عارىش اپاتى: اڭىز بەن اقيقات
ادام شىعىنى بولماسا دا، ءبىرتالاي عيماراتتار مەن ۇيلەر زاقىمداندى. ءتىپتى مەتەوريتتىڭ سىنىعىن ساتىپ، اياقاستىنان پايداعا كەنەلمەك بولعاندار دا كەزدەستى. وندايلارعا رەسەيدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى توسقاۋىل قويدى. ءبىراق عارىشتىق اپاتتىڭ ءجونى باسقا. جەر دۇنيەنى وزىنە قاراتىپ، كوك اسپاندى ءتىلىپ ۇشقان جەر سەرىگىنىڭ ۇشۋ ساپارىنىڭ بارلىعى ءساتتى اياقتالا قويعان جوق. وعان مىسالدار دا جەتكىلىكتى.
1967 -جىلدىڭ 27 - قاڭتارىندا كەننەدي اتىنداعى عارىشتىق ۇشۋ ورتالىعىندا «اپوللوننىڭ» ايعا ۇشۋ باعدارلاماسى بويىنشا جاتتىعۋ جۇمىستارى بولىپ جاتقان ساتتە عارىشكەرلەر ۆيردجيل گريسس، ەدۆارد ۋايت جانە رودجەر چاففيدىڭ ەكيپاجى وتقا وراندى. راكەتا تاسىمالداۋشى «ساتۋرننىڭ» باسقا بولىگىندە ارنايى جاتتىعۋ باعدارلاماسىمەن جۇمىس ىستەپ جاتقان ءۇش عارىشكەردىڭ كابيناسىنىڭ ءىشى كەڭ، ەركىن قوزعالا الادى. بىرەۋى جۇمىس ىستەسە، ەكىنشى ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ، ءۇشىنشىسى كوز شىرىمىن الادى. سىناق جۇمىستارى جاتتىعۋعا ارنالعاندىقتان جەر سەرىگى جانار- جاعارايمەن جابدىقتالمادى. سوندىقتان الاڭداۋعا دا ەش نەگىز جوق ەدى.
الايدا اجال اياق استىنان. عارىشكەرلەردىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقان كابينانىڭ ورتاڭعى بولىگىندە كەنەتتەن وت جالىن لاپ ەتىپ، ونى ءسوندىرۋ مۇمكىن بولماي قالدى. قاس- قاعىم ءسات. 90 سەكۋندقا عانا سوزىلعان ورتتە ءۇش عارىشكەردى امان الىپ قالۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ولاردى قۇتقارۋعا بىرنەشە سەكۋند قانا جەتپەدى. لاپ ەتە قالعان، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن بولعان ورتتە قوسىمشا ەسىكتى اشۋعا دا قول جەتپەي قالعان. ءسويتىپ، قىسقا، ءبىراق تراگەديامەن اياقتالعان وت- جالىن ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى.
ءورتتىڭ شىعۋ سەبەبى نەدە؟ ونى انىقتاۋ دا مۇمكىن بولمادى. ارنايى قۇرىلعان كوميسسياعا دا شەشىم شىعارۋ قيىنعا سوقتى. تەك الدىن الا بولجام ايتىلدى. ءورت ەلەكتر سىمدارىنىڭ تۇيىقتالۋىنان ورىن العان. وسى وقيعادان كەيىن امەريكالىق باسشىلار وزدەرىنىڭ عارىش سالاسىنا قاتىستى تۇجىرىمدامالارىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولدى. وتقا ءتوزىمدى، ورتكە بەرىك جەر سەرىگى «اپوللوندى» قايتا جابدىقتاۋدى قولعا الدى. ايعا ارنالعان ارنايى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ دا ۋاقىتشا توقتاتىلدى. تەك بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ عانا، 1968- جىلدىڭ 11 - قازانىندا «اپوللون» عارىش كەمەسى كوكتى ءتىلىپ، جوعارى قاراي ۇشتى.
امەريكالىق ەمەس، ك س ر و عارىشكەرلەرىنىڭ دە ۇشۋ ساپارىنىڭ بارلىعى ءساتتى اياقتالا قويعان جوق. 1967 -جىلى كەڭەستىك كوسموناۆتيكا ءۇشىن اۋىر جىل بولدى. وسى جىلدىڭ 23 - ءساۋىرى ۇمىتىلماستاي بولىپ قالدى. «بايقوڭىر» ايلاعىنان «سويۋز-1» عارىش كەمەسى ۇشقانى بەلگىلى. سىناق مەرزىمى ىسپەتتى ۇشىرىلعان جەر سەرىگى كەڭەستىك وتە تاجىريبەلى عارىشكەر پولكوۆنيك ۆلاديمير كوماروۆقا سەنىپ تاپسىرىلدى. قالاي ايتقاندا دا، امەريكالىق «اپوللون» سەكىلدى بۇل جەردە ءبارى ءساتتى بولادى» دەگەن سەنىم بولا قويعان جوق. بۇل سىناق تۇرىندە بولعاندىقتان كۇمان قويۋلاۋ بولعانى راس. الايدا ۇشۋ بارىسى ويداعىداي ءوتتى، بارلىعى باعدارلاما بويىنشا ءوتىپ جاتتى. پولكوۆنيك كوماروۆ بارلىعىنىڭ ءساتتى جۇزەگە اسىپ بارا جاتقانى جونىندە «جەرگە» حابارلاپ جاتتى.
عارىش كەمەسى «باسقارۋعا» كونىپ، اتموسفەرانىڭ قالىڭ قاباتىنا شىقتى. تەجەگىش قۇرالدارى دا ىسكە قوسىلدى. بارلىق وپەراتسيا ويداعىداي ورىندالدى. تەك سوڭعى كەزەڭدە عانا ەشكىم كۇتپەگەن جاعداي ورىن الدى. جەر سەرىگى اتموسفەراعا شىققان ساتتە، پاراشيۋت اشىلۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق پاراشيۋتتىك جۇيە ىستەن شىقتى. مۇنان سوڭ «سويۋز-1» عارىش كەمەسى سناريادتىڭ جىلدامدىعىمەن جەرگە قاراي 644 شاقىرىم جىلدامدىقپەن قۇلديلاپ كەلە جاتتى. سوڭىندا وت جالىن قالدىرىپ، زىمىراعان جەر سەرىگى مەن عارىشكەردى امان ساقتاپ قالۋعا ەش مۇمكىندىك بولمادى. قۇلديلاعان كۇيى كەلىپ، عارىشتىق اپپارات جەرگە سوعىلدى. پولكوۆنيك كوماروۆ بىردەن قايتىس بولدى. ەن دالاعا ءتۇسىپ، جەرمەن- جەكسەن بولعان جەر سەرىگى قۇلاعان جەرگە كەيىننەن ەسكەرتكىش بەلگى ورناتىلدى.
1967 - جىلى ورىن العان ەكى- ءۇش اپاتتان كەيىن ا ق ش- تىڭ دا، ك س ر و- نىڭ دا عارىشتىق ۇشۋ باعدارلاماسى كەيىنگە قالدىرىلدى. ءبىراق باعدارلاما جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. اسىرەسە، امەريكالىق ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى ايدى باعىندىرۋ ساياساتىن ودان ارى تابىستى جالعاستىرا بەردى. امەريكالىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، مۇنان كەيىن بىردە- ءبىر اپات ورىن العان جوق. بىرىنەن سوڭ ءبىرى 12 عارىش كەمەسى ۇشىرىلدى. الايدا اياقاستىنان پايدا بولاتىن وقيعانىڭ كەيبىر قۇپيا سىرلارى ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى اشىلماي كەلەدى.
«اپوللون» جەر سەرىگىنىڭ كيسلورودتىق اتموسفەراداعى جارىلىسىنىڭ سەبەبى ءالى بەلگىسىز كۇيىندە قالىپ وتىر. «سويۋز-1» عارىش كەمەسىنىڭ پاراشيۋتتىك جۇيەسىنىڭ اشىلماي قالۋى دا بۇگىنگە دەيىن تۇسىنىكسىز كۇيىندە قالدى. ءتىپتى «سويۋز-1» جەر سەرىگىنىڭ وربيتادا بولۋ ۋاقىتىن دا ماماندار ءارتۇرلى كورسەتەدى: امەريكالىق عالىمدار «سويۋز-1» كەمەسى اتموسفەرادا 25 ساعات 12 مينۋت ۇشتى دەسە، حالىقارالىق عارىشتىق ەنتسيكلوپەديانىڭ اۆتورى ك. گەتلاند 26 ساعات 45 مينۋت دەپ كورسەتەدى.
«قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەگەن راس. 1971 -جىلدىڭ 6 - ماۋسىمىندا «سويۋز-11» عارىش كەمەسىنىڭ بورتىندا بولعان عارىشكەرلەر گەورگي دوبروۆولسكي، ۆلاديسلاۆ ۆولكوۆ جانە ۆيكتور پاتسايەۆتىڭ تاعدىرى ولىممەن اياقتالدى. بارلىق باعدارلامانى ورىنداپ، جەرگە ورالىپ كەلە جاتقان ساتتە ولار باقيلىق بولدى. ىزدەۋشىلەر قۇلديلاۋ اپپاراتىن تاپقان ساتتە عارىشكەرلەردىڭ جۇزىندە تىرشىلىكتىڭ ءىزى دە جوق ەدى. ال مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
مۇنى تاجىريبەلى عارىشكەر الەكسەي لەونوۆ انىقتاپ بەرگەندەي بولدى: «قاتەلىك قۇلديلاۋ اپپاراتىنىڭ قۇرىلىمدىق بولىگىندە بولعان. قۇراستىرۋ كەزىندە ارنايى ماماندار اپپاراتتىڭ اۋا كىرەتىن بولىگىندەگى كلاپاندى قاتتى بۇراماعان. جەرگە قۇلديلاپ كەلە جاتقان شار ءتارىزدى دومالاق ءپىشىندى اپپاراتتىڭ كلاپاندىق بولىگى قىسىمعا شىداماي جىرتىلىپ كەتكەن. جوعارى قىسىمدى اۋادا اياقاستىنان ورىن العان وسىنداي وقيعادان كەيىن 20 م م- تىك جىرتىقتان كەيىن عارىشكەرلەر ەستەرىنەن ايىرىلا باستاعان. نەگىزى شتاتتىق كەستە بويىنشا جەرگە 4 شاقىرىم عانا قالعاندا اشىلۋى ءتيىس بولاتىن كلاپان ءسويتىپ، وتە جوعارىدا، مەرزىمىنەن بۇرىن ۆاكۋۋمدا جىرتىلىپ كەتكەن. اپپاراتتاعى اۋا ءسويتىپ، بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە ۆاكۋۋمدىق كەڭىستىكتە سىرتقا شىعىپ كەتكەن. ماماندار «22 م م- لىك جىرتىقتى ساۋساقپەن نەمەسە الاقانمەن بولسا دا جابۋعا بولاتىن ەدى» دەگەن دالەلدى العا تارتادى. ايتۋعا عانا وڭاي عوي. جىرتىلعان كلاپانعا جەتۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 52 سەكۋند كەرەك. ءبىراق وعان ۋاقىت جەتپەدى، 80 سەكۋندتان كەيىن عارىشكەر ۆولكوۆتىڭ، 100 سەكۋندتان سوڭ پاتسايەۆتىڭ، 120 سەكۋندتان كەيىن دوبروۆولسكيدىڭ جۇرەگى توقتاپ قالعان.
سول ءبىر كەزەڭدە عارىشتىق اپات بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورىن الىپ جاتسا دا، ا ق ش پەن ك س ر و اراسىنداعى عارىشتىق تايتالاس ودان ءارى جالعاسا بەردى. 1969 -جىلدىڭ 21 - شىلدەسىندە عارىشكەر نەيل ارمسترونگ ايدىڭ بەتىنە قونىپ، بۇكىل امەريكالىقتار شات- شادىمان كوڭىلمەن قۋانىشىن تويلاپ جاتقان تۇستا، كەڭەستىك عارىش سالاسىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى اپات قايتالانىپ جاتتى. رەسمي ماسكەۋدىڭ ايعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ جولى بولمادى. كەڭەستىڭ ن-1 راكەتاسى ۇشۋ الاڭىندا نەمەسە كوككە كوتەرىلگەن ساتتە جارىلىپ، وتقا ورانىپ جاتتى. ن-1 70 سەكۋندتان سوڭ اۋادا جارىلدى. ەكىنشى راكەتا دا سونىڭ جولىن قۇشتى. ارادا شامالى ۋاقىت وتكەن سوڭ ن-3 راكەتاسىنىڭ دا قۇيرىق جاق تۇسى وتقا ورانىپ، ىستەن شىقتى. ن-4- ءتىڭ دە دۆيگاتەلى 70 سەكۋندتان سوڭ ورتەنىپ كەتتى. ايدا ارمسترونگتىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان ساتتە، ورىستىڭ عارىش سالاسى وسىلاي اپاتقا ۇرىنىپ جاتتى. اقىرى بولماعان سوڭ رەسمي ماسكەۋ ايعا ارنالعان باعدارلامانى ۋاقىتشا توقتاتتى. ال بۇل ۋاقىتتا امەريكا عارىشقا 12 جەر سەرىگىن ۇشىرىپ، ءبارى دە ءساتتى اياقتالدى.
الايدا، عارىشقا ۇشۋ بارىسىندا ءارتۇرلى قىزىقتى وقيعالار ورىن الاتىنىن دا جاسىرۋعا بولمايدى. مامانداردىڭ باعالاۋى بويىنشا، ىستەن شىققان جەر سەرىگىنىڭ سىنعان قالدىقتارىمەن قاتار، ءارتۇرلى قۇرالدار اۋەدە جەردى اينالىپ ءجۇر. ولاردىڭ 20 مىڭنان استامى قازىر ارنايى رادارمەن قاداعالانىپ وتىر. امەريكالىق عارىشكەر سۋني ۋيليامس 2007 -جىلى اشىق عارىشقا شىققان ساتتە قولىنداعى بەينەكامەراسىن ءتۇسىرىپ العان. اشىق كەڭىستىككە شىققان ساتتە تاعى ا ق ش عارىشكەرى سكوپ پارازينسكي كۇن قۋاتى بار باتەرەيكاسىنان ايىرىلىپ قالعان. 1965 -جىلى العاش رەت اشىق كەڭىستىككە شىققان ەددا ۋايت ءوزىنىڭ قولعابىن ءتۇسىرىپ العان. عارىشتا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت بويى قالقىپ جۇرگەن قولعاپ اقىرى اتموسفەرادا جانىپ كەتكەن. جالپى، مۇنداي جاعدايلار ا ق ش عارىشكەرلەرىندە ءجيى ورىن الاتىن كورىنەدى.
2008 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا امەريكالىق حايدەماري ستەفانيشين- پايپەر قۇنى 100 مىڭ دوللار تۇراتىن قۇرال- سايماندارىن اشىق عارىشقا شىققان كەزدە قولىنان ءتۇسىرىپ العان. دەرەكتەرگە جۇگىنەر بولساق، اپاتتى جاعداي ورىن السا دا، ورىن العان جايتتى دەرەۋ تۇزەپ، ءارى قاراي ۇشۋىن جالعاستىرىپ كەتكەن وقيعالار دا بار. 1969 -جىلدىڭ 14 - قاراشاسىندا ا ق ش- تىڭ جەردەن كوتەرىلگەن «اپوللون-12» عارىش كەمەسىنىڭ جىلۋ، قۋات ەلەمەنتتەرى ىستەن شىققان. عارىشكەرلەر مەن ۇشۋدى باسقارۋ ورتالىعى دەرەۋ بۇل اپاتتى جاعدايدى تۇزەپ ۇلگەرگەن. كەيىننەن ورىن العان وقيعانى تەكسەرە كەلگەندە، «اپوللون-12» عارىش كەمەسىن ەكى رەت، ياعني 36 سەكۋندتا جانە 52 سەكۋندتا نايزاعاي ۇرعانى بەلگىلى بولعان. ەڭ قۋانىشتىسى سول، ماماندار مەن عارىشكەرلەر اپاتتى وقيعانى تەز ارادا قالپىنا كەلتىردى. عارىش سالاسىنا قاتىستى ەڭ سوڭعى اپات 2003 -جىلدىڭ 1- اقپانىندا تىركەلگەنى بەلگىلى. 15 كۇندىك ۇشۋدان كەيىن قۇرامى 7 ادامنان تۇراتىن «Columbia» عارىش كەمەسى اتموسفەرانىڭ قالىڭ قاباتىنا كىرگەننەن كەيىن جوعالىپ كەتتى.
«ايقىن»