تاس قۇدىقتىڭ باسىنا تاعدىر شىعار قوندىرعان

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - گەرمانيادا تۇراتىن، كوپتەن ساعىنىپ جۇرگەن سۇيىكتى ىنىسىنەن حات كەلىپتى. ونداعى جۇرتتىڭ امان-ساۋلىعىن جەتكىزگەن، مۇنداعى ەلدىڭ، تۋعان جەردىڭ اماندىعىن بىلمەك بولعان ءبىر جاپىراق قاعاز.

«تاس قۇدىقتىڭ سۋىن-اي» دەپ باستالىپتى سارىتاپ ساعىنىشقا تۇنىپ تۇرعان جاڭاعى حات. «ءشولىمدى قاندىرىپ، ءبىر ىشسەم ارمانىم بولار ما ەدى». ساعىنىشتى سالەمىن جولداعان - قازىر بەرلين قالاسىندا، اكەسىمەن بىرگە تۇراتىن تۋعان ءىنىسى ۆلاديمير.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى ليديا گەنزە جايلى جازىلعان ءبىر ۇزىك سىر وسىلاي باستالادى.

كىندىك قانى تامعان جەر وبلىس ورتالىعىنان ونشا قاشىق تا ەمەس. بۇرىنعى قىزىلسايا كەڭشارىنا قاراستى قىزىلاعاش اۋىلى. اراكىدىك، ورايى كەلگەندە بۇل دا تۋعان جەرگە سوعىپ، قولدىڭ سالاسىنداي ءۇيىر- ءۇيىر اق قايىڭدار كومكەرگەن، جايقالعان جاسىل شالعىنى بەلۋاردان كەلەتىن، ءمولدىر سۋلى تومارلار مەن ۇيىسا بىتكەن تال-شىلىگى قاۋلاعان توعايلاردىڭ ناق ورتاسىنداعى القاپتىڭ كەڭ قولتىعىندا قونىستانعان قىزىلاعاش اۋىلىنا ءجيى سوعىپ تۇرادى.

شىركىن-اي، ۆلاديمير جازسا جازعانداي، ساعىنسا ساعىنعانداي ولكە عوي بۇل. انەبىر اعاشتىڭ باۋىرى شىلدە ايىنىڭ ورتاسى اۋا بەرە بارماقتاي-بارماقتاي جيدەككە، انەبىر شوقتىڭ ارعى بەتى سىڭسىعان شيەگە تۇنىپ تۇراتىن. ەرتەرەكتە قىزىلاعاشتىڭ قاريالارى سالت اتپەن مال قاراي شىققاندا اتتىڭ تۇياعىن ىستىقتان ەرىگەن جيدەك قىپ-قىزىل قىلىپ بوياپ تاستايدى ەكەن.

مىنە، مىنا تۇستا سوناۋ گەرمانيانىڭ بەرلين قالاسىندا جۇرگەن ۆلاديمير ساعىناتىن تاس قۇدىق. كادىمگى الدەنەشە قۇلاش، ءىشى جالپاق تاستارمەن شەگەندەلگەن، اۋىزىنا جۋان بورەنەدەن بۇرالاتىن تارتپا ىستەلگەن، تارتپاعا جۋان-جۋان شىنجىرلار بايلانعان تاس قۇدىق. قىزىلاعاشتىڭ ادامدارىن عانا ەمەس، مالىن دا قانشاما جىلدان بەرى تۇپ-تۇنىق سۋعا قارىق قىلىپ كەلە جاتقان تاس قۇدىقتىڭ قىرىق كۇن شىلدەدە مۇزداي سۋىق بولىپ جاتاتىن ءموپ- ءمولدىر سۋى ءبىر لايلانىپ، ءبىر تايىزدانىپ كورمەپتى. بۇرىن سۋىن ءىشىپ كورمەگەن كەيبىرەۋلەر ءسال كەرمەك ءدامى بار دەيتىن كورىنەدى. ال، ليديا ءۇشىن دۇنيەجۇزىندە مۇنداي ءتاتتى سۋ جوق.

كوپتەن بەرى كوكىرەگىن كەرنەگەن ساعىنىش شەگەنىن بۇزىپ جىبەردى جاڭاعى حات. سونان سوڭ قولىنا دومبىراسىن العان. الدە كوپ ۇستاعاندىقتان، الدە كوپ تارتقاندىقتان شاناعى ايعىزدالىپ، ءاجىم قاپتاعان كونە دومبىرا، كونە دە بولسا كۇمبىرلەپ شەشەن سويلەيدى. وڭاشا ءۇيدىڭ ىشىندە سۇلۋ ءان توگىلىپ جۇرە بەردى.

قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە-مۇشە،

سارعايدىم وسىناۋ كولدىڭ سۋىن ىشە.

قوس قانات قۇسقا بىتكەن ماعان بىتسە،

بارماس پا ەم، قالقاتايعا الدەنەشە.

«قوس قانات قۇسقا بىتكەن ماعان بىتسە». ءاننىڭ وسى ءبىر جولى ليدياعا ەرەكشە ۇنايدى.

مىناۋ جارىق دۇنيەدە جان-تانىمەن اڭساعان ارمانىنا قولىن جەتكىزگەن كىم بار ەكەن، شىركىن! سىرتتاي جاپ-جاسىل الەم ءمولدىر شۋاققا مالىنىپ، تاڭىڭ ارايلاپ اتىپ، كۇنىڭ الاۋلاپ باتىپ، مامىراجاي تىرشىلىك كەشكەنىڭمەن، شىن مانىندە تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار تابىلعان با. ءوزى جانىنداي جاقسى كورەتىن جان باۋىرى ۆلاديمير اكەسىنە ىلەسىپ، تاريحي وتانى - گەرمانياعا قونىس اۋدارعان.

ەڭبەك سۇيگىش، تازالىق قانىنا بىتكەن، ۇقىپتىلىق ىلكىدەن دارىعان قاسيەت بولعانىمەن، سول يت باسىنا ىركىت توگىلگەن ەلدە ءجۇرىپ، قول باسىنداي بوتەلكەگە قۇيىلعان مينەرالدى سۋعا مەيىر قاندىرا الماي، قيانداعى قولمەن تارتىلاتىن، سۋىن ەشبىر زەرتحانا تەكسەرىپ كورمەگەن تاس قۇدىقتىڭ سۋىن ساعىنادى.

بالكىم، ول دا قۇسقا بىتكەن قوس قانات بىتسە، ۇدەرە كوشكەن قازباۋىر بۇلتقا ىلەسىپ، تۋعان جەردىڭ توسىنە كەلىپ، شولىركەگەن، اڭساعان، كەنەزەسىن كەپتىرگەن ساعىنىشتىڭ وتتاي ىستىق لەبىن تاس قۇدىقتىڭ تاستاي سۋىق سۋىمەن باسار ما ەدى كىم ءبىلسىن.

1956- جىلى قىزىلاعاشتا دۇنيەگە كەلگەن ليديا سامويلوۆنا ءتورت سىنىپتى تۋعان اۋىلىندا ءبىتىردى. ودان ءارى قىزىلسايا ورتا مەكتەبى. ورتا مەكتەپتەن سوڭ، كوكشەتاۋ قالاسىنداعى كومسومولدىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى تىگىن فابريكاسىندا تىگىنشى. ارادا بىرەر جىل وتكەن سوڭ، جەڭىس كاركەنوۆ ەسىمدى ازاماتپەن تاعدىر قوسىپ، وتاۋ قۇردى. ەس بىلگەندە قىزىلاعاشتا بەس-التى نەمىس وتباسى تۇراتىن. ءبىراق، اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىر- ءبىرىن ۇلتقا بولگەندىگى ەسىندە قالماپتى.

- ول كەزدە ونداي ۇعىم بولماۋشى ەدى عوي، - دەيدى ليديا سامويلوۆنا. - كىشكەنتاي كەزىمنەن ءان- جىرعا قۇمار بولىپ ءوستىم. جاسىراتىنى جوق، ءبىز ول كەزدە ءۇي ىشىندە نەمىس تىلىندە سويلەسەتىنبىز. ارينە، قازاقشاسىن ارالاستىرىپ. ورتا مەكتەپتى تازا قازاق تىلىندە ءبىتىردىم.

ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كوپ قيىندىق كوردىك، مەحنات شەكتىك. ول كەزدە وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر جوعارى وقۋ ورنىندا وقۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن ءبىلۋ مىندەت ەدى عوي. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتەمىن. ءان-جىرعا قۇمار بولدىم دەدىم عوي. الدىمەن نەمىسشە، ارينە. الدە قازاقشا ايتتىم با ەكەن. ەسىمدە جوق. اۋىلدىڭ شەتىندە تۇراتىن، كوكشە وڭىرىنە اتى جايىلعان داۋلەسكەر دومبىراشى، ايتۋلى ءانشى دۇيسەنباي ايتقوجين اتامىزدىڭ الدىندا وتىرىپ، ءان ۇيرەندىك.

دومبىرانىڭ قاعىسىن، قۇدىرەتىن ۇعىندىق. ەڭ العاشقى ءان الىپپەسىن تۇسىندىرگەن سول كىسى بولاتىن. كوكىرەگى تولى شەجىرە، كونە اڭىزداردى، حالىق اندەرىن كەرەمەت كوپ بىلەتىن عاجاپ ادام. جاي عانا ءان سالىپ قويماي، ءاننىڭ تاريحىن، ونىڭ مازمۇنىن، ءار جولىنىڭ استىنداعى تۇڭعيىق استاردى تولايىم توعىتىپ، قوتاراتىن.

ءان شىركىن سوندا عانا ءانشىنىڭ بويىنا سىڭەدى. سوندا عانا تىڭداعان جۇرتتىڭ مەيىرىن قاندىرا الاسىڭ. ايتپەسە، دىگىدىك- دىگىدىك قۇرعاق دىبىس، قۇنارسىز اۋەن كىسىنىڭ بويىن بيلەي الا ما.

ءوز رەپەرتۋارىمدا حالىق اندەرى، اقاننىڭ، ءبىرجاننىڭ اندەرى بار. ساناپ كورمەپپىن. بالكىم، ءجۇز، مۇمكىن ودان ارتىق. ءبىز جاسىمىزدا اۋىل اقساقالدارىنان ءان ەستىپ وستىك. قىزىلاعاش نەگىزى ونەر قونعان، قاسيەت دارىعان اۋىل. ءبىر اتتەگەن-ايى مۇندا مىنايى ءبىر سەبەپتەرمەن اقان سەرىنىڭ ءانى سيرەك ايتىلاتىن. ءوز باسىم اقاننىڭ «بالقاديشا» ءانىن ءسۇيىپ ورىندايمىن. ءاننىڭ تورەسى عوي شىركىن.

- ايتىڭىزشى، - دەدىم مەن، - نەمىس قىزىنىڭ اقان اتامنىڭ ءانىن ايتقانىن قىزىق كورىپ.

دەگەندە بالقاديشا، بالقاديشا،

بۇرالعان بەلىڭ نازىك تال قاديشا.

سۇلۋ ءان سىزىلىپ جۇرە بەردى. اشىق، بوياۋى قالىڭ، بيىك ءۇن، ماقپال داۋىس ءان تورەسى بالقاديشانى كادىمگى ۇلكەن ساحنالارداعى اتى شۋلى انشىلەردەن سىنىق سۇيەم كەمدىگى جوق شەبەرلىكپەن ورىنداۋدا. ىشكى ءيىرىم، كەڭ جازىلعان جايماشۋاق كەڭدىك، سۇلۋ ءاننىڭ سىزىلعان ىزەتى، اھ ۇرعان وكىنىش، جەتكىزبەي كەتكەن جۇيرىك ارمان كوكىرەكتەن جالىن بوپ شارپىلىپ شىعاتىنداي.

گەرمانيادا ليديا سامويلوۆنانىڭ اعالارى، سىڭلىلەرى ەمما مەن ۆيلما، ىنىلەرى الەكساندر مەن ۆلاديمير تۇرادى. 2001-جىلى بارىپ قايتقان. قان ءبىر بولعانمەن، قاسيەت باسقا ەكەن. ۇلت بىرەۋ بولعانمەن، ءۇردىس وزگەشە. جالپى، جاقسى قارسى الدى. ءبىراق، تۇپكى جۇرتپەن تۇگەل ارالاسۋدا قيىندىق بار. بۇلار وزدەرىنىڭ كەيبىر اعايىن اراسىنداعى قۇپيا سىرىن انا تىلدەرىندە ايتىپ جەتكىزەتىن. انا ءتىلى دەگەندە جورگەگىنەن دارىعان، كوزىن اشقالى كورگەن قازاق تىلىندە. ارعى اعايىندى رەنجىتپەس ءۇشىن.

- ءسىز گەرمانياعا بارعىڭىز كەلمەي مە؟ - دەيمىن.

- ونداعى ءومىر جۇماق دەسەدى عوي. قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى بار. كومەگى تولايىم، جاردەماقىسى شاش- ەتەكتەن. جۇرمەيسىز بە قالعان عۇمىردا دۇنيەنىڭ بال راحاتىن كەشىپ؟

- قويشى ءتايىرى. مىنا ىرگەدەگى كەڭوتكەلگە كەلىن بولىپ ءتۇستىم. كەلىن بولعاندا دا ءباز بىرەۋلەر سياقتى كەمدىك كورگەن جوقپىن. مەن ءۇي شارۋاشىلىعىنا دايىن ەدىم. سالت- ءداستۇردى ءبىر قازاقتاي بىلەمىن. اس- سۋعا مايلى قاسىقتاي. بۇرىن دا اكە-شەشەم قىزىلاعاشتا تۇرعاندا جىل سايىن سوعىم سوياتىنبىز، ەل-جۇرتتى، اعايىن-تۋىستى ومىرتقاعا شاقىراتىنبىز.

قازاق داستۇرىندە سىرعا تاعىپ، بەتاشارىن ايتىپ، جار- جارىن شىرقاپ، كەلىن تۇسىردىك. ۇكى تاعىپ، قىز ۇزاتتىق. ەندى گەرمانيادا نەم بار. تۋعان جەرىم، وسكەن-ونگەن، قانات جايعان ورتام وسى. ءۇي-ورمانىمدى، ۇل-قىزدارىمدى، قۇدا-قۇداعيىمدى تاستاپ كوشكەندە نە ءناپاقا تابارمىن. راس، تاريحي وتانىمىز. ءبىراق، ءبىز كورمەگەن، ءدامىن تاتپاعان ولكە. ادام بىردەن باۋىر باسىپ كەتسە، تۋعان جەرىن ۇمىتا السا، مەنىڭ ۆلاديمير ءىنىم تاس قۇدىقتىڭ تاستاي سۋىن ساعىنار ما ەدى.

ءتىلدى قالاي دامىتامىز، اپاي؟ - دەپ سۇرادىم مەن.

- الگى اقساپ تۇرعان با، - دەپ كۇلدى اپاي، - ونىڭ ەمى بىرەۋ-اق، قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسۋى كەرەك. شوبەرەسىمەن شۇلدىرلەسكەن اجەنى، بالاسىمەن ءتىلى كەلمەسە دە بىلدىرلاسقان اتانى كورگەندە، كەشىرىڭىز، جىنىم كەلەدى.

ءوزىم ۇل-قىزىمدى قازاقشا تاربيەلەدىم. سالت-ءداستۇرىن بويىنا ءسىڭىردىم، ادەت-عۇرپىن ۇيرەتتىم. سودان كەم بولىپ قالعان جوق قوي. ءبارى جاقسى-اۋ، جىل وتكەن سايىن تۋعان جەردىڭ گۇلى تۇگىل، تىكەنىن دە ساعىنادى ەكەنسىڭ. باۋىرلارىم ساعىنعان تاس قۇدىق، تۇندە تۇسىمە كىرىپ ءجۇر.

بايقال بايادىلوۆ. 2016- جىل