بالۋان شولاقتىڭ عالياسى

استانا. قازاقپارات - نازارلارىڭىزعا جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

بۇل كىتاپقا جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن. زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.

ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي-جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.

***

قازاق ونەرىنىڭ «التىن عاسىرى» اتانعان (ا. سەيدىمبەك) ⅩⅨ عاسىر قازاق قوعامىنا تاڭداۋلى تۇلعالار سىيلادى.

ناتيجەسىندە، اۋاسى ساۋمال، سامالى سالقىن، سەلەۋلى دالا سارى ارقانىڭ «انشىلىك» ءداۋىرى تۋدى. اتاقتى ءبىرجان سالدان باستاپ اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، ءيمانجۇسىپ، بالۋان شولاق، ءمادي، ەستاي، مايرا، ت. ب ءدۇلدۇل جىرشى، بۇلبۇل انشىلەر بولاشاعى ورىستىڭ بۇعاۋىنا بايلانىپ، باسى بوداندىق قامىتىنا ىلىنگەن قازاقتىڭ زارىن انگە اينالدىردى. ۇلى احاڭنىڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادامشىلىق ەگىنىن شاشتىم، ەكتىم، كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ» دەگەنىندەي، اقىن اتاۋلىسى دا ءبىر سۇمدىقتىڭ ۇشىعىن اڭداپ، زار تولعاۋدىڭ تيەگىن اعىتتى. تاريح بۇلارعا «زار زامان» جىرشىلارى (م. اۋەزوۆ) دەگەن باعا بەردى.

بۇل ءداۋىر دە ءوتتى، كەتتى. تەك كۋاسىندەي بولىپ نەبىر اندەر قالدى. سونىڭ ءبىرى - بالۋان شولاقتىڭ «عاليا» ءانى. وسى ءان تۋرالى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ: «عاليا» ءانى - ءاننىڭ تورەسى. ۇلكەن جۇرەكتەن، شىن سەزىممەن شىققان ءان. باستاعان جەردەن- اق اسقان ىنتىقتىق بارى سەزىلەدى... ءبىراق بابىنا كەلتىرىپ ورىنداۋ كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى»، - دەپ جازادى (ا. جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى. الماتى، 2001, 134-ب).

وسى ءاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر عاليا تۋرالى نە بىلەمىز؟ ءارى بالۋان، ءارى ءانشى، ءارى سەرى بالۋان شولاقتى ىنتىقتىرعان عاليا كىم بولدى ەكەن؟

ءبىرشاما جىل بۇرىن بايىرعى جۋرناليست، قارت قالامگەر وكتيابر الىبەكوۆ ءوزىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان عاليانىڭ سۋرەتىن كورسەتتى. سۋرەتتى وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارى بەلگىلى كاسىپكەر مارات نابيەۆ اكەلىپ بەرگەن ەكەن. مارات اسكەن ۇلى - ءوزى باستاما كوتەرىپ، اقمولا وبلىسى، بۇلاندى اۋدانى (بۇرىنعى ماكينكا اۋدانى) جەرىندەگى بالۋان شولاقتىڭ زيراتىن جوندەپ، باسىن كوتەرگەن ازامات.

كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كونگرەس- حولل سارايى تۇرعان جەردە وتە ەرتەدە بازار بولعان.

ول ادەبي شىعارمالاردا كوپ ايتىلاتىن ايگىلى «قاراوتكول» بازارى ەكەن. ارقانىڭ اۋقاتتى ادامدارى جاز شىققان سوڭ بازارعا ءۇي اكەلىپ تىگىپ، ءبىر جاعىنان ونىمدەرىن (قىمىز، ءسۇت، ەت، قۇرت- ماي، ت. ب) ساۋدالايتىن بولسا، ەكىنشى تاراپتان، قىستاي ۇيىپ جاتقان دالا سەرىلەرىنىڭ ونەرىن تاماشالايتىن بولعان. ارقانىڭ ايتۋلى انشىلەرى بۇل بازارعا سوقپاي وتپەيدى. ايلاپ جاتىپ، ءان سالادى. كورەرمەنى - قارا حالىق، تىڭداۋشىسى - ءدۇيىم جۇرت.

ەلمەن بىرگە عاليا دا بازاردا قىمىز ساتادى. اجارىنا ارۋلىعى ساي، انادان ارتىپ تۋعان قۇلىن مۇشەسى كوز قارىقتىرار، قاراتورىنىڭ ادەمىسى عاليانىڭ قىمىزحاناسىنا ءبىر كۇنى بالۋان شولاق ات باسىن بۇرادى. بۇل شامامەن 1908-1909 -جىلدارى بولسا كەرەك. بالۋاننىڭ تاسى ورگە دومالاپ، انىمەن ارقانى تەربەتىپ، كۇشىمەن جاۋىن ەڭسەرىپ جۇرگەن، قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان كەرەمەت كەزى ەكەن. عاليا بولسا 22-23 جاستا.

عاليا بالۋانعا ءوز قولىمەن قىمىز ۇسىنادى. دۇنيەنىڭ ءدۇر سىلكىنگەن كەزى دە وسى بولار، دالا سەرىسىنىڭ جۇرەگىنە عاليانىڭ ارۋ بەينەسى قاشالادى. وسىلاي «عاليا» ءانى تۋادى.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، توعىز جولدىڭ تورابى اقمولادا كوشپەندى قازاقتاردىڭ ساۋداسىن ورتاقتاستىراتىن تاتار، نوعايلار بولعان. وسىلاردىڭ ءبىرى - سۇلتاناي قامزا دەگەن نوعايدىڭ ساۋداسىن جۇرگىزەتىن تىلەۋ اتتى قازاق ەكەن. ءتۇبى - جاڭاارقا جاقتان، رۋى - ارعىن، ونىڭ ىشىندە ارالباي. سەگىز بولمەلى ءۇيى بار داۋلەتتىلەر ساناتىنداعى وتباسى. ۇلكەن ايەلىنەن عاليا، ءمارزيا اتتى ەكى قىز تۋىپتى. شولاقتىڭ ءانى ارقىلى تاريحتا اتى قالعان عاليا وسى.

عاليا جايىندا اكادەميك احمەت جۇبانوۆ دەرەكتەر جيناپ، شولاق پەن عاليا اراسىنداعى وقيعا تۋراسىندا الماتىلىق ماكۋرا ەسىلبايەۆا دەگەن ادامنان وتە ەرتەرەكتە ءبىرشاما تولىق مالىمەت جازىپ الىپتى. وسىندا باياندالعانداي - عاليا قارا سۇرلاۋ كەلگەن، ات جاقتى، ۇزىن بويلى، بەتىندە ازداعان شەشەك داعى بار، وتكىر، سوزگە شەشەن، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر ەكەن. اسىرەسە، تاماعىندا شەشەك داعى كوپ قالعاندىقتان، ورامالىمەن القىمىن قىمتاپ بايلايتىن ادەتى بولعانى تۋرالى دا ەل ىشىندە اڭگىمە بار. بۇنى سۋرەتىنەن دە بايقاۋعا بولاتىن سياقتى.

شولاقتىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى جازىلعان زەرتتەۋلەردە قايشىلىقتار كوپ. بالۋاننىڭ قازاقتىڭ اتا قونىسىن باسا كوكتەپ، شۇرايلى جەرلەرگە كەلىپ قونىستانعان ورىس پەن ۋكرايندارعا تۇرە تيىسەتىن ادەتى بولىپتى. شىن مانىندە بۇل شوكەڭنىڭ وزىنشە كوتەرىلىسى ەدى.

بۇل ارەكەتىن كەڭەس زامانىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى «حالىقتار دوستىعىن» تۇسىنبەدى، بىرەۋلەردىڭ ايتاعىنا ەرىپ قاتەلەستى دەپ باعالايدى. ءبىراق جازۋشى انەس سارايدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى جازىلىپ، استاناداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىلعان «بالۋان شولاق» اتتى درامالىق شىعارماسىندا جوعارىداعى بۇرمالاۋشىلىق تۇزەتىلىپ، بالۋاننىڭ كۇرەسكەرلىك قىرى اشىپ كورسەتىلگەن.

وسى تۋىندىدا سۋرەتتەلگەندەي، شوكەڭ ءبىر جىلدارى قاتتى قۋعىن كورگەن. ءتىپتى نەشە دۇركىن اباقتىعا قامالىپ، ودان قاشىپ شىعىپ، جاسىرىنىپ جۇرگەن كۇندەرى دە بولعان. عاليامەن ءدال وسىنداي جاعدايدا ءجۇرىپ تانىسقان.

ەندى عاليا تۋرالى جازىپ العان ا. جۇبانوۆتىڭ ەستەلىگىنە قايتا جۇگىنەيىك. عاليا قازاقي ادەت بويىنشا ءبىرجان دەگەن جىگىتتىڭ اتاستىرىلعان قالىڭدىعى رەتىندە ۇزاتىلادى. بارعان جەرىندە ەكى جىلداي تۇرىپ، قاراوتكەلدەگى توركىن جۇرتىنا كوشىپ كەلەدى. شوكەڭمەن كوڭىل بايلاساتىن تۇسى - وسى كەز. عاشىعىنا ارناپ سەگىز قالتا جيات كەستەلەپ، وعان ورنەكتەپ اتىن جازادى. ونىسىن قۇپ كورمەگەن كۇيەۋى تاياقتاپ ۇيىنەن قۋىپ تاستايدى. عاليا قاشىپ اكەسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى.

اتا- اناسى قىزىمەن اقىلداسا كەلىپ، كۇيەۋىنەن اجىراسۋىن قۇپ كورەدى. ءبىراق كۇيەۋى تولەگەن قالىڭ مالىن داۋلايدى. ونى تولەۋگە عاليانىڭ اكەسى تىلەۋدىڭ جاعدايى بولمايدى. ءىس بيلەر سوتىندا قارالاتىن بولادى. وقيعادان حاباردار بالۋان شولاق نە دە بولسا، مال تاۋىپ كەلۋ ءۇشىن كوكشەتاۋعا ءجۇرىپ كەتەدى. جولاي ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، تىنىشتالا الماي، دومبىراسىن قولىنا الىپ:

عاليا اينالايىن قالىپ ەدى،

كوپ جىلاپ تاڭعا جاقىن تالىپ ەدى،

بىلمەيمىن نە بولعانىن اڭگىمەنىڭ،

بىرجانمەن بيگە ءتۇسىپ قالىپ ەدى، -

دەپ ءبىر قايىرىپ ءان سالىپ، اسقا دا قاراماي ءجۇرىپ كەتەدى. كوكشەتاۋدا بالۋاندى باسقا تاعدىر كۇتىپ تۇر ەكەن. ۇستاپ، تۇرمەگە جاۋىپ تاستايدى. عاليا بولسا بيلەر سوتىندا ءوز داۋىن ءوزى ۇستاپ، ءبىرجاندى جەڭىپ شىعادى. باسىنا تولىق بوستاندىق الادى. ال شوكەڭە جوعالعان سەكسەن وگىزدىڭ جالاسىنا سەمەيدەن ۇرلانعان ءبىر توپ جىلقى قوسىلىپ، ءىسى قالىڭدايدى. عاليا كۇتۋمەن كۇندەرىن وتكىزەدى. ونىڭ ۇستىنە سوتتا جەڭىلگەن جاقتىڭ قىسپاعىنان نە ىستەرىن بىلمەي قينالىپ جۇرگەندە، «شولاق پالەن جىلعا سوتتالىپ، جەر اۋدارىلىپتى» دەگەن حاباردى ەستيدى. بۇل قارسى جاقتىڭ تاراتقان جالعان جالاسى ەدى. عاليا ءارى- بەرى تولقىپ، اكەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن ەسەنجولدىڭ قاناپياسىنا توقالدىققا بارادى.

شوكەڭ كوكشەتاۋدا تۇرمەدە جاتىپ، عاليانىڭ اتىن نەشە تۇرلەندىرىپ انگە قوسادى. اۋزىنان شىققان ءاندى ەل لەزدە قاعىپ الىپ تاراتادى. «عاليا» ءانىنىڭ وسىلاي ءارتۇرلى نۇسقاسى پايدا بولادى. س. وسپانوۆ قۇراستىرىپ باستىرعان «بالۋان شولاق» كىتابىنان وسى ءاننىڭ 6 ءتۇرلى نۇسقاسىن كورۋگە بولادى. («جالىن» باسپاسى، الماتى، 1998).

بالۋان شولاقتى قاراوتكەلدىڭ تۇرمەسىنە اكەلىپ قامايدى. ەندى شوكەڭ عاشىعىمەن كەزدەسەتىن مۇمكىندىكتى قاراستىرادى. بىردە تۇرمە اكىمشىلىگىنەن رۇقسات الىپ، اۋلاداعى بيىك دۋالدىڭ ۇستىنە شىعىپ، «عاليا» ءانىن اسپانداتا شىرقاپ، شەرىن باسادى. ونداعى ويى عاليا تۇرمەنىڭ ماڭىندا جۇرسە ەستىسىن دەگەنى بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى عاشىعىنىڭ بىرەۋگە توقالدىققا ءتيىپ كەتكەنى جايلى حابار الادى. تۇرمەدەن بوساپ شىعىپ، تىلەۋدىڭ ۇيىنە بارىپ، ءمان- جايعا قانىققان سوڭ، ايەلدىڭ وپاسىزدىعىنا رەنجىپ، قايتا قايىرىلماي ەلىنە اتتانىپ كەتەدى.

عاليا بولسا قاناپيادان تاعى ايىرىلىسىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە بارىپ قىمىز ساتادى. وسىندا ءجۇرىپ سەمەيلىك قالي دەگەن جىگىتكە ۇيلەنەدى. كۇيەۋىن ەرتىپ قاراوتكەلگە كەلىپ قىستايدى. قاليدىڭ سەمەيدە ايەلى قالادى. ارادا بەس- التى جىل وتكەن سوڭ قاليدى ەرتىپ سەمەيگە كەلىپ، ونىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن كەشىرىم سۇراپ، ءوزى بالا كوتەرمەگەن سوڭ ءبىر قىزىن اسىراپ الادى. ونى ءوز قولىمەن ۇزاتادى. تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىعىپ، 1922 -جىلى 35 جاسىندا قايتىس بولادى. بايىرعى استانالىق اقساقالداردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، عاليا وسى كۇنگى «جاستار» شاعىن اۋدانى اۋماعىنداعى ەسكى زيراتقا جەرلەنگەن.

شوكەڭ عاليادان ءۇش جىل بۇرىن، 1919 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن. بۇل وقيعا اللانىڭ قالاۋىمەن، تاعدىردىڭ جازۋىمەن وسىلاي اياقتالىپتى. ارتىندا مۇرا بولىپ «عاليا» ءانى قالدى.