قاجىمۇقاننىڭ اجەسىنىڭ قابىرى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - نازارلارىڭىزعا جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

بۇل كىتاپقا جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ. ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي-جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.

***

ول زيرات استانا ىرگەسىندەگى توڭكەرىس اۋىلىنىڭ قورىمىندا جاتىر.

قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ءومىر تاريحى الىپ كۇشىنىڭ ارقاسىندا الەم سپورت تاريحىنا ەندى. قازاق حالقى وسى تۋماسى ارقىلى ءالى تالاي عاسىر ماقتانا الادى. ۋاقىت - ۇلى تارازى. ەكشەيدى، ەلەيدى، اقيقاتتى اقتايدى، ونەگەلىنى ورگە سۇيرەيدى. تەك تاڭداۋلى تۇلعالارعا عانا تاريح ءوز قويناۋىنان ورىن بەرەدى. وسىنداي تاڭداۋلىنىڭ ءبىرى - قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى.

كوزى قاراقتى قاۋىم تۇگەل بىلەدى. قاجەكەڭنىڭ تۋعان اۋىلى وسىندا. «اكەسى مۇڭايتپاس، بۇرىنعى وتكەن اتالارىنىڭ ءبارى وسىندا جەرلەنگەن» دەيدى اۋىل اقساقالدارى. ءبىراق مىناۋ دەپ ءدال باسىپ ايتىپ بەرە المايدى. سەبەبى، قورىمنىڭ ءوزى جەرگە اينالىپ كەتكەن.

وسى «قاجىمۇقان» اۋىلىنىڭ ارعى جاعىندا سارىتەرەك، توڭكەرىس اۋىلدارى ىركەس- تىركەس قونىستانعان. ءبارى - بالا مۇقاننىڭ ءىزى قالعان جەرلەر. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن جاسى سەكسەننەن اسىپ كەتكەن حالىق دەگەن قاعىلەز قاريامەن كەزدەستىم. قۋتىڭداعان ءازىلقوي اقساقال وسپانحاننىڭ جازعان شاقپا قالجىڭدارىن جاتقا وقىپ وتىردى. قالادان 40 شاقىرىم جەردەگى توڭكەرىس اۋلىندا تۇردى ەكەن. ءسوز اراسىندا الگى قاريا بىلاي دەدى: «بالام، مەن تۇرعان توڭكەرىس اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى زيراتتا قاجىمۇقاننىڭ اجەسى، اسىراپ، ساقتاپ ادام بولدىرعان اناسى اقىشتىڭ (ايسارىنىڭ) زيراتى بار. بىلەتىندەر ازايىپ بارادى. كەلىپ، كورىپ كەتسەڭشى». ءبىز بارعاندى ماقۇل كوردىك.

ارادا ايلار ءوتىپ كەتتى. انە- مىنە دەپ جۇرگەندە، حالىق اقساقال دۇنيە سالعانىن ەستىدىم. ساندى ۇرىپ ءبىز قالدىق. ءبىراق وسى ەلدىڭ ادامدارىنان جالىقپاي سۇراستىرىپ جاتىپ، بىلەدى- اۋ دەگەن بىرەۋدى تاپتىق. ول ازامات قاراعاندىدا تۇرادى ەكەن. اتى- ءجونى - قۋاتبەك دايراباي ۇلى اتىبايەۆ. 1954 -جىلى وسى توڭكەرىس اۋلىندا تۋعان. اكەسى دايراباي بالا كەزىندە زيراتتى كورسەتىپ: «ەسىڭە ساقتا، بالام، بۇل - قاجىمۇقاننىڭ اناسىنىڭ زيراتى. مىنا باسىنا قويىلعان ۇزىندىعى 2 مەتر، ەنى جارتى مەتر قىش تاستى اكەم اتىباي كەرۋەن تارتىپ بارىپ سامارقان جاقتان اكەلگەن. ماقساتى اتا- بابالارىنىڭ باسىنا ورناتۋ ەكەن. سودان ءبىر كۇنى ۇيگە قاجىمۇقان كەلىپ، «اتەكە، مىنا تاستى ماعان بەر، شەشەم باسىنا اپارىپ ورناتايىن» دەپتى».

وسىلاي ايسارى اجەمىزدىڭ زيراتىنا حاس شەبەر بادىزدەپ جازعان قۇران اياتتارى ناقىشتالعان سامارقاننىڭ كوك سۇر تاسى ورناتىلىپتى.

بۇل ارادا قاجىەكەڭە قاتىستى جازىلعان دۇنيەلەردى (حيكايات، وچەرك، زەرتتەۋلەر) سالىستىرا وتىرىپ ءبىر بايقاعانىمىز، جازۋشى قالماحان ءابدىقادىروۆتىڭ 1948 -جىلى جارىق كورگەن «قاجىمۇقان» حيكاياتى قاي جاعىنان دا ناقتى ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەگەن. سەبەبى بالۋان جازۋشىنىڭ ۇيىندە قونا جاتىپ، باسىنان وتكەن وقيعالاردى ءوز اۋزىمەن بايانداپ بەرگەن.

حيكاياتتاعى دەرەكتەمەگە سۇيەنسەك، ايسارى - بالۋاننىڭ اجەسى. ال مۇقاننىڭ تۋعان شەشەسىنىڭ اتى - كابيرا. ول - لۇق باتىردىڭ قىزى. لۇق پەن بالۋاننىڭ اتاسى ەرناق اقيرەتتىك دوس بولعان. سول سەبەپتەن دە لۇق باتىر قىزىن ەرناقتىڭ بالاسى مۇڭايتپاسقا ۇزاتادى. كابيرا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ بەس جىلدان كەيىن اياعى اۋىرلاپ ەگىز ۇل تابادى. اتتارىن اسان جانە ۇسەن دەپ قويادى. بۇل سابيلەردىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ، ەكەۋى دە شەتىنەيدى. ايسارى اجەيدىڭ قايعىسى قالىڭداپ، قابىرعاسى قايىسادى. ونىڭ ۇستىنە كەلىنى كابيرا قۇرساق كوتەرمەي ءۇش جىل وتەدى.

ءبىر كۇنى ايسارى جوق بوپ كەتەدى. اۋىل ادامدارى ارى-بەرى ىزدەپ تاپپايدى. ەل ەسىلدىڭ سۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن شىعار دەپ جورامالدايدى. سويتسە، بىرنەشە كۇنشىلىك جەردەگى «ءدارىلى قورىمعا» بارىپ، ءشوپ اكەلگەن ەكەن. سودان ءبىر قويىن سويىپ، اكەلگەن ءدارى ءشوپتىڭ تامىرىن سۇتكە قوسىپ كەلىنىنە ون بەس كۇن ىشكىزەدى. وسى ەم- دومنان كەيىن كابيرا جۇكتى بولىپ جىل وتكەن سوڭ دارا تۇلعا مۇقان دۇنيەگە كەلەدى. قايران انا مىڭ جىلدا قايتالانباس الىپتى تۋىپ، ەكى كۇننەن سوڭ ءوزى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن. كابيرا اسا قارۋلى ادام بولعانى تۋرالى كىتاپتا ايتىلادى.

جەتىم قالعان مۇقاندى اسىراپ ادام بولدىرعان - اجەسى ايسارى. جوعارىداعى حيكاياتتا قاجىمۇقاننىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلعان مىناداي جولدار بار: «مەنىڭ ءومىرىمدى جازعاندا انام ايسارىنى قالدىرما. مەنىڭ وربىگەن ءومىرىمدى، تاسىعان قايراتىمدى بەرگەن سول ادام. مەن ونىڭ قاپ تاۋىنداي بيىك، كۇننىڭ شۋاعىنداي جىلى مەيىرباندىق ەڭبەگىنىڭ توزاڭىن دا وتەگەم جوق. مەنى بىلگىسى كەلگەن ادام - مەنەن بۇرىن سونى ءبىلسىن. ونان باسقا كىسى مەنى اسىراپ كەمەلىمە كەلتىرە الماس ەدى». (قاجىمۇقان قاعاناتى. ورداباسى، 2001, 44-بەت).

مىنە، بۇل - قاجەكەڭنىڭ اجەسى تۋرالى لەپەسى. كەيىنگى ەلدىڭ ايتۋىنشا، بالۋان كەۋدەسىنە تاس قويدىرىپ، ونى شويىن بالعامەن سوققىلاتىپ جاتىپ، «اقىش، اقىش، اقىش» دەپ ايعايلاپ جاتادى ەكەن.

ايتپاقشى، 2005 -جىلدىڭ جازىندا استاناداعى ا س ت ۆ تەلەارناسىنىڭ جۋرناليسى تورعىن مەلىس قىزى زيراتتى ەكرانعا شىعارىپ، بىرنەشە دۇركىن رەسپۋبليكا كولەمىندە كورسەتىلىم ۇيىمداستىردى. ءبىر قىزىعى، سەلت ەتكەن جان بولمادى. ءبىز پاقىر ويلاعان ەدىك: «الىپتىڭ اۋزىن اققا تيگىزگەن اناسىنا اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن باسىنا بارىپ، ءبىر اۋىز ايات وقيىن دەيتىن بىرەۋ تابىلار»، - دەپ. ولاي بولمادى. ايتەۋىر، سوناۋ تەمىرلان جاقتان بالۋاننىڭ شوبەرەسى - ءبىر جاپ- جاس قىز ارنايى كەلىپ، زيراتتى تاسپاعا جازىپ الدى. وسىعان شۇكىر دەدىك.

بەكەن قايرات ۇلى