پرەزيدەنتتەر مەن... پىراقتار

. قازاقپارات - قايبىر جىلى تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەتوۆتىڭ الامان بايگەدە ءبىرىنشى بولىپ كەلە جاتقان اقالتەكە ارعىماعىنان وماقاسا قۇلاعانى الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنا ءبىراز جىر بولدى.

«جاقسىنىڭ اتتان قۇلاعانى دا - جاقسى»، ارعىماعىن اسپانعا شاپشىتقان بەردىمۇحامەتوۆ ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن تەكتى ەلدىڭ باسشىسى ەكەنىن قۇلاپ جاتىپ تا تانىتتى.

جىلقى مەن ساياسات - ەگىز. اتپەن تەك شاحماتتا عانا ەمەس، ۇلكەن ساياساتتا دا ءجۇرىس جاسالادى. باسقا ەلدى قايدام، بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردە سوڭعى جىلدارى ەليتانىڭ ءومىرىن جىلقىسىز ەلەستەتە المايتىن بولدىق. تارلاندى تاڭداپ ءمىنۋ - تەگى مىقتىنىڭ، اسىل تۇقىمدى ات ۇستاۋ - بيىك دارەجەنىڭ كورسەتكىشىنە اينالدى. اتاقتى ونەر ادامدارى مەن باي- باعىلانداردى ايتپاعاندا، مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان پرەزيدەنتتەردىڭ وزدەرى جۇيرىكتىڭ جالىن تاراپ، ات باپتاماسا، استارى باتپايتىن بولدى.

رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيننىڭ اتقۇمارلىعى جونىندە اڭىز كوپ. ءبىر- ەكى جۇيرىك ۇستاسا مەيلى عوي، تۇتاس مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ادام تۇتاس ءبىر اتقورانىڭ دا يەسى كورىنەدى. ءتورت اياقتىنىڭ ءدال نەشەۋىن ۇستايتىنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن، ءبىراق پۋتيننىڭ قولى بوستا ات ۇستىنەن تۇسپەيتىنى ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىلى. قازان قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعى تۇسىندا تاتار جۇرتى سىيلاعان ۆاديك دەگەن بويىنىڭ بيىكتىگى 57 سانتيمەتردەن اسپايتىن مينياتيۋرالىق اتىن تەلەديدار ارقىلى كورگەنىمىز بار. سونىڭ ءوزىنىڭ باعاسى 20 مىڭ دوللاردان اسىپ جىعىلاتىن كورىنەدى.

چەچەن رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى رامزان قادىروۆتىڭ اتقۇمارلىعى ا ق ش- قا دەيىن جايىلعان. جىلقى الەمىنە اتتارى بەلگىلى 50 تازا قاندى ارعىماعىنىڭ ۇستىنە شىبىن قوندىرمايدى دەسەدى. اتتارىنىڭ باعاسى 300 مىڭ دوللاردان باستالىپ، كەيبىرى 4 ميلليون ا ق ش دوللارىنا دەيىن بارادى. ۇلى بريتانيا، بىرىككەن اراب امىرلىگى، اۆستراليا، گونكونگ سەكىلدى ەلدەردە وتەتىن بايگەلەرگە ات قوسۋمەن اتى شىققان. تەك ا ق ش قانا چەچەن ەلى باسشىسىن ادام قۇقىعىن ءجيى بۇزادى دەپ، وزدەرىندە وتەتىن ات بايگەسىنە قاتىستىرمايدى.

مارقۇم تۇركىمەنباشى ساپارمۇرات نيازوۆ ءوز ەلىنە اياق باسقان مەملەكەت باسشىلارىنا ەل سيمۆولى - اقالتەكە ارعىماعىن مىنگىزبەي جىبەرمەيتىن. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا دا 61 جاسىندا كورگەننىڭ كوزى توياتىن اقالتەكە ارعىماعىن سىيلاعانى بار. جىل سايىن وتەتىن ۇلتتىق مەيرام - اقالتەكە كۇنىن بەلگىلەپ، مەملەكەتتىك ەلتاڭباعا ءوزىنىڭ سۇيىكتى جۇيرىگى - اقالتەكە ارعىماعىنىڭ سيلۋەتىن سالدىرعان دا - سول نيازوۆ. زامانىندا ەتكە وتكىزىلىپ، سانى سيرەپ كەتكەن اقالتەكە ارعىماعىنىڭ داڭقىن قايتا جانداندىرىپ، الەمگە ايگىلەپ كەتتى، مارقۇم.

قازاق تا قۇتتى قوناعىنا ات مىنگىزبەي جىبەرمەيتىن حالىق. ەلباسى دا كەزىندە ەلتسين مەن پۋتينگە جۇيرىك ات سىيلاعان. دالانىڭ ساف اۋاسىن جۇتىپ، ىقشام كيىنىپ، بوز جورعامەن سەرۋەندەۋدى ۇناتاتىن ەلباسىنىڭ تاقىمى تاستاي بەرىكتىگىن تايپالعان سۋ جورعانىڭ ۇستىندە قاققان قازىقتاي بولىپ وتىراتىنىن تەلەديدار ارقىلى تاماشالاعان جۇرت جاقسى بىلەدى. بىردە نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «سىزدەر مەنەن قانداي ماشينانى جاقسى كورەسىز دەپ سۇرايسىزدار، ول، ءسىرا، جىلقى شىعار. قازاق ءۇشىن جىلقى ءارى كولىك، ءارى قىمىز بەن قازى- قارتا» دەپ جاۋاپ بەرگەنى بار جۋرناليستەرگە.

قازىر قازاقستاندا اسىل تۇقىمدى جىلقى شىعاراتىن 30 زاۋىت جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا 500 شاماسىندا اسىل تۇقىمدى جىلقىلار بار كورىنەدى. قوستانايدا «قازاق تۇلپارى» دامىتىلۋ ۇستىندە. بۋدانداستىرۋ ءۇشىن انگليادان تازا قاندى اعىلشىن، ارابيادان تازا قاندى اراب جىلقىلارى ساتىپ الىنۋدا. «تايبۋرىل» كورمەسى. «التىن تۇلپار» الامان بايگەسى وتۋدە.

وبلىس اكىمدەرى مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ تالايىنىڭ جۇيرىكپەن اۋەستەنەتىنىن جۇرت بىلەدى. ءتىپتى داريعا نازاربايەۆانىڭ دا جۇيرىك اتتار ۇستايتىنى ايتىلادى. قازاقتىڭ قىزىنا بۇل دا جاراسادى.

اسىل تۇقىمدى جىلقى ۇستاۋ وڭاي ەمەس. ءبىر ميلليون دوللارعا ساتىپ العان ءبىر ارعىماقتى كۇتىپ- باپتاۋعا، جەم- شوبىنە جىلىنا 10-15 مىڭ دوللار كەتەدى. ەسەسىنە تازا قاندى ات جارىسىندا بايگەدەن ءبىر رەت وزىپ كەلسە، 100 مىڭنان 500 مىڭ دوللارعا دەيىن قاعىپ تۇسەدى.

جاقسى اتتىڭ باعاسى بۇگىندە ەڭ قىمبات، ەڭ جانعا جايلى اۆتوموبيلدەردى شاڭ قاپتىرىپ كەتەدى. الەمدەگى ەڭ جاقسى اتقا يە بولۋ ءۇشىن جۇزدەگەن ميلليون دوللارىڭ بولۋى كەرەك.

الەمدەگى ەڭ قىمبات جىلقى فرەنكەل دەگەن لاقاپ اتى بار اسىل ارعىماق سانالادى. قۇنى - 200 ميلليون دوللار. الەمنىڭ ەڭ مىقتى بايگەلەرىندە ون ءتورت رەت ءبىرىنشى بولىپ كەلگەن. بۇل اتتىڭ يەسى - ساۋد ارابياسىنىڭ حانزاداسى حاليل ابدۋللا.

ودان كەيىنگى قىمبات ات 2006 -جىلى 16 ميلليون دوللارعا ساتىلعان. ون سەكۋندتا 201 مەتردى العان جۇيرىكتىڭ قانى تالاي عاسىردان بەرى ساقتالعان تازا تۇقىمنان تارايدى ەكەن.

تاريحتا باعاسى بۇلاردى بەس وراپ الاتىن جىلقىلار دا ساتىلعان. 1983 -جىلى Shareef Dancer اتتى تازا قاندى ءبىر ارعىماق 40 ميلليون دوللارعا ساتىلعان. ءبىر ادامنىڭ ساتىپ الۋعا شاماسى جەتپەي، ءبىر توپ ادام بىرىگىپ العان.

1989 -جىلى باتىس ەلىندە اننيحەلەيتور دەگەن ارعىماق 19,2 ميلليون دوللارعا ساتىلعان.

رەسەي تاريحىنا كوز جىبەرسەك، گراف ورلوۆ تۇرىك سۇلتانىنان ساتىپ العان سمەتانكا دەگەن تازا قاندى اراب جىلقىسى ەڭ قىمبات ات سانالىپتى. ونىڭ قۇنى تۇتاس ءبىر التىن سارايعا تەڭ بولعان. ءبىر قابىرعاسى ارتىق جاراتىلعان بۇل ارعىماقتىڭ تۇرقى دا تىم بيىك بولىپتى. ورىستىڭ قاتال قىسىنا شىداماعان اردا ارعىماقتىڭ ءومىرى ءبىر جىلدان اسپاپتى. گراف ورلوۆ اتتىڭ قاڭقاسىن قۇرمەتتەپ ساقتاپ قويعان. دەگەنمەن، اسىل تەكتى بۇل ايعىر تەككە ولمەپتى، ءبىر جىلدا ءتورت قۇلىن تۋدىرىپ ۇلگەرگەن. ورىس ترويكاسىنا جەگىلەتىن ورلوۆ جىلقىلارى وسىلاردان تاراعان.

1935 -جىلى تۇرىكپەن جىگىتتەرى سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن سايگۇلىكتەرمەن اشحاباد - ماسكەۋ ارالىعىن باسىپ ءوتىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ جۇيرىك اقالتەكە بەستى ارعىماقتى ك س ر و قورعانىس ءمينيسترى بولىپ تۇرعان ك. ۆوروشيلوۆقا سىيعا تارتىپتى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە بۇل ات قازبەك دەگەن اتىمەن تانىلىپ، جەڭىستەن كەيىن تۇقىم الۋعا قازاقستانعا، قازىرگى قۇلاندى اۋىلىنا جەتكىزىلەدى. 1952 -جىلى ودان باققارا قۇلىنداپ، كەيىننەن جەر- جاھاندى تاڭعالدىرىپ، ريم، توكيو مەن مەحيكو وليمپيادالارىنا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانعان ابسەنت قازاق جەرىندە، لۋگوۆوي جىلقى زاۋىتىندا دۇنيەگە كەلگەن.

قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ەلىمىزدەگى جىلقى سانى بەس ميلليوننان اسىپ جىعىلىپتى. دالىرەك ايتساق، 1916 -جىلى قازاق جەرىندە 5 ميلليون 640 مىڭ باس جىلقى بولعان. بۇل - رەسەي جۇرگىزگەن ساناق. وسى جىلقىدان 1930 -جىلدارداعى اشارشىلىقتا 150 مىڭداي عانا جىلقى قالىپتى. ودان كەيىن باستالعان ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە مىڭداعان تۇلپار مايدان دالاسىنا اتتاندىرىلدى. بۇل دا قازاق جىلقىسىنىڭ سانى كۇرت كەمۋىنە سەپ بولدى. بۇدان كەيىن جارىقتىق قاسقا باس نيكيتا حرۋشيەۆ اۋىل شارۋاشىلىعىنا زياننان باسقا بەرەرى جوق دەپ جىلقى تۇلىگىن وتكىر پىشاقتىڭ جۇزىنە سالدى. نەبىر جۇيرىك جىلقىلار سوعىمنىڭ قۇربانى بولدى. كەزىندە مىڭ سان تۇياق دۇبىرلەتكەن قازاق دالاسىندا جىلقىنىڭ سانى قازىر ءبىر ميلليوننان اسسا، قىتايدا ون ەكى ميلليوننان، ا ق ش- تا ون ميلليوننان، فرانسيادا بەس ميلليوننان اسادى.

شەتەلدىكتەر جىلقى مالىنىڭ وسىدان 5,5 مىڭ جىل بۇرىن قازاق توپىراعىندا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدەپ، الەمدى مويىنداتتى. بوتاي قورىمى مەن بەرەلدەگى قورىمدى قازعاندا تابىلعان اتتاردىڭ سۇيەگىن ەسەپتەپ، «جىلقىنىڭ وتانى - قازاق دالاسى، ۇلى دالا - وسى جەر» دەپ قورىتىندى شىعاردى. قارا ورمان قازاق جۇرتى بۇدان بىلاي الەم مويىنداپ وتىرعان جىلقىنىڭ وتانى ەكەنىن ەسىنەن شىعارماسا، سوعان لايىق ءىس قىلسا، ينشاللا، جوعالىپ بارا جاتقان جىلقى مىنەزى قايتىپ ورالار دەيمىز.

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى