسى باعىتىندا ۇكىمەت ارالىق بايلانىستار ورناتۋ شارالارىن اتقارادى.
بەيجىڭ اۋەجايىنداعى قۇجات تەكسەرۋ رەسىمدەرىنەن وتكەن سوڭ، ءبىزدى ليۋ ياڭ ەسىمدى اۋدارماشى جىگىت قارسى الدى. «قىتاي ەلىنە قوش كەلدىڭىزدەر! مەن سىزدەردىڭ ساپار بارىسىنداعى اۋدارماشىلارىڭىز بولامىن. اتى- ءجونىم - ليۋ ياڭ. قىسقاشا ياڭ دەپ ايتا بەرسەڭىزدەر بولادى. ال، جۇرەيىك» دەپ توبىمىزدى باستاپ تا كەتتى. تاۋلىگىنە جۇزدەگەن ۇشاقتار ۇشىپ كەلىپ، ۇشىپ كەتىپ جاتاتىن بەيجىڭ اۋەجايىنىڭ ىشىندە ىعى- جىعى حالىقتى بايقاي المادىق، ءبىراق سىرتقا شىققانىمىزدا، جولاۋشىلار قاراسىنىڭ ءسات سايىن كوبەيىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولدىق.
سارى تۇسكە بويالعان تاكسيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى توقتاپ، ءارتۇرلى جاستاعى ازاماتتار قول جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ، سودان كەيىن اۋەجايدى بەتكە الىپ، ايتەۋىر، سىرت كوزگە تىنىمسىز ءبىر شاقتى ەلەستەتكەندەي. قالانىڭ ءومىرى دە جاڭا كۇنگە سەرپىن بەرگەندەي: كوشەلەر جۇيتكىگەن كولىكتەرگە، جۇمىسىنا اسىققان ادامدارعا تولا باستاعان شاق. باسقا ەلگە كەلگەنىمىزدە ادەتتە اۋا رايىن سالىستىراتىنىمىز بار ەمەس پە، مۇندا اۋا رايى - اسا دىمقىل، ىستىق بولىپ كورىندى. ياننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا بەيجىڭدە جاۋىن- شاشىن مول. گەوگرافيا تىلىمەن ورنەكتەيتىن بولساق، مۋسسوندار كەزەڭى ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى.
ياننىڭ سوڭىنان ءبىراز ىلەسىپ جۇرگەن سوڭ، توبىمىز اۋەجاي سىرتىنداعى ادام اياعى از ىڭعايلى ءبىر تۇسقا كەلىپ توقتادى. سومكەلەرىمىزدى جەرگە قويىپ، ءبىر تىنىستاپ الدىق. كوپ ۇزاماي بىزگە ارنايى بولىنگەن اۆتوبۋس تا كەلىپ جەتتى. اۆتوبۋسىمىزعا جايعاسقان سوڭ، يان بىزگە تاڭعى اس ىشۋگە باراتىنىمىزدى ايتتى. ايتپاقشى، اۋەجايدا ءبىزدى يانمەن بىرگە گو مەن ەسىمدى قىتاي قىزى كۇتىپ الدى. ول ساپارىمىزدى ۇيىمداستىرۋشى تاراپ - ق ح ر مەملەكەتتىك كەڭەسى باسپاءسوز كەڭسەسىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەن. ازداعان ۋاقىتتان كەيىن قاتارىمىزعا ق ح ر مەملەكەتتىك كەڭەسى باسپاءسوز كەڭسەسى كەڭەسشىسىنىڭ ورىنباسارى ە سياو قوسىلدى. مىنە، بۇل ازاماتار اسپان استى ەلىندەگى ساپارىمىز ءوز مارەسىنە جەتكەنشە بىرگە ءجۇردى. ويتكەنى، قالاي دەگەنمەن شەتەلگە كەلگەن سوڭ ءارتۇرلى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىنىڭ تۋىندايتىنى راس قوي.
ءوز قىزمەتتەرىن ءمىنسىز اتقارعان قىتايلىق ارىپتەستەر قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ قىتاي تۋرالى جان- جاقتى مالىمەت الۋىنا بارىنشا اتسالىستى. ءىرى كومپانيا، كاسىپورىن، بيزنەس، كوممۋنيكاتسيا، تەمىرجول جانە ت. ب. سالالاردىڭ باسشىلارىمەن جۇزدەستىرىپ، سۇحبات الۋىمىزعا، اڭگىمە- دۇكەن قۇرۋىمىزعا مۇرىندىق بولدى. ون كۇنگە سوزىلعان ساپارىمىز كۇن سايىنعى تىعىز باعدارلامانىڭ اياسىندا ءوتتى. بەيجىڭنەن باستاۋ العان ءىس- ساپارىمىز ءارى قاراي چەنجوۋ، ۋحان، چۇڭشين، چىڭدۋ قالالارىندا ءوز جالعاسىن تاپتى. بۇل قىتاي ەلىنىڭ نەگىزىنەن وڭتۇستىك، وڭتۇستىك- باتىس ايماقتارىنداعى شاھارلارىنا جاتادى. اتالعان قالالار حىنان، حۋبەي، سىچۋان پروۆينتسيالارىنىڭ ورتالىعى سانالادى.
شي جينپيڭنىڭ باستاماسى
وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىنا ءبىر ماسەلەنى دە تارقاتا كەتەيىك. 2013 -جىلدىڭ قىركۇيەك جانە قازان ايلارىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىنە جاساعان ساپارى كەزىندە ۇلى جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن قۇرۋ باستاماسىن قازاقستاندا كوتەرگەن بولاتىن. «ءبىر بەلدەۋ مەن ءبىر جول» دەپ اتالاتىن جوبا ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋعا باعىتتالىپ وتىر. وسى جوبا نەگىزىندە قازىرگى تاڭدا قىتاي ەلى ارىپتەس ەلدەرمەن ساۋدا- ساتتىق، ەكونوميكا، كاسىپكەرلىك، ءوندىرىس، لوگيستيكا جانە ت. ب. سالالاردا كەڭىنەن قارىم- قاتىناس ورناتۋدا. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ەلىمىزدىڭ الماتى جانە استانا قالالارىندا قىتاي ەكونوميكاسى باعىتتارىنىڭ جەتىستىكتەرىن تانىستىرۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى شارالار وتكىزىلەدى.
ساپار بارىسىندا بايقاعانىمىز، بىزدەر تىنىس- تىرشىلىگىمەن تانىسقان قىتاي كومپانيالارى مەن كاسىپورىندارى بارلىعى الەمدىك نارىقتا تابىستى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى ەكەن. زاماناۋي ستاندارتتار مەن تالاپتار نەگىزىندە ءونىم ءوندىرىپ وتىرعان كاسىپورىندار بۇل ەلدە وتە جاقسى دامىپ وتىرعانىن كوردىك. جۇمىس جولعا قويىلعان، پايدا دا، تابىس تا بار. ءونىم ءوندىرۋ، قىزمەت ۇسىنۋ ۇدەرىستەرىمەن جەتە تانىسۋ بارىسىندا بۇعان انىق كوز جەتكىزەسىز. قاراپ تۇرساق، كوپتەگەن كاسىپورىندار كەشەگى 1990 -جىلدارى نەمەسە ودان ءسال عانا ەرتەرەكتە ومىرگە كەلگەن. سوعان قاراماستان بۇگىندە اسا قۋاتتى ءوندىرىس ورىندارىنا اينالعان.
وزگە ارىپتەستەرىمدى قايدام، ءوز باسىم تانىمايتىن ەلگە كەلگەن سوڭ اينالاعا ءجيى- ءجيى كوز تاستاپ، ەرەكشە نازار اۋدارىپ كەلەمىن. بايقاسام، قالاعا ءتان نىساندار: كوشەدەگى جولايرىقتار، بيىك ۇيلەر، دۇكەندەر، ءارتۇرلى عيماراتتار. ەرسىلى- قارسىلى زىمىراعان كولىكتەر - بارلىعى قالانىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن سەزدىرىپ تۇرعانداي. ءالى قىتاي ەلىنىڭ ءومىرىن سەزىنە قويماعان سياقتىمىن. ءبىراق، بۇل ۋاقىتشا سەزىم ەكەن. اۆتوبۋسىمىز ءبىزدى ءدامحاناعا الىپ كەلگەندە ونىڭ ىشىندەگى قىتايلىقتاردى كورىپ، قاي ەلگە كەلگەنىمدى سوندا ءبىراق سەزىنگەندەي بولدىم. ءيا، مەملەكەتتىڭ ەرەكشەلىگىن سەزىندىرەتىن ول قاشاندا حالقى عوي. حالقىنىڭ بولمىس- ءبىتىمى، ءتىلى، ءدىلى، مادەنيەتى، سالت- ءداستۇرى...
قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ - قاجەتتىلىك
ءتىلى دەمەكشى، قىتايلىقتار تەك قىتاي تىلىندە سويلەسەدى ەكەن. كوشەلەردەگى جازۋلار دا قىتايشا. قانداي جاراسىمدى. مەملەكەتتىك ءتىل ءوز تۇعىرىندا تۇر. قىزمەت كورسەتۋ، ءوزارا پىكىر الماسۋ، اڭگىمەلەسۋ، تەلەفونمەن سويلەسۋ، حابارلاندىرۋ - ءبارى- ءبارى قىتاي تىلىندە. ءبىر تىلدىك ورتا بولعان سوڭ، وندا كەلگەن ازاماتتار دا سول تىلدە سويلەۋگە، سول ءتىلدى ۇيرەنۋگە وزدىگىنەن ىقىلاس تانىتا باستايدى. ويتكەنى، ءتىل ۇيرەنۋ مۇندا قاجەتتىلىك. ءومىر ءسۇرۋىڭ ءۇشىن، تىرشىلىك كەشۋىڭ ءۇشىن كەرەك. ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن وسىندا ءجۇرىپ جەتە سەزىنگەندەي بولدىم. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ، بەينەلەپ ايتقاندا ءبىر قادام اتتاپ باسۋىڭ قيىن. تىرشىلىك كەشۋ ءۇشىن ازدى- كوپتى سوزدەرىن ۇيرەنىپ الۋعا ەرىكسىز ىقىلاس تانىتا باستايسىڭ. ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن مۇنداي قاجەتتىلىك قاشان تۋىندار ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. تاعى ءبىر اڭعارعانىم، بارلىق مەملەكەتتىك تەلەارنالار تەك قىتاي تىلىندە جۇمىس ىستەپ تۇر.
اسەم قوناقجايعا كەلىپ جايعاسقان سوڭ، باعدارلاما بويىنشا كەزەك كۇتىپ تۇرعان ءىس- شارالارعا كىرىسىپ كەتتىك. الدىمەن بەيجىڭنىڭ ءبىرشاما كورىكتى جەرلەرىن، الاڭدارىن ارالادىق. جايدارى جازعى مەزگىل بولعان سوڭ با، شەتەلدىك تۋريستەردى دە كوپتەپ كەزىكتىردىك. 2008 -جىلعى وليمپياداعا ارنايى سالىنعان «قۇس ۇياسى» دەپ اتالاتىن ستاديونىنىڭ ماڭىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ، الەمنىڭ جاڭا رەكوردتتارى ورناتىلعان سپورتتىق نىساندى سىرتىنان تاماشالادىق. بۇل جەردە قالا تۇرعىندارى، اسىرەسە جازعى لاگەرلەردە دەمالىپ جۇرگەن مەكتەپ وقۋشىلارىن كوبىرەك ۇشىراستىردىق. سونىمەن قاتار ءارتۇرلى جاستاعى ەرەسەك ادامدارمەن قاتار توپتانىپ جاتتىعۋلار جاساپ تۇرعان قارتتار قاۋىمى دا از ەمەس ەكەن. سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ەرەكشە دەن قوياتىن حالىق ەكەن. «سىرت كوز سىنشى كەلەدى» دەيدى عوي، بالكىم، وزدەرىنە مۇنداي جايتتار بايقالاما دا بەرمەيتىن بولار، بىزگە بىردەن اڭعارىلىپ تۇردى.
وتانشىلدىق رۋحىن سەزىندىرەتىن الاڭ
ءارى قاراي ءداستۇرلى تۇردە قىتاي ۇلتىنىڭ جۇرەگى سانالاتىن تيانانمەن الاڭىنا كەلىپ جەتتىك. بۇل الاڭ ⅩⅩعاسىرعا دەيىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن الاڭداردىڭ ءبىرى سانالعان. بەيجىڭنىڭ ءدال ورتالىعىندا ورنالاسقان. تيانانمەن قاقپاسىنىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي دەپ اتالعان. سوزبە- ءسوز اۋداراتىن بولساق، «اسپان تىنىشتىعنىڭ قاقپاسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اتالعان الاڭدا حالىق باتىرلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش پەن ماۋ زىدۇڭنىڭ ماۆزولەيى بار. الاڭعا جاپسارلاس قىتاي پارلامەنتى مەن ۇلكەن وپەرا تەاترىنىڭ عيماراتتارى ورنالاسقان. اۋماعى 440 ك ۆ. مەتردى الىپ جاتقان الاڭعا جەتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ويتكەنى، بىرەگەي نىسانداردى تاماشالاۋعا اسىققان جۇرتشىلىقتىڭ قاراسى قالىڭ. كەيبىر كەزدە ءجۇرىس- تۇرىستىڭ ىركىلىپ قالعان كەزى دە بولدى. اۋپىرىمدەپ وتىرىپ جەتىپ العان سوڭ، ەلدىڭ شىن مانىندەگى رۋحىن سەزىنگەندەي كۇي كەشەسىڭ. الىستان مەنمۇندالاپ ايگىلى ماۋ زىدۇڭنىڭ سۋرەتى كورىنەدى. جالپى، قىتاي ەلىندە تاريحقا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە ەكەنى بايقالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتكەندى ارداقتاۋ، تاريحتى قۇرمەتتەۋ سياقتى قۇندىلىقتار بۇل ەلدە ۇمىت قالىپ جاتقان جوق.
ءبىر بايقاعانىم، الاڭعا قىتايلىق مەكتەپ وقۋشىلارى كوپتەپ كەلىپ جاتتى. ياڭنىڭ ايتۋى بويىنشا، ولار ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىنان كەلەتىن جازعى دەمالىس كەزىندەگى بالعىندار. توپ جەتەكشىلەرىمەن بىرگە الاڭدى تاماشالاپ، وزدەرىن قىزىقتىرعان ساۋالدارعا جاۋاپ الۋدا. ارنايى ساپارلاپ كەلۋدىڭ ءمانىسى دە وسى ما دەرسىز. جاس جەتكىنشەكتەردىڭ بويىندا ءوز ەلىنە، جەرىنە دەگەن وتانشىلدىق سەزىمدى ەرتە باستان قالىپتاستىرۋ. پاتريوتيزم تۋرالى كوپ ايتا بەرگەننەن گورى، ونى ناقتى ىستەر ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدىڭ بىردەن- ءبىر نىشانى وسى. تيانانمەن الاڭىن ارالاي ءجۇرىپ ەرىكسىز وسىنداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى، وزگە ەلدىڭ جاقسى تاجىريبەلەرىن كوڭىلگە ءتۇيىپ، ۇيرەنە جۇرگەنگە نە جەتسىن. ۇلكەن الاڭ بويىمەن كەلە جاتىپ، قىتاي ەلىنىڭ الىپتىعىن سەزىنەسىڭ. اتشاپتىرىم ايماقتى الىپ جاتقان جەرگە كۇنىنە مىڭداعان تۋريستەردىڭ كەلىپ كەتەتىنى انىق.
بەيجىڭدەگى ساپارىمىزدىڭ ەكىنشى كۇنىندە ق ح ر رەفورماسى مەن دامۋىنىڭ ۇلتتىق كوميسسياسى مەكەمەسىندە، قىتاي تەمىرجول كومپانياسىندا بولىپ، ق ح ر مەملەكەتتىك كەڭەسى باسپاءسوز كەڭسەسىنىڭ باسشىسى يۋيين سزۋيمەن تۇسكى اسقا جايىلعان داستارحان باسىندا اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قىتايلىق ارىپتەستەر «ءبىر بەلدەۋ مەن ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ ءمان- ماڭىزىنا توقتالىپ، تامىز ايىندا قازاقستاندا وتكىزىلەتىن ءىس- شارالار جوسپارىن تىلگە تيەك ەتتى. يۋيين سزۋي حانىم قازاقستانمەن ارىپتەستىك بايلانىسىمىزدى قادىر تۇتاتىنىن ايتتى. «2013 -جىلى قازاقستاندا ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭ «ءبىر بەلدەۋ مەن ءبىر جول» ستراتەگياسىن ۇسىنعانىن تىلگە تيەك ەتتى. وسى ۋاقىت ارالاعىندا ەكى ەل اراسىندا ىلگەرى دامۋعا نەگىزدەلگەن كوپتەگەن سالالاردا قارىم- قاتىناستار ورنادى. كورشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى دوستىق، ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن بايلانىستار، ءوزارا سەنىم ارتا ءتۇسۋى كەرەك. وسى ورايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ الاتىن ورنى ماڭىزدى» دەدى يۋيين سزۋي.
ال ق ح ر دامۋ مەن رەفورما بويىنشا ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ دەپارتامەنت ديرەكتورى شياو لي وۋمەن سۇحبات بارىسىندا قازاقستان مەن قىتاي ەلدەرى ارىپتەستىك بايلانىستاردى نىعايتۋعا كوڭىل ءبولىپ كەلە جاتقانىن جەتكىزدى. «ينۆەستيتسيا، ساۋدا- ساتتىق، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، مادەني- گۋمانيتارلىق سالالارداعى باعىتتارعا كوڭىل بولە وتىرىپ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى» دەگەن شياو لي وۋ ەكىجاقتى بايلانىس اياسىنداعى جۋرناليستەردىڭ قىزىقتىرعان ساۋالدارىنا تۇشىمدى جاۋاپ بەرىپ، ءوز وي- پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. قىتاي تەمىرجول كومپانياسىنىڭ قىزمەت اۋقىمىمەن تانىسۋ بارىسىندا كوپتەگەن جەتىستىكتەرىنە قانىق بولدىق. بۇل مەملەكەتتىك كومپانيا بولىپ تابىلادى ەكەن. تەمىرجول سالاسىندا جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالدارى قىزمەتىن ۇسىنادى.
كومپانيا «ءبىر بەلدەۋ مەن ءبىر جول» جوباسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەڭىنەن اتسالىسۋدا. تەمىرجول ارقىلى كورسەتىپ جاتقان قىزمەتتەرى سوناۋ ەۋروپا ەلدەرىنە دەيىن بارادى. جەدەلدىك، جۇكتەردى قاۋىپسىز ءارى ۋاقىتىلى جەتكىزۋ، جاڭا كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ءتارىزدى يننوۆاتسيالىق جۇيەلەرى مولىنان قالىپتاسقان. كومپانيا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى جوبا- جوسپارلارىمەن دە تانىستىردى. ارىپتەستىك بايلانىستاردى ورناتىپ، ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋگە ءارقاشاندا مۇددەلى ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى. بەيجىڭدەگى ساپارىمىز وسىنداي شارالارمەن قورىتىنىدىلانعان سوڭ ەكىنشى كۇنى ءتۇس اۋا ءبىز حىنان پروۆينتسياسىنىڭ ورتالىعى - جىڭجوۋ قالاسىنا اتتاندىق.
جىڭجوۋعا ساپار
تەمىرجول ۆوكزالىنا كەلگەنىمىزدە مۇنشاما كوپ جولاۋشىلاردى العاش كورۋىم دەسەم، ارتىق ايتپاعان بولارمىن. ۆوكزال ىشىندە ينە شانشار جەر جوق. ءيىن تىرەسكەن حالىق. ميللياردان استام حالقى بار مەملەكەتتە جۇرگەنىڭدى سونداي ۋاقىتتاردا جەتە سەزىنە تۇسكەندەي بولاسىڭ. قىتاي پروۆينتسيالارىنىڭ اراسىندا جولاۋشىلار جۇيرىك پوەزدارمەن قاتىنايدى ەكەن. ىڭعايلى، زاماناۋي تۇرعىدا جاسالعان كولىك قۇرالدارى، ماسەلەن 500 كيلومەتر جەرگە ەكى ساعاتتان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە الىپ بارادى. ىشىندە سالقىنداتقىشى بار پوەزدا تۇتىنۋشىلاردىڭ بارلىق تالاپ- تىلەكتەرى ەسكەرىلگەن.
تەرەزەدەن سىرتقا كوز تاستاپ، جولاي كەزدەسكەن ەلدىمەكەندەرمەن، قىتايدىڭ دالاسىمەن جەتە تانىسىپ كەلەمىز. سوندا كورگەنىمىز - اينالانىڭ ءبارى جاپ- جاسىل، ءبىر ءتۇيىر ءدان ەگىلمەگەن بوس جەر جوق. ەگىستىك القاپتارى مول. شارۋاقور، ەڭبەكقور ادامداردىڭ قولىمەن جاسالعانى بايقالىپ تۇر. جالپى، قىتاي حالقىنا ەڭبەكقورلىق قاسيەت ءتان. مۇنى وسى ەلگە كەلىپ كەتكەن بارلىق ازاماتتار ءبىراۋىزدان اتاپ وتەدى. ەلدىڭ دامۋى، وركەندەۋى جايدان جاي بولماسى انىق. ونىڭ ارجاعىندا ەڭبەك، ەڭبەك، تاعى دا ەڭبەك جاتاتىنى انىق. حالىق تا مۇنى جەتە تۇسىنەدى. بارلىق جەتىستىك پەن تابىستىڭ سىرى دا، قۇپياسى دا وسى ەڭبەكتە. ولاي بولسا، ەڭبەك پسيحولوگياسى ءار قىتايلىق ازاماتتىڭ ساناسىنا بەرىك ورنىققانداي. ايتەۋىر، اينالاعا كوز جۇگىرتسەك، تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامداردى كورەسىز. جاي عانا كوشە تازالاۋشىنىڭ ءوزى ءبىر ءسات دامىلداپ تۇرمايدى. قىزمەت ۇستىندە. ازاماتتاردىڭ قولىنان تۇسكەن ۇساق- تۇيەك قوقىستاردى جەرگە تۇسكەن بويدا سول مەزەتتە ءىلىپ اكەتەدى. تياناقتىلىق، ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ سياقتى بۇگىنگى زامانعا كەرەكتى قاسيەتتەردى دە ولاردىڭ بويىنان كوبىرەك بايقاۋىڭىزعا بولادى.
وسى رەتتە ءبىر عانا مىسالدى ايتا كەتسەم دەيمىن. بەيجىڭدەگى مەيمانحانانىڭ دالىزىنەن تومەن قاراپ تۇرمىن. مەيمانحانانىڭ ەكى قىزمەتكەرى شىنىدان ادەمى ەتىپ جاسالعان شاعىن الاڭقايدى تازالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر ەكەن. الاڭقاي ءتورت بۇرىشتى كەسكىنمەن ورنەكتەلگەن جەرلەردەر قۇرالعان. سونىڭ ءارقايسىسىن مۇقيات ءسۇرتىپ تۇرعان قىزمەتكەردىڭ تياناقتىلىعىنا تاڭقالدىم. الگى ادام ءار ۇياشىقتى كەم دەگەندە 15-20 مينۋت ءسۇرتىپ، تازالاۋمەن بولدى. ءبىر قاراساڭ، ول شىنىلار ونسىز دا ايناداي جالتىراپ تۇر. ءسال عانا نارسەدەن ادامنىڭ ءوز ىسىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن، مول تياناقتىلىعىن اڭعارعاندايسىز. وسىنداي ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق، ءار ءىستى ءوز دەگەنىنە دەيىن جەتكىزۋ ءتارىزدى نارسەلەر كەز كەلگەن ادامعا ۇلگى بولاتىن سياقتى...
جىڭجوۋ قالاسىنا كەلىپ جەتكەنىمىزدە قاسىمىزداعى قىتايلىق ازاماتتار بۇل شاھاردىڭ قىتاي وركەنيەتىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن مەكەنى ەكەنىن، تاريحتا قىتايداعى كونە سەگىز استانانىڭ ءبىرى بولعانىن ايتتى. جىڭجوۋ ەلدىڭ كولىك، تەمىرجول، اۋە جولدارىن بايلانىستىراتىن توعىز جولدىڭ تورابىنداعى قالا. مۇندا زاماناۋي ءوندىرىس جۇيەسى قالىپتاسىپ، ەلەكترونگيكا، اقپاراتتاندىرۋ، كولىك ءوندىرىسى، قارجى، بيزنەس، لوگيستيكا جانە ت. ب. سالالار كەڭىنەن دامىعان. شاھار ءوزىنىڭ ەرەكشە ساۋلەتىمەن، كەلبەتىمەن تاڭقالدىردى. كەڭ كوشەلەر، بيىك ۇيلەر، قالانىڭ جالپى ينفراقۇرىلىمى - وعان جارقىن بولاشاققا قارىشتى قادام جاساعان قازىرگى زامان قالاسى دەگەن ۇعىمدى سىيدىرىپ تۇرعانداي. ءيا، قىتاي ەلىنىڭ ءاربىر قالاسى الەۋەتى جاعىنان وتە مىقتى دامىعانىن بايقادىق. سونىڭ ءبىرى - جىڭجوۋ قالاسى. وندا كوپتەگەن الەۋمەتتىك نىساندار، كاسىپورىندار شوعىرلانعان. ساپار بارىسىندا ءبىز سينچجەن حالىقارالىق اۋەجايىڭىڭ جۇمىسىمەن، يۋيتون اۆتوۋس زاۋىتىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن، حۋاحۋانيۋ ءسۇت فابريكاسىنىڭ قىزمەتىمەن، حىنان راديوسىنىڭ جۇمىسىمەن، سانتسيۋان كاسىپورىنىنىڭ ءوندىرىس ۇدەرىسىنىڭ بارىسىمەن تانىسىپ، حىنان مۋزەيىن ارالاپ كوردىك. ءار كومپانيانىڭ قۇرىلۋ تاريحىنان، زاماناۋي جەتىستىكتەرىنەن حاباردار بولدىق. قولعا الىنعان جوبالاردىڭ اۋقىمدىلىعى ەرەكشە. كوبى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، الەمدىك نارىقتا قىزمەت كورسەتىپ جاتقان ءوندىرىس ورتالىقتارى. جالپى، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ - قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ، كاسىپورىندارىنىڭ باستى مۇراتىنا اينالعانداي. قانداي ءىستىڭ بارىسىمەن تانىسساق تا، ونىڭ ارجاعىندا ءوز تۇتىنۋشىسىنا تالاپقا ساي ءونىم ۇسىنۋ، ساپانى ارتتىرۋ يدەياسى كورىنىس تاۋىپ جاتقانداي. كومپانيا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ەندىگى ماقسات «ءبىر بەلدەۋ مەن ءبىر جول» ستراتەگياسى نەگىزىندە ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەرمەن ەكونوميكالىق، ارىپتەستىك كوكجيەكتەردى كەڭەيتىپ، ىقپالداستىق بايلانىستاردى نىعايتۋ.
حىنان مۋزەيىندە
حەنان مۋزەيىندە بولعانىمىزدا كونە زامانداردان سىر شەرتەتىن جادىگەرلەرمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىق. ارحەولوگيالىق قازبالار كەزىندە تابىلعان قىش قۇمىرالار، جانۋارلار مۇسىندەرى، ءارتۇرلى كەزەڭدەردەگى شارۋالاردىڭ پايدالانعان زاتتارى، كونە جازۋلار بەينەلەنگەن ەسكەرتكىش تاستار - بارلىعى قىتاي حالقىنىڭ وركەنيەتىن قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىن بايان ەتىپ تۇرعانداي. ارينە، كەز كەلگەن مۋزەيلەرىندە سىرتقى ۇقساستىقتار بولا بەرۋى مۇمكىن، ءبىراق مازمۇن تۇرعىسىنان العاندا وزگەشەلەنىپ تۇراتىنى تۇسىنىكتى. 1927 - جىلى قۇرىلعان حىنان مۋزەيىندە وزىمىزگە بەيتانىس بولعان، بۇرىن- سوڭدى كورمەگەن ءبىرشاما جادىگەرلەردى تاماشالادىق. اسىرەسە، قىزىقتىرعانى قىتايدىڭ كونە جازباسى تاڭبالانعان بويى ءبىر مەتردەن اساتىن ەسكەرتكىش تاس. شامامەن العاندا ءبىزدىڭ كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تارىزدەس. قالاي دەسەك تە، مۇنداي رۋحاني مۇرالار ەلدىڭ عاسىرلار ءھام داۋىرلەر قويناۋىنان باستاۋ الاتىن شەجىرەسىنە جول باستاپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. مۋزەيدى ارالاپ جۇرگەن ادامدار قاراسى قالىڭ. كەلۋشىلەر بۇگىنگە كۇنگە دەيىن امان- ەسەن جەتكەن زاتتىق، ماتەريالدىق دۇنيەلەرگە قاراپ تامسانۋدا. كوللەكسيالار جيىنى 140000 ارتەفاكتىنى توپتاستىرعان. شاڭ جانە جوۋ ۋاقىتتارىن بەينەلەيتىن قولا جادىگەرلەر كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋلى تۇر. ميڭ جانە چيڭ ديناستيالارىنان حاباردار ەتەتىن مۇرالار دا از ەمەس...
ۋحان ۋنيۆەرسيتەتى، ماۋ زىدۇڭ تۇرعان ءۇي...
حۋبىي پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان ۋحان قالاسىنا تابان تىرەگەنىمىزدە بۇل شاھاردا 13 اۋدان، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى دامۋدىڭ 3 بەلدەۋى بار ەكەنىنەن حاباردار بولدىق. ۋحان قالاسىنىڭ اۋماعىندا كوپتەگەن وزەن- كولدەر، پورتتار بار ەكەن. سزيانحان جازىعىنىڭ شىعىس بولىگىندە ورىن تەپكەن قالانىڭ قاق ورتاسىندا الەمدەگى ۇزىن وزەندەردىڭ اراسىندا ءۇشىنشى سانالاتىن يانسزى وزەنى اعىپ جاتىر. ول وسى تۇستا حان دەپ اتالاتىن ءىرى وزەننىڭ اعىسىمەن قوسىلادى. بۇل ەكونوميكالىق ايماقتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى مۇندا سۋ كولىك- قاتىناستارى، قۇرعاق جولدار مەن اۋە جولدارى دامىعان. بىلايشا ايتقاندا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا جاقسى مۇمكىندىك بەرەتىن ءىرى ورتالىق. قىتايداعى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ماڭىزدى بازاسى ەكەنى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. سەبەبى مۇندا الەمگە تانىمال ۋحان ۋنيۆەرسيتەتى ورنالاسقان. ۋنيۆەرسيتەت وكىلدەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر- ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆتىڭ وسى وقۋ ورنىنىڭ تۇلەگى ەكەنىن ماقتان ەتەدى. ءبىلىم ورداسىندا بولعانىمىزدا ولار مۇنى ەرەكشە اتاپ ءوتتى. قازاقستاننان 130-داي شاكىرت وقيتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. قازاق بالالارىنىڭ تالاپتىلىعىنا، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنا ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى جوعارى باعا بەردى.
قازاقستاندىق جۋرناليستەر ورنالاسقان مەيمانحانانىڭ اۋماعىندا قىتاي حالقىنىڭ ۇلى تۇلعاسى ماۋ زىدۇڭنىڭ ءبىرشاما ۋاقىت بويى تۇرعان، بۇگىندە مۇراجايعا اينالعان ءۇيىن كوردىك. ماۋ بۇل مەكەندە الەم ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، بوس ۋاقىتى بولعان كەزىندە يانسزى وزەنىنە شومىلىپ، ونىڭ جاعاسىندا سەرۋەندەۋدى ۇناتقان ەكەن. ايتۋلى تۇلعانىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان جەردە سول زاماننىڭ رۋحى ءالى كۇنگە دەين سەزىلىپ تۇرعانداي. بۇل تۋرالى تابيعات اياسىنداعى ماۋنىڭ فوتوسۋرەتتەرى دە مولىنان سىر شەرتەدى.
ساپارىمىزدىڭ ءارى قارايعى كۇندەرىندە ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا چۇڭشين، چىڭدۋ قالالارىندا بولدى. مۇندا دا باعدارلاما بويىنشا ءبىرقاتار ماڭىزدى نىسانداردىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ كوردىك.
ءتۇيىن. ءيا، سونىمەن كورشىلەس قىتاي ەلىنىڭ دامۋ كوكجيەگىن كورىپ قايتتىق. كوڭىلگە تۇيگەنىمىز كوپ. بۇل ەلدەن ۇيرەنەرىمىز دە از ەمەس ەكەن. اسىرەسە، جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋ، يننوۆاتسيالارعا سەرپىن بەرۋ، كاسىپكەرلىك سالالاردى وركەندەتۋ، زاماناۋي تالاپتارعا ساي بولاتىن باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاستىرۋ باعىتىندا يگى تاجىريبەلەرى مول. سونىمەن قاتار ءاربىر قىتايلىق ازامات ءوز وتانىنىڭ شىن مانىندەگى پاتريوتى ەكەنىن دە بايقادىم. دەمەك، ەلىن شەكسىز ءسۇيىپ، ونىڭ اسىل مۇراتتارىنا ادال بولۋ، سوعان بار قىزمەتىڭدى ارناۋ - جەتىستىككە اپاراتىن داڭعىل جول ەكەنى ءسوزسىز.
ءداۋىرجان تولەبايەۆ
«انا ءتىلى» گازەتى