شىڭىراۋدىڭ ءزامزام ءدامى - راقىمجان وتاربايەۆتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسى» حيكاياتى حاقىندا

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. «... جىلناماشى تۇرىك قايدا ءجۇر؟ ءالى دە ايتارى كوپ. اماناتى از ەمەس ...»

راسى، جىلناما دەسەك، 1162 - جىل ءھام جىلقى جىلىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلەردەي. ۇلى قاھاننىڭ ومىرگە كەلگەن ءساتى. نىسپىسى- تەمۋجين.

ونىڭ شەجىرەسى دە وتە قىزىقتى. باباسى ءداۋ مەرگەن، ودان بودەنجار، ودان حابيچي، ودان مەدەن تودەن، ودان حاچا كۇلىك، ودان حايدۋ، ودان بايسۇڭقار دوگشين، ودان تومەناي شەشەن، ودان قابىلحان، ودان بارتان باتىر، ودان ەسۇكەي. بۇلار بورىجىگەندەر بولسا كەرەك.

مىنەكي، وسىدان سوڭعى 1163 - جىل، ياعني قارا قوي جىلى ىشتەگى جاسىن قوسقاندا تەمۋجين ەكى جاسقا تولدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋشىلەر قالايدا وسىناۋ «قارا قوي جىلىنا» ءبىر سوقپاي كەتكەنى از. اڭىزداعى قارا قويدىڭ تەرىسى، قارا جاباعى ت. س. س. سول قارا جاباعىعا كوك مەشىن جىلى (1164 ج) دۇنيەگە كەلگەن كوك ءبورىنىڭ ۇرقى كوكالاجون حاساردىڭ دا ارقاسىنىڭ تابى قالۋى مۇمكىن. قىزىل ءيت جىلى (1166 ج) تەمۋجيننىڭ ءىنىسى حاچيگۋن، سارى تىشقان جىلى (1168 ج) تەمۋكە وتشىعۇن، سارى سيىر جىلى (1169 ج) تەمۋلەن قۇبا (قىز) ومىرگە كەلدى. ال ەسۋگەي ءباھادۇر 1170 -جىلى تاتارلاردىڭ قولىنان قازا بولدى». راقىمجان اعانىڭ حيكمەتتى قيالى وسى توسىن تاقسىرەتتى مەڭزەيتىندەي.

«... اناسى ەرتەمەن ءۇش ۇلىنىڭ الدىنا كۇزەم ءجۇنى قىرقىلماعان قويدىڭ قارا تەرىسىن جاياتىن. سول تەرىنىڭ ۇستىنە ىلعي ءبىر ۋىس تارى سەبەتىن. تيتتەي تارى شاشىراپ، قالىڭ ءجۇننىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوعالاتىن. ەكى ءىنىسى حاسار مەن حاچيگۋندى قاسىنا اپ، بۇل سوندا كۇن باتقانعا دەيىن سول تارىنى جالعىز تالداپ تەرىپ جەيتىن...»

راقىمجان وتاربايەۆ

شىڭعىس قاھان تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتى شىعارمالارعا ۇڭىلگەن ساتتە نەگىزگى دەرەكتەن تايقىعان، ءدۇدامالعا جول بەرىلگەن تۇستار كوپ كەزدەسەتىن. اۆتور بۇل رەتتە شىعارما جەلىسىندەگى ءتۇرلى بايلامداردىڭ ناقتىلىعىن جۇيەلەمەيدى، دەمەك، حاھيلىعىن قاداعالاۋمەن ەرەكشەلەنەدى. مۇمكىن ونىڭ شەبەرلىگىنە سايكەس توگىپ- توگىپ الا الاتىن سيللوگيزمى وسى تۇستان كورىنە الادى.

ايتماتوۆتاردىڭ ءتامسىلدى تاسىلىنە شاپالاق سوعىپ ۇيرەنىپ قالعان ءبىزدىڭ ميعا راقىمجان اعانىڭ «سۋپەركوللاجى» ەندى. ەندى تاعى نە ەنگىزەرىن قايدام، نە نارسەگە ۇرىندىرارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەر؟! ⅩⅨ عاسىرداعى گيگانتتاردىڭ ستاليننىڭ بالتاسىنا ىلىككەن، شابىلعان «باس» - تاردىڭ، ريەۆوليۋتسيا مۇڭكىگەن تاجىريبە الاڭدارداعى وسكەن «باس» - تاردىڭ ونى ۇعۋى، ۇقپاۋى دا ەكىتالاي داۋلى- دامايلى ماسەلە بولۋى ىقتيمال. قالاي دەگەنمەن دە، اۆتور باسى جوق، سۇلدەرى قالعان ۇلى قاھاندى ەڭىرەتىپ وتىر. تاڭعۇت پاتشاسىنىڭ حاس پاتشايىمى مەن اق سارى شاشتى ورىس قىزىنىڭ كەسىندى سيۋجەتىن كوركەمونەر ءومىرىنىڭ قاتار سيسى دەپ ۇقتىق. سولاي. اريستوتەل تۇرا تۇرسىن ... ۆ. بەلينسكيگە جاۋتەڭدەسەك، ول بۇگىنگى ۋاقىتتى سۇق ساۋساعىمەن نۇسقايدى!؟

تۋىندىگەردىڭ تۋابىتتى وزگەشە ءوڭى مەن بوياۋى، سومداۋى، ءسوز ساپتاۋى، ەڭ بەرگىسى ءتاسىلى مەن شەبەرلىگى مۇلدەم بولەكشە. شىعىستىق كەڭىستىك، شىعىستىق پايىم، شىعىستىق سارىن جانە شۋاقتى فيلوسوفيالىق بايلامنىڭ ءبارى- ءبارىنىڭ توعىساتىن وزەگى - تاريحي شىعىستىق ءداستۇرلى كوشپەلى تۇرمىسپەن ۇندەسەدى. شىعىستاعى قوڭىرقاي كوشپەلىلەردە بار كۇمبىرلى، سىڭعىرلى مۇڭ باتىستا اتىمەن بولمايدى. ەندەشە، راحاڭنىڭ اعىسى قاي اعىس؟! «ونون وزەنى تولقىن تۋلاتىپ، جاعانى قارس- قارس كەمىرىپ اعۋشى ەدى...» دەيدى. جايىقتىڭ جاعالاۋىندا ءجۇرىپ ءوزىنىڭ باعاسىن كورگەن اعاعا ءبىز ارتىقشا نە دەي الارمىز؟ كوشپەلى وركەنيەتكە ءتان ءمولدىر قۇلىقسانالىق ولشەم، ولشەۋسىز سۇيىسپەنشىلىك پەن ماحاببات، ەڭ باستىسى ۇلى تىلسىمدىقتىڭ ىشىندە «ءومىر سۇردىك»، ساتكە بولسا دا.

باتىس پەن شىعىس رۋحى - قاتار ورنالاسقان ەكى داڭعىل سەكىلدى ەشقاشان قيىسپايتىن ۇعىم. ءبىراق، ءبىرىنسىز ءبىرى جوق. ادەبيەتتىڭ باعاسىن قوياردا وقىرمان «جاقسى» نەمەسە «جامان» دەگەن ەكى ۇشكىل ۇستانىمعا جۇگىنە سالاتىن- دى. ەندىگى كەزەكتە مۇنداي باعانى ءۇشىنشى كوزى اشىلعان تەكتى وقىرماننان الۋ قيىن. دۇنيەنىڭ ءتورت تارابى مەن سەگىز باعىتىن باعىندىرعان كوشپەلى مادەنيەتتىڭ ىستىق كوز جاسىن وي مەن ساناعا ۇيالاتۋعا ۇمتىلعان تۋىندىعا كەيىن ۇڭىلە قارايتىندار سانى قوسىلا تۇسەرى داۋسىز.

«تاعى ءبىر تاڭ اتتى. كىمدەردى قۋانتادى ەكەن؟» بۇل ءسوز وقشاۋ تۇردى. «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسى» اتتى حيكاياتتاعى قۇلپى ءسوز. حريستيان جىل ساناۋىنىڭ العى Ⅵ عاسىردا افينانى الاقانىندا ۇستاعان پيسيستراتتىڭ تاعى ءبىر جارلىعىمەن گومەردىڭ كوكىرەك ءبادىزى بولىپ تۇڭعىش رەت قايىڭنىڭ قابىعىنا مورلەنگەن دەسەدى. گەكتوردىڭ القىمىنا شانشىلىپ تۇرعان ءاحيللدىڭ قانجارىنداي قۇدىرەتتى انتتىڭ استىندا دا وسى ءسوز تۇر؟!

حيكاياتتىڭ باستاپقى ىلكى سۇگىرەتتەرىن وقي باستاعان تۇستا، كەڭ جازيراداعى شالقار كۇننىڭ بالقىپ كوتەرىلۋى- ءنىڭ تۇبىندەگى پەيزاجدىق كەسكىندى كورەسىڭ. باۋىرىنان قىزىل جولاق قان جۇققان قازباۋىر بۇلتتاردىڭ جوڭكىلۋىنەن مۇلدەمگە باسقا ءبىر سۇلدەر (totem) ەلەس بەرەتىندەي. الاڭ تاڭ دالانىڭ حابارشىسى - الىستان بايعىز شاقىرادى!؟

«... الشايا قونعان اق وردانىڭ قاۋسىرما ەسىگى ەكى جاققا كەڭىنەن اشىلىپ، ىشىنەن ۇلى قاھان شىقتى...». ءبىرىنشى جاقتا - اي كەسكىن، ەكىنشى جاقتاعى سۇلدەرمەن الماسادى.

«... جىبەك شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپتى. اققۇبا جۇزىنە، كەلىستى ماڭدايىنا كۇن ساۋلەسى سىرعاناي تۇسكەن. كىندىك قاققان جەز ساقالىن ويناما سالقىن سامال سىپايى ساۋىپ تۇر...».

مىنەكي، ايداھار، قاھار ەمەس ۇلى قاھاننىڭ سوم تۇلعاسى سولاي كەرىلگەن. كەزىندە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» (مانگگۋل- ۋن نيگۋيا- توبچيان) ادالاي شۇقىعان انتوينە موستاەرت تە (1881-1971) ازدى- كەمدى پايىمدار جاساۋعا بەكىنگەن، ارى اسا الماعان. راسى دا سول. راقىمجان وتاربايەۆتىڭ شىعارمالارىنداعى مەتاپالسافالىق تەبىرەنىستەرى وزگەشە دەپ تە قورىتىندىلاۋعا بولاتىن سەكىلدى. بۇرحان- حالدۋن (ءتاڭىر قالدىقىناسى) ماڭىنداعى وربىتكەن ءتۇرلى ءسۇت ەلەستەرىنەن شىرماۋىق وقيعالاردىڭ سۇلباسىن كورەمىز، ءدامىن سەزگەندەي بولامىز. الابۇرتىپ، بۋىرقانا بۇلقىنعان الامان سەزىمدەردىڭ اياسىندا (فريدريح نيتسشە) الاقان تابىنداي نازىك بادىزدەر ويناپ شىعا كەلەدى.

بۇرحان- حالدۋن تاۋىنداعى سونار اسا حاھي قىزىقتى ورىلگەن. مۇنداعى اۆتوردى ويلاندىرعان كەڭ ساحاراداعى سايات ەمەس، ۇلى قاھاننىڭ تۇپكى سالتاناتىمەن دالا كورىنىسىن، دالا كيەسىن، سول كيەدەن تامعان تاڭعاجايىپ بوياۋلاردى، بۇلقىنىپ كەلىپ بۇلدىراپ قانا وتە بەرەتىن بۇلاڭ تىلسىمدى ارلەيدى. حاننىڭ ءتاڭىر تەگىنە (تەگۇكە) قاراي ويىساتىن ويدى ەڭ كىدى تاسىلمەن لاقتىرادى. ءزاۋ تاڭىردەن، اسقاق عارىشتان اۋناپ تۇسكەن بورىتەكتى ءباھادۇردىڭ بورتە چينو، قۇبا مارال، ەجەلگى ەرگەنەكوڭ، سونداعى جەر يەسى باتشاحاننىڭ (باتاچيحان) سۇلباسىمەن وي كەستەلەپ ۇلى شىڭعىستىڭ (huja ur) تۇگەل تۇبىنە قاراي ويىسا تۇسەدى. باعزىداعى عۇن نىلىنەن جۇققان ءتاڭىرقۇت، شاڭقان كوك (چەنلي گۋتۋ شان يۋي) سىلەمدەرىمەن جورتا تۇسەسىڭ؟! قارسى الدىڭدا اڭىزدار كوشەنى ءجۇزىپ بارادى. الايدا انيميزم جوق. تاس توبەدەگى جەل ايداعان قارا بۇلت، قاراشادا كۇركىرەگەن كۇن، اق بۇلت پەن قارا بۇلتتىڭ ايقاسى... ءبىرتۇرلى ۇرەيلى ءتۇس قۇبىلىستاردىڭ شايقاسى ما، كىم بىلگەن؟!

«... قارا بۇلت وكتەمدىك الىپتى. اق بۇلت ەسىن جيناي الماي شاشىرادى. تومەندەپ كوشكەن جولىن كەستى. شىرقاۋ بيىككە ۇمتىلعان، توبەسىنەن ءتوندى. العاش التى كەز نايزا ۇستاپ اتقا قونعاننان جەبەپ، جەلەگەن كوك ءتاڭىرىنىڭ سىيىنا ءبىر ناۋبەتتىڭ تونگەنىن ۇلى قاھان انىق سەزدى. الا ساپ اسپانعا ساداعىن كەزەگەن. قورامساقتاعى جولبارىس جىعار ءبىر وقتى تاڭداعان. اۋانى ءتىلىپ وقجىلانداي ىسقىرىپ ۇشقان وق قارا بۇلتقا قاراي زىمىراعان.

جەتپەي جىعىلدى. الاۋ- دالاۋ بولعان اقشا بۇلت اۋدارىلىپ- توڭكەرىلگەن. بەتىندە جازۋ تۇردى. «الەم ءامىرشىسى شىڭعىس حان».

سول- اق ەكەن قۇلاق كەسكەن كۇركىل ەستىلىپ، نايزاعاي وينادى. كۇمىس بۇتاقتار شاشىراي سىندى. جازۋدى تالقانداپ سالدى. اقشا بۇلت تۇيدەك- تۇيدەك بوپ پىشىراي قاشقان. اقبوز تۇلپار قالش- قالش ەتىپ قالتىراپ، قان ءسيىپ جىبەردى. باس بەرەر ەمەس. قاراقورىمعا ماڭداي تۇزەپ، يەسىن الا قاشقان. ۇزاتپادى. قايتا تىرىلگەن نايزاعايدىڭ ءبىر بۇتاعى ۇلى قاھاندى تۋ سىرتتان ۇرعان... قۇلاعىنا كۇمبىرلەگەن ەسۇگەي ءباھادۇردىڭ داۋىسى كەلدى. «... ۇلىم، ات ەردى، ەر ۇستىندەگى يەسىن ۇستايدى...».

ەرگەنەكوڭنىڭ اڭىزىنا قاتىستى قانشاما ۇلاعاتتار قالعانى بەلگىلى. ەجەلگى موڭعولداردىڭ اسىل تاسپەن ارلەگەن اشەكەيلەرى تۋرالى مورلەنگەن سالماقتى پايىمدار كوپ. قىتايشاسى مەن- ءيۋۇ. اۋەلگى ءۇش وزەننىڭ موڭعولدارىنىڭ ءداستۇرلى قولونەرشىلەرى مەن ۇستالارى، زەرگەرلەرىنىڭ قۇرمەتىنە «تەمىرشىلەر» دەپ تەرگەلەتىن ەسىمدەر بەرىلگەن. سولاي جويقىن وركەننىڭ وركەش تۇسىندا تەمۋجين ومىرگە كەلگەن. ىشكى موڭعوليانىڭ بەلگىلى تاريحشىسى ب. بۋيانبات پەن سىرتقى موڭعوليانىڭ جازۋشىسى گ. ايۋۋرزانالار تەمۋجيننىڭ ەسىمىن «تەمىرشى» دەپ پايىمدايتىنى دا وسىدان بولسا كەرەك.

راقىمجان اعانىڭ تۇسپالى دا قىزىقتى. ول، شىڭعىس حاننىڭ سوزىمەن:

«... مەن اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى ۇيدەن شىعىپ، كۇللى الەمگە كەتتىم. موڭعولدىڭ قيسىق باس قىلىشىمەن جەر شارىنىڭ كەلبەتىن وزىمشە سىزدىم. ءتىرى جان يەسىنىڭ قوجاسى - مەن. باھي كەشكەنى - كوك تاڭىرىنىكى. جوقتى بار قىلدىم. جانىمداعى نوكەردىڭ ءبارى اق- سۇيەك اتاندى. ەسىكتەگى باسى تورگە جەتتى. التىن تاقتىڭ ءتورت بۇتىنىڭ استىندا ءاماندا ايارلىق پەن ءىشتارلىق، جاعىمپازدىق پەن جارەۋكەلىك، قىزعانىش پەن قىلمىس جاتادى. ساتقىندىقتى كوپ كوردىم. جاتتان دا، جاقىننان دا. ءيتتىڭ دوس بولعانى جاقسى، ءبىراق دوستىڭ يت بولعانى جامان. ارىستان السىرەگەن كەزدە اينالاسىندا قورقاۋلار قاپتاپ كەتەدى. قايراتىڭ تاسىپ، ايباتىڭ اسىپ تۇرعاندا ءتىلىن كورسەتىپ، ءتىسىن جاسىرعاندار، انە سولار. قارقىلداعان قىرىق قارعاعا ءبىر تاس جارايدى. سول تاستى ۋىستارىڭنان تاستاماعايسىڭدار. ۇرپاعىم، مەن كەدەيدى باي قىلدىم، قورقاققا قىلىش ۇستاتتىم، ساراڭدى ساحا ەتتىم، ولمەشىگە ءومىر بەردىم. ءبىراق تۋاءبىتتى توپاس بوپ جاراتىلعان ادامعا اقىل كىرگىزە المادىم. توپاس جاننان ساقتانىڭدار!»

موڭعول دالاسىن كەزىپ وتكەن يتاليان جيھانكەزى ماركو پولونىڭ پايىمى بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ جاندۇنيەسى تەك ولەڭ سەكىلدى عيبراتتارمەن جانىپ تۇرسا كەرەك.

حيكايات جەلىسىندەگى ارعىماق جۇرىسىنە كەلەتىن شابىت (image of a spirit)، قاناتتى سەزىمتالدىق (artistic flair) جانە اياني قۇدىرەتتى ورالىمدار وتە كوپ كەزدەسەدى.

پىشىمدەر مەن كەسىمدەر اراسىنان كەنەت اتويلاپ شىعا كەلەتىن كەزدەيسوق ۇندەردىڭ وڭ وڭىنە قارايىق. مۇنداي ءبىر كەرەمەت تۇرەن شىعارمادا ورىلگەن. ءيا، ۇلى قاھاننىڭ ۇلى پەرزەنتى جوشىنىڭ كورىنىسى! ەگەر قيسىنى كەلەتىن بولسا وقيعالاردىڭ تۇگەل وڭىرىنەن بەلەڭ بەرەتىن بەلگى (فابۋلنىي وبراز) وسى كەسكىن. سامال مەن ساعىم كەرنەگەن ۇلى دالاداعى كوركەم سۇگىرەت سەكىلدى كەلىسىمدى ساتتەر - ءتىل مەن سانا ارقىلى شالقي بەرەدى. قۇددى قۇبا دالا بەتىندەگى جوڭكىگەن اقبوكەندەر مەن قۇلاندارداي ءتىرى وتتار! «سول ساعىم قىدىرعان جالپاق جوننىڭ بەلىن مايىستىرىپ شوگە قالعان ۇلىتاۋ...».

تۋىندىگەردىڭ تۋاءبىتتى وزگەشە ءوڭى مەن بوياۋى، سومداۋى، ءسوز ساپتاۋى، ەڭ بەرگىسى ءتاسىلى مەن شەبەرلىگى مۇلدەم بولەكشە. شىعىستىق كەڭىستىك، شىعىستىق پايىم، شىعىستىق سارىن جانە شۋاقتى فيلوسوفيالىق بايلامنىڭ ءبار- ءبارىنىڭ توعىساتىن وزەگى - تاريحي شىعىستىق ءداستۇرلى كوشپەلى تۇرمىسپەن ۇندەسەدى. شىعىستاعى قوڭىرقاي كوشپەلىلەردە بار كۇمبىرلى، سىڭعىرلى مۇڭ باتىستا اتىمەن بولمايدى. ەندەشە، راحاڭنىڭ اعىسى قاي اعىس؟!

تىم كەسەك تۋىندىنىڭ اراجىگىندەگى جانرلار توعىسى مۇندا وراسان كوپ. قۇلان قىپشاق اسقاق باتىر... قاراپاتتاعى كوتەن حان... بەلانىڭ حۋنگار حانى... بار- جوعى ءبىر سوزبەن بەرىلگەن عاجايىپتار. تەرەڭنەن تارتىلعان ويدىڭ مولدىرشە سوراپتارى (to imagine) وقىرماننىڭ وي ورىسىنە جايلى.

ۋيليام شەكسپيردىڭ (1564-1616) «ون ەكىنشى ءتۇن نەمەسە نە دەسەڭ و دە» اتتى قۋاتتى شىعارماسى ەسكە ورالادى. جازۋشىنىڭ ابدەن تولىسقان، قۇدىرەتتەنگەن دەر شاعىنداعى جەمىسى. شەكسپير بۇدان كەيىن «ماكبەت» پەن «گاملەتتەردى» تىركەگەن.

قارا ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان كەرە قۇلاش جىلانعا جىميا قاراعان ەسۋگەي بەينەسى جاي عانا بەكەر بەرىلىم ەمەس- ءتى. «بەسقاسقا بەرىشتىڭ حيكاياسى»، «تاڭدا دا جۇبان» راقىمجان اعانىڭ وي مايەگى دەسە دە بولاتىنداي. تىپتەن تۋىندىنىڭ جازىلۋ ءتاسىلى دە وزگەشە. «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسىندا» ۇلى قاھان- نىڭ وبرازى بار سەكىلدى، جوق سەكىلدى! ءداستۇرلى ۇلگى دە جوق. ەڭ كەرەمەتى - ەسۋگەي، شىڭعىس (تەمىرشى) ارقىلى ەكى تيپتىك كەيىپكەردى ءوزارا سالعاستىرۋ تاسىلىمەن كەسىندى، كەسىندى وقيعالاردى ساباقتاۋ ارقىلى تولىق ءبىر كىدى كەسكىندەمەنى سومداي سالعان. كەزىندە ۆلاديمير نابوكوۆتىڭ (1899-1977) «لوليتا» رومانىنداعىداي راقىمجان وتاربايەۆتىڭ «باس» رومانى دا ءبىرشاما داۋدىڭ باسىن قايىراتىنداي. «باس» رومانى باسقا اڭگىمەنىڭ وزەگى. قولجازبا كۇيىندە اۆتوردىڭ قورجىنىندا جاتىر. ايگىلى م. بۋلگاكوۆ (1891-1940) «قولجازبالار ورتەنبەيدى» دەگەن. قايتا ورالامىز وعان دا.

شىعارما ورىسىندەگى تۇنعان كوركەمدىك، ءسوز بەن ويدىڭ شىرقاۋى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمەنىڭ ارقاۋى بولاتىنى ءسوزسىز. ءسال عانا بولماشى سۋرەتتەردى زورايتۋ ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى وقيعاعا دەيىن ىندەتە تۇسەتىن تۇستار قىزىقتى. مۇندا ۇلى ۆ. موتسارتتىڭ ءۇنى دە بار...

قاراپايىم، ونشا بايقالا بەرمەي- ءتىن وقيعا تەتىكتەرىنەن ءوربيتىن تاڭعاجايىپ وقىس شەشىمدەرىنە دە قىزىعا تۇسەسىڭ.

بۇرحان- حالدۋن تاۋىنداعى سىلەكەيىمەن قۇرىپ جۇرگەن ورمەكشىنىڭ تورى. سول ورمەككە ىلىنگەن قارا شىبىننىڭ ىزىڭى، بۇلقىنىسى. ۇلى قاھان بۇل جەرگە ءوزىنىڭ كورىپكەلىن شاقىرادى. ورمەكشىنىڭ تورىنا قاراپ تۇرىپ ساۋەگەيدىڭ ايتقان كىلتءسوزى دە ءبىر ءورىم. شىڭعىس حاننىڭ تاڭعۇتقا شابار ساتىندەگى ىشكى بۇلقىنىسى، ەجەلگى اتا جاۋىنا دەگەن كەگى كورىنەدى. ۇلى قاھان قانداي دا ءبىر شەشىمدەر جاسار الدىندا بۇرحان- حالدۋنعا كەلىپ شىعار كۇنگە ماڭدايىن توسەپ، حان تىماعىن قايىرا تارتىپ، التىن بەلبەۋىن مويىنىنا سالىپ، توعىز مارتە تىزە بۇگىپ شىڭنىڭ تىلسىم كۇشىنە سيىناتىنى جايلى جازىلادى كوپ ەڭبەكتەردە. سوناۋ ءۇش مەركىتتەن قاشىپ، جان ساۋعالاعان تۇسىندا دا وسى بۇرحان- حالدۋنعا كەلىپ ءتاۋ ەتىپ جالبارىنعانى تۋرالى «قۇپيا شەجىرەدە» انىق دەرەكتەر بار.

- حۋاگچين (قۇباشا) انامنىڭ شاپاعىنا ەلتۋ ءۇشىن مەن،

اقكىسىنىڭ ىنىنە ەندىك زارلىك كۇشىممەن،

الابۇعىنىڭ ىزىنە ءتۇستىم،

بۇتاعا ىقتاپ بۇكتىم مەن،

قىلشا جانىما زيا تىلەدىم،

بۇرحان- حالدۋنعا شىقتىم مەن.

قارا قاندىعايدىڭ كەزىپ سىلەمىن،

قابىقپەن جاپقان جاپپاعا

جاتىپ تۇنەدىم.

بۇرحان- حالدۋنىما،

تيتتەي جانىمدى تىقتىم مەن،

قالدى شىڭدارىم سونداعى،

قارلىعاش سىندى جانىمدى قورعادى.

ۇلى قاھان بۇل جولى دا ەكى تۇستىككە بولىنگەن ەجەلگى جين- چيزن مەن ەجەلگى سارى داريانىڭ تەرىسكەيىندەگى ءسۇن- شيا- زين مەملەكەتىنە قاراي ازۋ ءتىسىن قايراپ تۇردى. اۆتور تاريحي وقيعالاردىڭ وڭ بەتى مەن بايىرعى بوياۋىن، ىشكى سىر- سيپاتىن حاھي لەپپەن دۇبىرلەتە كورسەتۋدى كوزدەيدى. ءبىراق تاريحي «اعزانىڭ» بىردە- ءبىر جەرىنە قيانات جاسامايدى.

شىعارما جازىلۋ قارساڭىندا (بارىسىندا) اسا نازىك بايقامپازدىق، سەزىمتالدىق، تىپتەن كەيبىر جاعداياتتاردى قايتادان ەسكە سالۋ قاتارلى تاسىلدەر كەرەك ەتىلەدى. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى شىڭعىس حاننىڭ تۇستىكتەگى جين ەلىنە دەگەن وشپەندىلىگى قايتالانادى. «ەرتەدە وتكەن موڭعول حاندارى حابۋل مەن حاتىلدىڭ تۇبىنە جەتكەن سولار...» دەيدى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن- دە». حابۋل بولسا بودەنجاردىڭ (بودونچار) 8-ۇرپاعى. كەزىندە شۇرشىتتەر قىتايدىڭ تەرىستىك بولىگىنە يەلىك ەتكەننەن كەيىن ونى «التىن ەلى» (1135 ج.) دەپ اتاعانى بار.

اڭىزدا بەلگىلەنگەن 1135-1147 -جىلدارداعى موڭعول، قىتاي ارالىق ءتۇرلى قايشىلىقتار قاقىندا يرانداعى ەل حان قازان (1271-1304) ولزييتتەردىڭ تۇسىندا وردا بىتىكشىسى راشيد- اد- دين- ءنىڭ جازبالارىندا ونون دارياسىنىڭ قورقاناق جىبىر دەگەن جەرىندە حابۋل حاننىڭ ۇلى حۋتلۋگ (قۇت ۇلىق) موڭعولدىڭ حان تاعىنا وتىردى دەگەن دەرەكتەرى ەستە. بۇل جەردە اۆتور ۇلى قاھاننىڭ ساۋەسى ارقىلى تورعا جابىسقان قارا شىبىننىڭ ىزىڭىن «سويلەتەدى». اۋەلگى ساۋە مەن قيال اراسىنداعى كۇشتى رومانتيكالىق قوزعالىستار وقىرماننىڭ ويىمەن استاسا تۇسەدى. ونى تۋىندىنىڭ باعى دەر ەدىك.

«مەن - ۇلى قاھان، جەر بەتىندە تۇ- تاس مەملەكەت قۇرسام دەدىم...». «دۇنيەنى بولاشاقتا قارا كۇش ەمەس، اسىلى اقىل بيلەر...». راشيد- اد- دين 1168-1194 -جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ جاعدايىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنەن حابار بەرەدى. حاتۋلا حاننىڭ ايبارلى تاعىنا (1189) وتىرعاننان كەيىن ونىڭ ارۋاعى ارتا تۇسكەندىگى جونىندە اۆتور كوركەم وڭمەن بەدەرلەيدى. مازمۇننىڭ تۇرمەن استاسقان ساتتەرىندەگى كوركەمدىك زەردەلەرى استىندا كۇللى شىڭعىستىڭ كۇمبىرلى عۇمىرى ءتىل قاتىپ جاتادى. مۇنى تۇرگە اينالعان، تۇرلەنە تۇسكەن مازمۇن دەۋگە بولاتىنداي.

ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ بايلامىنداعى «سۋعا سالىپ شىدامدىلىعىن، وتقا سا- لىپ بەرىكتىگىن سىنادى. مايىستىردى - سىنبادى، قايىستىردى ۇزىلمەدى...». ءيا، ۇلى قاھاننىڭ جۇرەك تۇسىنداعى انتى - ەسۋگەيدىڭ رۋحىمەن وسىلاي تىلدەسە جۇرەدى. اۆتوردىڭ ويى، ەسۋگەيدىڭ سوزىمەن جاندانادى. تاريحي ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ كوركەمدىگى مەن حاھيلىگىنە ءمان بەرۋ بولسا كەرەك. كەيىپكەردىڭ تاريحي بەينەسىن، دانالىق جادىسىن ايپاراداي اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن قانشاما ەڭبەك، كورەگەندىك قاجەت دەڭىز؟!

«شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسىندا» ۇلى قاھاننىڭ بۇكىل تۇلعاسىن سوزبەن كەستەلەۋ، بەينەلەۋ، سومداۋ، پارىقتاۋ جايىندا راقىمجان اعا اسا وجەتتىك تانىتقاندىعى بايقالادى. اسىرەسە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزىنە كوز سالمايىنشا تاريحي تۋىندىعا سىبانىپ كىرىسۋ مۇمكىن دە ەمەس- ءتى. ⅩⅢعاسىرداعى الماعايىپ وقيعالاردى پەن دايا سيۋي تين («قارا تاتارلار شەجىرەسى» /حەيدا شليۋز/، ۆان گوۆەي (1877-1927) ، ۆ. بارتولد، ب. ۆلاديميرتسوۆ، س. كوزين، ل. گۋميليەۆ، پ. راچنيەۆسكيي (Paul Ratchevsky) ، سايشاال، حەرەەد جامسرانگيين باياساح («ىرگەلى موڭعول تاريحىنا قاتىستى شەجىرە» ۋب؛ 2006. 410 ب. ) ، ك. د'وسسون، ا. امار قاتارلى تاريحشىلار ءار قىرىنان كورسەتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى ناقتى دەرەكتىك ناقتىلىق ىزدەگەندەر.

راقىمجان وتاربايەۆتا ونداي ەرەكشەلىك جوق، بولماس تا ەدى. «شىڭعىس حان قاي جىلى جىلادى؟» دەپ ساۋال قويۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بە؟! تانىممەن ورىلگەن ءتۇرلى كەيىپتەردىڭ توعىسى، كەيىپكەرلەردىڭ وقىس كورىنىستەرى، ماتىندەگى الەم ءھام الەمي كوزقاراس، تۇيسىك، مۇڭ مەن ىلكىندى قۋانىشتى ساتتەر، ىزدەنىستەر، اسىرە ۇقىپتىلىق زاڭدى تۇرەندەرى كورىنەدى. سوڭعى زاماندىق ادەبيەتكە كىرىككەن فيلوسوفيالىق «شالىقاناليز» سەكىلدى ەرىكتى ۇستانىمدار ءوز كەزەگىمەن كادەلەنگەن. ناقتىلىققا يكەمدەي الاتىن ونەردەگى ناقتى بەينەنىڭ ءساتتى كەيپى وسى «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسىندا» ورىمدەلگەن.

«اسىقپا، ۇلىم. سوڭىڭدى سايلاپ كەل» دەيدى ۇلى قاھاننىڭ اكەسى ەسۋگەي ءباھادۇر. ۋاقىت، جوق ۋاقىتتىڭ ۇرانى سىندى!؟ ۇلى قاھان وتتاي ىستىق 18 جاسىندا سارى دوڭىزدا (1179) تۋعان جوشىعا - التاي، سارى ارقا، القاپتى قىپشاقتى (كە بي شاو)، كنيازدى ورىستى، قىڭىرداعى ەۋروپاعا دەيىنگى جەردى، قارا قوياندا (1182) تۋعان شاعاتايعا - تاياۋ جانىنداعى تۇركىمەن، الىستاعى اۋعان مەن ءۇندىستاندى، پارسى، قاپقازىمەن قوسا، قىزىل يت جىلى (1186) تۋعان، ءوزىنىڭ 25 شاماسىنداعى شاقالاعى وگودەيگە - شىعىس تۇركىستاندى جوڭعارلارىمەن، قاھاننىڭ قاراقان باسى شىرماۋىققا ورالعان قارا الا سيىر جىلى (1193) تۋعان تولىعا - تاڭعۇت پەن نايماندى جين مەملەكەتىن ەگەلەندىردى. جالايىردىڭ مۇقىلايى (1169-1223) چينزۋنعا قونجيدى. ون سەگىز بەن وتىز ەكى جاس اراسىندا تۋعان ءتورت ۇلى مەن جەبە، سۇبەدەي سەكىلدى ءتورت نوقايىنىڭ كۇشىمەن قاپقاز اسىپ تۇركى مەن ارمياندى تۇگەل، تەرەكتەگى گۇرجىلەردى، الاندار مەن شەركەستەردى الدى. سوڭىنان سولتۇستىك مۇزدى مەن تىنىق مۇحيتتى كوزدەدى. «مەن - ۇلى قاھان، جەر بەتىنە تۇتاس مەملەكەت قۇرسام دەدىم...».

«شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسىن» وقىپ ءبىرشاما سىلەيە ويلانۋعا تۋرا كەلدى. قوشالاقتان ەسكەن قوڭىر سامالدان قوبىزدىڭ ءۇنى اڭقيدى. اۆتوردىڭ ايتقانىنداي، ونون وزەنى تولقىن تۋلاتىپ، جاعانى قارش- قارش كەمىرىپ اعادى. ءبىر زاماندار جايىقتى جاعالاي قونعان جالپاق جۇرتتىڭ كولەمىندە كوزى وتتاي جايناعان، كوكىرەگى سونۋدەن ادا ۇلى قاھاننىڭ ۇرقى، ۇرپاقتارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەيمىز دە! ۋاقىت سونىسىمەن قىزىقتى.

مۇنداعى ءبىزدى قىزىقتىرعانى تۇت اعاشىنان جىبەك وندىرگەن قىتاي تەحنولوگياسى ەمەس ەدى. اۋەلى پارسى مەن رۋستاردان، ارتىنشا قىرىم مەن قاپقازدىقتاردان كەلگەن التىن ساۋساقتى تەمىر يلەيتىن زەرشىلەردىڭ وزەكسىز سوزدەن ءبوز ورنەكتەيتىندەرىن جيناپ، قيمالاپ جاساتقان ازات ءامىرىنىڭ تابىتى ەدى.

«... بۇرحان- حالدۋننىڭ تاڭداپ ءجۇرىپ، تار قولتىعىن ۇڭگىتكەن... ءبىر كىسىنىڭ قىرىنداپ قانا سياتىن ۇڭگىر اۋزىنا كۇزەت قويىلعان...». اي كەمەرىنە كەلگەن كەزدە ۇڭگىردەگىلەر ۇدەدەن شىقتى. ويىنداعىسىن ورىندادى. ۇزىنى ءۇش قۇلاش، ەنى قوس قۇلاش التىن تابىت الدىندا تۇردى... ىشىنە ۇزاق ءۇڭىلدى.

«تاعى ءبىر كۇن باتتى. كىمدەردى مۇڭايتادى ەكەن؟» اۆتوردىڭ سوڭعى ءلامى دە تىم وقشاۋ تۇر. ادامزات ءۇشىن!

... ات ۇستىندە تاقىمىن قىزدىرىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت تارابىن شولعان ۇلى قاھاننىڭ سوڭعى ءسوزى: «التىن تابىتىمدى قوزعاساڭدار اقىرزامان ورنايدى.» كلاسسيك جازۋشى قازىرگى ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ- قاتەردى شىڭعىس حاننىڭ ءبىر اۋىز لەبىزىمەن قورىتادى.

اناسى مەيىر توگە قاراپ: «كوك تاڭىرىنەن كوز جازبا، ۇلىم!» - دەيدى. دەگەر- ە تەنگري- ەچە جايگاتۋ! ءبىز، موڭعوليادا تۇراتىن زيالى جۇرت مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىقتى تۋىندى وسى دەپ بىلەمىز.

سۇراعان راحمەت ۇلى، اقىن. موڭعوليا

2016- جىل

«ايقىن» گازەتى