قاجىمۇقاننىڭ دەمەۋشىلەرى كىمدەر؟
سپورتشىلاردىڭ قارجىلىق جاعدايىن دا قامتىپ وتىرعان سولار. ال بۇرىن قالاي بولدى؟ تالابى تاسىپ تۇرسا دا سپورتشىنىڭ الدىنا ەشكىم تاۋداي قىلىپ اقشا ۇيگەن جوق. مىسالى، كۇش اتاسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتى الايىق. قاجەكەڭنىڭ بۇكىل جارىستارىن كىم قارجىلاندىردى؟ قازاق بالۋانىنىڭ قولتىعىنان دەمەگەن كىمدەر ەدى؟ بۇل تۋرالى «ايقىن» گازەتى جازادى.
ىلگەرىدە شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازەتىنە قادىربەك كاكىم ۇلىنىڭ ماقالاسى شىقتى. اۆتور ماقالاسىندا ساففا شالقاروۆ دەگەن اقساقالمەن جولىعىپ، ودان بولات بەكەنوۆتىڭ قاجىمۇقان جايلى جازىلعان ماقالاسىن العانىن ايتادى. بۇل ماقالا 1955 جىلى «كوكشەتاۋ پراۆداسى» گازەتىنە «انادان الىپ تۋعان- دى» دەگەن اتپەن جاريالانىپتى. ماقالادا قاجىمۇقان اتامىز جايلى تىڭ دەرەكتەر مول ەكەن.
قادىربەك كاكىم ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتىڭ اياگوز وڭىرىنە كەلىپ ونەر كورسەتۋىنە ساففانىڭ اكەسى شاياحمەت جاردەم بەرىپتى.
«كۇش اتاسىنىڭ بۇل وڭىرگە كەلىپ، ونەر كورسەتۋىنە ساففا اقساقالدىڭ اكەسى مۇرىندىق بولىپتى. زايساندا زاۋىتپەن قاتار، بىرنەشە دۇكەن اشىپ، سەمەي، پەتەربور، ماسكەۋدە ساۋداسى دوڭگەلەگەن مەتسەنات شاياحمەت شالقاروۆ 1926 -جىلدىڭ جازىندا ەلگە قايتپاق بولىپ، سەمەيدەن پاروحودقا وتىرادى. جول ۇستىندە الدەكىمدەردەن داڭقتى بالۋان قاجىمۇقاننىڭ وسى پاروحودتىڭ ءۇشىنشى كلاستى، ءبىر كىسىلىك كايۋتاسىندا جاتقانىن ەستىپ، سالەمدەسە بارادى. ول بارعاندا بالۋان استىنا بوستەگىن سالىپ، باسىن شاپانىمەن جاۋىپ الىپ، دەمالىپ جاتىر ەكەن. بالۋان باسىن كوتەرىپ، قوناقتىڭ سالەمىن الادى. از- كەم اماندىقتان سوڭ ول: «ال باتىر، بۇل جاتىسىڭ قالاي؟» دەپ قاسىنداعى ءبىرىنشى كلاستى كايۋتاعا كوشىرىپ، بالۋاندى باسىبايلى قاسىنا الىپ، جول بويى اڭگىمە- دۇكەن قۇرادى. سول ساپاردا كۇش اتاسى جول سەرىگىنە ءوزىنىڭ ءومىر جولىن بايانداعان ەكەن» دەپ جازادى قادىربەك كاكىم ۇلى.
ءوزى زايساندىق بولعانمەن، قازاندا تۋعان شاياحمەت شالقاروۆ قاجىمۇقانمەن تەز ءتىل تابىسىپتى. سەبەبى قازان قالاسى قاجىمۇقان ءۇشىن جات ەمەس ەدى. بالۋان قازاندا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان، سپورتتاعى العاشقى باسپالداقتارىن وسى جەردەن باستاعان. قاجىمۇقان شاياحمەتكە ءوزىنىڭ تىكەلەي دەمەۋشىسى اپانايەۆ تۋرالى دا ايتىپتى. سوندان بولار، قازان ەكەۋىن ودان بەتەر جاقىنداستىرا ءتۇستى.
شاياحمەت شالقاروۆ جومارتتىق تانىتىپ، قاجىمۇقان اتامىزدى شىعىسقا الىپ كەلىپ، بالۋاننىڭ ەل الدىندا ونەر كورسەتۋىن ءوتىنىپتى. ءوزى قارجىلاي قولداپ، ايماقتىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ، ەكى رەت تەگىن ويىن كورسەتىپتى.
شاياحمەتكە ايتقان اڭگىمەسىندە قاجەكەڭ ءوزىنىڭ 17 جاسىندا كوشپەلى سيركتىڭ اتقوسشىسى بولىپ قازانعا بارعانىن، ورىستىڭ تالاي بالۋانىن جەڭگەنىن ايتىپ بەرىپتى. سول كەزدە تاتارلار قازاق جىگىتىنىڭ ونەرىنە رازى بولىپ، توبەسىنە كوتەرىپتى. سونىڭ ءبىرى اپانايەۆ دەگەن كوپەس بولاتىن.
قادىربەك كاكىم ۇلى ماقالاسىندا اپانايەۆتى ات ءۇستى عانا اتاپ وتەدى، ۇلتىن نوعاي دەپ كورسەتەدى. انىعىندا ول نوعاي ەمەس، تاتار بولاتىن. قاجىمۇقان اتامىزدىڭ قازان ارقىلى بۇكىل الەمگە تانىلۋىنا ەڭ العاش سول كىسى سەبەپكەر بولعان. ءتىپتى بالۋانعا قارجىلىق قولداۋ كورسەتىپ، بالۋاندار مەكتەبىندە وقۋىنا دا اقشاسىن اياماعان. قاراجاتىن ءوزى كوتەرىپ، قاجىمۇقاننىڭ پەتەربورداعى لەبەديەۆتىڭ 9 ايلىق تسيرك- كۇرەس مەكتەبىنەن ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساعان. اپانايەۆ قاجىمۇقاننان قامقورلىعىن اياماي، ءبىرقاتار بەلدەسۋلەر قارجىسىن تولەپ بەرگەن.
سوندا بۇل قاي اپانايەۆ؟ ورىنبوردا حۋساينوۆتار قانداي اتاقتى بولسا، قازاندا يۋنۋسوۆ، ۋتيامىشيەۆ، اپانايەۆتاردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇردى. قازاندا اپانايەۆ فاميليالى كوپەستەردىڭ جەتى بۋىنى بولعان. ولار جەر يەلەنۋمەن، ءىرى كاسىپكەرلىكپەن جانە ساۋدامەن اينالىسقان.
اپانايەۆتاردىڭ ىشىندە العاش بايلىعىمەن اتى شىققانى مۇسا اپانايەۆ (1766 - 1827) ەدى. ونىڭ جەكە تەرى وڭدەيتىن زاۋىتى بولدى. ودان باسقا، يۋسۋپ اپانايەۆ (1770 - 1825)، مۇحاممەد اپانايەۆ (1804 - 1877) دەگەن بايلار ءوتتى. يۋسۋف باسپاحانا اشقان، مۇحاممەد سابىن شىعارۋمەن شۇعىلدانعان. عابدۋللا اپانايەۆ (1862 - 1918) دەگەن باسپاگەر- پەداگوگ بولدى. «ازات» گازەتىن شىعارعان. ءبىراق عابدۋللانىڭ قاجىمۇقاندى قارجىلاندىرا قوياتىنداي مۇمكىندىگى بولعان جوق. قاجىمۇقان 1883 -جىلى تۋعان (1871 جىلى تۋدى دەگەن دەرەكتىڭ قاتە ەكەنىن جازعانبىز) . سوندىقتان العاشقى ۇشەۋىنىڭ زامانىندا قاجەكەڭ ءالى دۇنيە ەسىگىن اشا قويماعان بولاتىن.
قازانداعى بايلاردىڭ تاعى ءبىر ءىرىسى بادرەتدين اپانايەۆ (1867-1937) ەدى. ءوزى ميلليونەر، كوميسسيونەر بولىپتى. شيكىزات ساتىپ- ساتىپ الۋمەن اينالىسقان. 1905 جىلى «تورگوۆو- پرومىشلەننوە توۆاريشەستۆو اپانايەۆى» دەگەن جەكە فيرماسىنىڭ قۇرىلتايشىسى بولدى. بايلىعىمەن عانا ەمەس، مەتسەناتتىعىمەن دە اتى شىقتى. قالانىڭ قاق ورتاسىنان ءزاۋلىم ساراي ساتىپ الىپ، ول جەردەن مەديتسينالىق كلينيكا اشقان. ءسويتىپ، جاعدايى جوق ادامداردىڭ وسى كلينيكادا تەگىن ەمدەلۋىنە جاعداي جاساعان. ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتە دە بولعان. 1910-1917 -جىلدارى «وبشەستۆا پوسوبيا بەدنىم مۋسۋلمانام كازاني» قورىن قۇرىپ،
جارلى- جاقىبايلارعا قارايلاسقان. «يتتيفاق ءال- مۋسليمين» («مۇسىلماندار وداعى») پارتياسىن قارجىلاندىرعان. ايتپاقشى، 1906 جىلى پەتەربوردا بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن ەكىنشى سيەزى ءوتىپ، «يتتيفاق ءال- مۋسليمين» پارتياسى قۇرىلعان كەزدە قازاقتاردان سالىمگەرەي ءجانتورين، ءۋاليحان تاناشيەۆ، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ قاتىسقان بولاتىن. كەيىن پارتيانىڭ وكىلدىكتەرى قازاق دالاسىنان ورىنبور، ورال، ومبى، قىزىلجار، سەمەي، ۆەرنىيدان اشىلعان بولاتىن. قاجىمۇقان بۇل كەزدەرى 23 جاستا. سپورتتىق كارەراسىن ەندى باستاپ جۇرگەن كەزى. كىم بىلەدى، بالكىم، جولدارى وسى كەزدە تۇيىسكەن دە شىعار.
قاجىمۇقان جاستايىنان اكەدەن ايىرىلىپ، اۋىر جۇمىسقا جەگىلۋگە ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى. ءسويتىپ، جۇمىس ىزدەپ قىزىلجارعا بارىپ، جەرگىلىكتى تاتار بايعا جالدانعان. بايلار جاس قاجىمۇقاننىڭ بالۋاندىق قاسيەتىن بايقاپ، ءتۇرلى كۇرەستەرگە قاتىستىرعان. جوعارىداعى شاياحمەت شالقاروۆپەن بولعان اڭگىمەسىندە قاجىمۇقان 17 جاسىندا كوشپەلى تسيركتىڭ اتقوسشىسى بولىپ قازانعا بارعانىن ايتتى دەدىك. بۇل - شامامەن 1900 -جىل. كىم بىلەدى، قاجىمۇقاننىڭ قازانعا جەتۋىنە سول تاتار بايى سەبەپكەر بولدى ما ەكەن؟ اتاقتى اپانايەۆتىڭ كوزىنە ءتۇسۋى دە وسى كەزدەن باستالسا كەرەك.
1901 -جىلى ومبىدا فرانسۋز كۇرەسىنەن چەمپيونات وتەتىن بولادى. مۇنى ەستىگەن قاجىمۇقان بىردەن سوندا تارتادى. الايدا بۇكىل بيلەت ساتىلىپ كەتكەن ەكەن. قايتپەك كەرەك؟ قاجىمۇقان بالۋاندار كىرەتىن ەسىك ارقىلى ىشكە كىرۋگە تىرىسادى. الايدا كۇزەتشىلەر وتكىزبەيدى. قاجەكەڭ ولاي جالىنادى، بىلاي جالىنادى، كونبەيدى. سوڭىندا كۇزەتشىلەردى جولدان ىعىستىرىپ، كۇشپەن كىرەدى. بالۋاننىڭ بۇلا كۇشىن سول كەزدە كەلە قالعان تسيركتىڭ قوجايىنى زلوبين كورە قالادى. ول قازاق بالۋانىن ىشكە كىرگىزەدى. وسى كەزدە ارەنا تورىنەن تسيرك باسشىسىنىڭ ءىنىسى كىشى زلوبين شىعىپ، كورەرمەندەر اراسىنان كۇشى بويىنا سىيماعان بالۋاندى وزىمەن كۇرەسۋگە شاقىرادى. قاسقايىپ قاجىمۇقان شىعادى، ەكەۋى ۇزاق بەلدەسەدى. زلوبين قاجىمۇقاننىڭ قايراتىنا ريزا بولىپ، ونى وزىمەن بىرگە پەتەربورعا الىپ كەتەدى. پەتەربوردا ءجۇرىپ اتاقتى بالۋان يۆان پوددۋبنىيمەن تانىسادى. 1904 -جىلى پوددۋبنىي ەكەۋى پاريجدە وتكەن چەمپيوناتتا توپ جارادى.
قايتادان دەمەۋشى تۋرالى اڭگىمەگە ورالايىق. قاجىمۇقانعا قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن اعايىندى ەكى جىگىت بار. ءتىپتى ەكەۋىنىڭ بالۋانمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى دە ساقتالعان. بۇل جىگىتتەردىڭ كىم ەكەنى جايلى جۋرناليست ازامات قاسىم بىلاي دەيدى: «بۇل سۋرەت 1914 -جىلى رەسەيدىڭ نيجنيي نوۆگورود قالاسىندا وتكەن ۇلكەن جارمەڭكە كەزىندە تۇسىرىلگەن. قاجىمۇقان اتامىزدىڭ تالاي سۋرەتىن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىراق مىنا سۋرەتتى ءوز باسىم العاش رەت كورىپ وتىرمىن. بالكىم، العاش رەت جاريالانىپ وتىرعان دا شىعار. ايتايىن دەگەنىم، ايگىلى بالۋاننىڭ جانىنداعى اعايىندى جىگىتتەر جايىندا. ءبىرىنىڭ ەسىمى - نۇرلان، ەكىنشىسىنىڭ ەسىمى ابدوللا ەكەن.
بۇل جىگىتتەر «اباي جولىندا» ايتىلاتىن كيىزشى بەيسەكە بايدىڭ بالالارى كورىنەدى. جوعارىدا ايتىلعان جارمەڭكە كەزىندە قاجىمۇقانعا كۇرەسكە شىعۋ ءۇشىن 100 سوم جەتپەي قالعاندا اعايىندى ەكى جىگىت بالۋاننىڭ قولىنا 200 سوم ۇستاتقان. ءسويتىپ، قاجەكەڭ نەمىستىڭ اتاقتى بالۋانىن جىعىپ، كۇرەس بىتكەننەن كەيىن جومارت ەكى جىگىتتى تاۋىپ الىپ، سۋرەتكە تۇسۋگە ارنايى شاقىرعان ەكەن» دەيدى ازامات قاسىم.
حاسەن زاكاريانىڭ ءماريام نۇرلان قىزى (زەيىن شاشكيننىڭ زايىبى) تۋرالى جازعانى بار. اۆتور ماقالاسىندا ءماريام اپايدان توردە ءىلىنىپ تۇرعان قاجىمۇقاننىڭ ەكى جىگىتپەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى تۋرالى سۇراعانىن ايتادى. سوندا ءماريام اپاي سۋرەتتەگى ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى - ءوزىنىڭ اكەسى نۇرلان، ەكىنشىسى - ابدوللا اعاسى ەكەنىن ايتىپتى. كيىزشى بەيسەكەنىڭ بالالارى. ەكەۋى دە سەمەيدەگى بەلگىلى كوپەستەر بولىپتى.
«1914 -جىلدىڭ جازىندا اكەم ىنىسىمەن بىرگە رەسەيدىڭ نيجنيي نوۆگورود قالاسىندا وتكەن ايتۋلى جارمەڭكەگە قاتىسادى. وسى جارمەڭكەگە شميدت دەگەن نەمىستىڭ بالۋانى ءوز تسيركىمەن كەلىپ، نەشە كۇن كۇرەس وتكىزىپ جاتسا كەرەك. ۇيرەنشىكتى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى كەلگەنىن ەستىگەن قاجىمۇقان دا ات ارىتىپ جەتىپتى بۇل تاماشاعا. ءبىراق باي شميدت قاجەكەڭمەن كۇرەسۋدەن قاشقاقتاپ، مىناداي شارت قويعان ەكەن. ءوزى سورەگە 100 سوم (تسەلكوۆىي) تاستاعان نەمىس قاجىمۇقاننىڭ دا وسىنشا اقشا تىگۋىن تالاپ ەتىپتى. ول تۇستا ءبىر جىلقىنىڭ قۇنى 3 سوم ەكەن.
وتىز ءۇش جىلقىنىڭ قۇنى كەدەي قاجەكەڭنىڭ قالتاسىندا قايدان بولسىن، اشۋلانعان بالۋان ارەناعا جۇگىرىپ شىعىپ: «ءاي، حالايىق! ماعان ءجۇز سوم تىگىپ، مىناۋمەن كۇرەستىرەتىن ءبىر مۇسىلمان بار ما ارالارىڭدا، جوق الدە جىگەرىمىز قۇم بولىپ قالا بەرەمىز بە؟ « دەپ ايعاي سالىپتى. سول كەزدە زالدا وتىرعان اعايىندى ەكى جىگىت قاتار شىعىپ، قاجەكەڭنىڭ قولىنا ەكى ءجۇز سوم اقشا ۇستاتقان ەكەن. وسىدان كەيىن ايبار ءبىتىپ، كۇرەسكە شىققان قاجىمۇقان نەمىستى ءاپ- ساتتە الىپ ۇرىپ، جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلايدى. ەل تاراي باستاعاندا سول كۇرەس كيىمىمەن جۇگىرىپ شىعىپ، وزىنە قولداۋ كورسەتكەن ەكى باۋىرىن ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ العان بالۋان ولارعا شىنايى ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ول ۋاقىتتا اركىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن فوتوسۋرەتكە تۇسۋگە شاقىرعان ەكەن» دەيدى ءماريام نۇرلان قىزى. وسىلايشا، قاجىمۇقان اتامىز ءوزىنىڭ قولداۋشى قانداستارىنىڭ قارجىسىمەن نەمىستى جەر جاستاندىرىپ، قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ەكەن. قاجىمۇقان كەيىن دە اعايىندى بايلارمەن بايلانىستا بولىپتى. بالۋان سەمەيگە كەلگەن سايىن نۇرلان مەن ابدوللانىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى. ءتىپتى ۇيلەرىندە ونەر دە كورسەتىپتى. بالۋان ارباعا وتىز شاقتى ادامدى وتىرعىزىپ، تىسىمەن تىستەپ سۇيرەپتى.
ال اقىلبەك شاياحمەت قاجىمۇقانعا قولداۋ بىلدىرگەن بايلاردىڭ ءبىرى رەتىندە سمايىل جامانشالوۆتى اتايدى. سمايىل باي تۋرالى ءسابيت مۇقانوۆ: «كەيبىر باي قازاقتار ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانىپ، جۇزدەگەن دەسياتينا ەگىن ەككەن. مىسالى، قوستاناي ۋەزىندە سمايىل جامانشالوۆ دەگەن پومەشيك بولدى. پاتشا ۇكىمەتىنە جاققان كەي قازاق بايلارىنا دۆوريان اتاعى، كەڭ جانە قۇنارلى ەگىستىك جەرلەر بەرىلگەن» دەپ جازعان ەكەن. سمايىل بولىس رومانوۆتاردىڭ 300 جىلدىق تويىنا قاتىسىپتى. اتاقتى ادۆوكات فەدور پليەۆاكومەن دوس بولىپتى. مەكەنى ترويتسك قالاسىنان 10-15 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسىپتى. قالاعا كەلگەن سايىن قاجىمۇقاندى تالاي رەت تورىنە شىعارىپ قۇرمەتتەپتى. سول سمايىل بولىس ءوزى مەككەگە بارىپ، قاجىلىق پارىزىن وتەپ كەلگەننەن كەيىن، قاجىمۇقانعا قارجىلاي قولداپ، جانىنا ءوزىنىڭ شەشەسىن قوسىپ، ەكەۋىن قاجىلىققا جىبەرىپتى. ول كەزدە بالۋاننىڭ اتى مۇقان بولعان. مەككەدەن كەلگەننەن كەيىن قاجىمۇقان اتانىپتى.
سەرىكبول حاسان