ادەبيەت جايلى مۇقاعالي نە دەيدى؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. مەنىڭ دەنساۋلىعىم قيراعان ءۇي سياقتى. ازىرشە تۇزەلگەن سيقىم بايقالمايدى. اسىرەسە، تاڭعا جۋىق قيىن. كەۋدەمدى تاس باسىپ جاتقانداي اۋىر، وڭ جاق قابىرعامنىڭ استىنان الدەنە سىزدايدى. باۋىر ما، وكپە مە بىلمەيمىن.

جۇرەك! مەنىڭ جالعىز تىرەگىم - تەك سول.

17 - اقپان، 1976 - جىل

بويىندا ءبىر تامشى تالانتى جوق بولا تۇرا، تالانتتى ادەبيەتشىلەردىڭ قاتارىندا تۇرعىسى كەلگەندەر اقىماق ەمەس، ءوز تۆورچەستۆوسىن بۇگىنگى كۇنمەن جانە ءوزىنىڭ ۋرا - پاتريوتيزمىمەن ولشەيتىن، سويتە تۇرىپ، ادەبيەتتە قالعىسى كەلەتىندەر اقىماق. ۇنەمى ىزدەپ جۇرەتىن جانە ىلعي ادەبيەتتەگى «بوس ورىندى» تاۋىپ الا قوياتىندار اقىماق. وسى كۇنى تالانتتى ادامدار ادەبيەتتە از رول اتقارادى. قازىر ءبىزدىڭ ادەبيەتكە قۇلدىق ۇرا بەرەتىن قۇلدار قاجەت. ولار، ارينە، «بورازدانى بۇلدىرمەيدى». وسى كۇنگى ەرەجەلەر ولاردى تولىق قاناعاتتاندىرادى. رۇقساتپەن جازادى، جۇمىس ىستەيدى. تاماق ىشەدى، جانە ءجۇرىپ- تۇرادى. ولار ءتارتىپتى. ويتپەگەندە شە، تالانت بۋىرقانسا، ول ءوز جولىمەن قوزعالعىسى كەلەدى جانە جولدان شىعىپ كەتىپ، بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ تە الادى، سوندايدا قۇلدار اياق استى تابىلا كەتەدى. ۇياتسىزدار، ولار تالانتتىڭ «ورنىن باسادى» دا، ورىنعا وتىرادى دا، تالانتتاردىڭ ۇستىنەن بۇيىرا باستايدى. و، قانداي وكىنىشتى! ودان وتكەن وكىنىش بولمايدى...

1 - قازان، 1974 -جىل

ادەبيەتىمىزدى ارام شوپتەردەن تازارتاتىن كۇن تۋار ما ەكەن؟! قايدام؟ وسى كۇنگى ادەبيەت ناعىز تالانتتاردىڭ ادەبيەتى ەمەس، پىسىقتاردىڭ، جەرلەستەر مەن دوستاردىڭ، جاعىمپازدر مەن قورقاقتاردىڭ شاتپاعى. ادەبيەتتىڭ كوكجيەگىنە ءويتىپ- ءبۇيتىپ ءبىر الاياق ىلىنە قالسا، ول ءوزى سياقتى ءبىر سانچو- سىنشىسىماقتى سۇيرەلەي كەلەدى. ول «سىنشىسىماق» بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن ءوز شاركەيىن سول سالادا سۇيرەتىپ ءجۇرىپ جاتادى. جاعدايى باردا ايپاپ- جايپاپ قالۋعا تىرىسادى. بىرەۋگە جاعىمپازدانادى، بىرەۋدى قورقىتادى ء(وزى دە قورقادى) ، سودان سوڭ جان- جاعىنا قارايدى: جوق، بۇدان ءارى بۇيتە بەرۋگە بولمايدى ەكەن، ول ءوزىنىڭ شاتپاقايشىل سەرىكتەرىنىڭ كومەگىمەن ۇيالماي- قىزارماي ۇلكەن ادەبيەتكە اياق سالادى، ءسويتىپ ەندى ءوزى شىعارمالار جازا باستايدى. سوندىقتان بىزدە اي سايىن ادەبيەتىمىزدە جاڭا، ءبىراق ءوزى بەلگىسىز، اتى- ءجونسىز ءبىر «جۇلدىز» پايدا بولىپ جاتادى. ال ءبىز قۇنارلى توپىراعىمىز تاعى ءبىر ارامشوپتى وسىرگەنىن ەلەمەيمىز.

قاشانعا دەيىن وسىلاي سوزىلا بەرمەك؟ ارامشوپتەردى ءتۇپ تامىرىمەن جۇلىپ تاستاۋعا الدەكىمنىڭ باتىلى جەتە مە؟ مەنىڭ ويىمشا، ول ءبىر كىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. سوندىقتان مەن ادەبيەتىمىزدىڭ تازالىعى ءۇشىن قينالاتىنداردى، ازشىلىق تالانتتاردى مىناعان شاقىرام: دوستار، تالانتتار! بىرىگىڭدەر! بارلىق شاتپاقايشىلارعا قارسى مايدان اشايىق! ولاردىڭ جەلەپ- جەبەۋشىلەرىن تۇگەلدەي اشكەرەلەيىك! ۇقساڭدارشى، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز تۇنشىعا باستادى!

6 - قازان، 1974 -جىل

ءتاڭىرىم- اي، بىزدە اقىن مەن جازۋشى قانشاما؟ ءبارى دە اتاقتى بولعىسى كەلەدى. ءبارىنىڭ دە حالىققا تانىمال بولعىلارى بار. الايدا سول ارەكەتتەرىنە حالىقتىڭ قالاي قارايتىنىنا بۇرىلىپ ءبىر وزدەرى كوز سالمايدى - اۋ.

قايران ادەبيەتىمىز قازىر نە بوپ كەتتى؟ ول ءبارىن اسىراۋشى: تالانتتى دا، تالانتسىزدى دا، پەنسيونەرلەردى دە، تاعى- تاعىلاردى. ەكى- ءۇش ولەڭىن الىپ جاڭا جازا باستاعان جاس كەلەدى، بىرەر جەرگە كورسەتەدى دە، بۇل ىستەن ەشتەڭە ونبەيتىنىن، ءوتىپ كەتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزى جەتەدى. سونان سوڭ ءوز كۇشىن پروزا جازىپ بايقايدى. ول دا الدىندا الىنباس قامالداي تۇرىپ الادى. اشىنعان، جاڭا جازا باستاعان جاس سونان سوڭ سىنعا جارماسادى. پوەزيا مەن پروزاداعى بەدەلدىلەردىڭ بىرىنە بولماسا بىرىنە جاعىمپازدانۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن ءبىلىپ، ال سىن سالاسىن ىڭعايلى، ءارى ءتيىمدى سانايدى. سونىمەن ءوز ارەكەتىن باستاپ كەپ جىبەرەدى. كەيدە ءتىپتى بىرەۋدى (ارينە، ونشا قاۋىپتى ەمەسىن)، ياعني قىزمەتى جوقتى، قورقىتىپ تا تاستايدى، ءسويتىپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ «بىلگىشى» بولىپ شىعا كەلەدى. جانە ادەبيەتىمىزگە پىكىر ايتا باستايدى.

مەن كەيدە دۇمبىلەزدەردىڭ ادەبيەتكە قانداي جولمەن كەلگەنىن، كىمنىڭ باقشاسىندا وسكەنىن، كىمنىڭ قاناتى استىندا قاتايعانىن، ونىڭ قامقورى كىم ەكەنىن، بۇكىل كەزگەن جولىن زەرتتەگىم كەلەدى، اتتەڭ، ۋاقىتىم جوق...

بۇلاي بولا بەرۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبارىنىڭ دە اقىرى بولادى، شىدا، كۇت...

26 - قاڭتار، 1975 -جىل

كوركەم سىنسىز كوركەم ادەبيەت ءومىر سۇرمەيدى. سىن ءوز موينىنا تالاي نارسەنى الۋعا ءتيىس.

سىن قازى دا، ادۆوكات تا بولۋى كەرەك، ال قاجەت بولسا قالعان جاعدايدا ول وتە قاتال، مەيىرىمسىز ايىپتاۋشى دا بولا ءبىلۋى كەرەك. ايتپەسە، ادەبيەت، جالپى ونەر اتاۋلى العاشقى قوعام قۇرىلىسىن ەلەستەتەدى. اركىم ءوز بىلگەنىنشە، ايتەۋىر سەزىكپەن، كوركەم ەمەستىگىن جانە جاقسى ەمەستىگىن بىلە تۇرا ارەكەت جاسايدى. ويپىرىم- اي، قويمايدى- اۋ قويمايدى. سونىڭ بارىنە سىن كىنالى. بىزدە دۇرىس سىن جوق. تەك جاعىمپازدار بار. ولار بەدەلدىلەردى ماقتاۋ ءۇشىن ءوزارا جارىسقا تۇسەدى. ولار سول ارقىلى ادەبيەتتىڭ اسىراۋىندا وزدەرىنىڭ قالا بەرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ۋراشىل- سىنشىلار كوركەم شىعارمانى شاتپاقتان اجىراتا المايدى. ولار ءۇشىن اۆتور ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ونىڭ كىم، قانداي قىزمەتتە ەكەنىنە كوڭىل اۋدارادى. ال ونداي شاتپاقايلاردىڭ كولەڭكەسىندە تالانتتار بىرتە- بىرتە سونە بەرەدى.

ومىرگە، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامعا بەلگىلى ءبىر كوزقاراسى جوق ادام اقىن ەمەس. ونداي ادامنىڭ ءوزىن اقىن عانا ەمەس، قوعامنىڭ ويلاي بىلەتىن ازاماتىمىن دەۋگە دە حاقىسى جوق.

قازىرگى ناعىز اقىن الدىمەن ويشىل، ياعني فيلوسوف بولۋى قاجەت. پوەزيانىڭ جالاڭ سۇلۋلىعى جالاڭاش سۇلۋعا ۇقسايدى. وعان تەك تاڭدانا قاراۋعا عانا بولادى. اقىننىڭ مىندەتى سۋرەتتەپ شىعۋ، بايانداپ بەرۋ ەمەس، قايتا سول سۇلۋلىقتىڭ قۇپياسىن، ونىڭ ار جاعىنداعى ناق سول جاسىرىندى اشىپ بەرۋدە. وسى زامانعى اقىن، تاجىريبيەلى قۇبىلناماشىداي ۋاقىت تامىرىن ءدال باسىپ، ءداۋىردىڭ، قوعامنىڭ دەرتىن ءوز دەرتىندەي قابىلداۋعا ءتيىس. پوەزيادا فيلوسوف بولۋ دەگەن ءسوز، ءوزىن قورشاعان الەمدى ۇعىنۋ، ءار زاتتىڭ ءمانىن ءبىلۋ. الايدا سالقىنقاندى، اقىلگوي فيلوسوف بولۋ جارامايدى، اقىرىنا دەيىن «ادام جانىنىڭ ينجەنەرى» بولىپ قالۋ كەرەك.

16 - اقپان، 1976 - جىل

(مۇقاعالي ماقاتايەۆ. كۇندەلىك، الماتى: جالىن، 1991)

***

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت اقجول قالشابەكتىڭ «ادەبيەت جايلى جازبالارىنان» ءۇزىندى

http://adebiportal.kz