تاڭعاجايىپ تارباعاتاي

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تارباعاتايعا تاعى دا كەلە جاتىپپىز. العاش رەت التى جىل بۇرىن بولعانبىز. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ارناۋلى ءتىلشىسى رەتىندە. ارنايى تاپسىرما بويىنشا.

ەكى مىڭ ونىنشى جىلىڭىزدىڭ جازعا ۇلاسار شاعىتۇعىن. «الاپات تاسقىننىڭ ارتىنشا ارالاپ كورەسىز. بايقايسىز. بايىپتايسىز. وقىرمان قاۋىمعا جان- جاقتى جازىپ جەتكىزەسىز». مىنەكيىڭىز، مىندەتىمىز وسىنداي ەدى.

ءبىر اپتا بويى مىڭداعان شاقىرىمداردى شارلاعانبىز. كوكپەكتى، جارما، تارباعاتاي، قاتونقاراعاي اۋداندارىن ارالاعانبىز. تۇرعىلىقتى جۇرت «توپان سۋ» دەپ اتاعان تاسقىن عوي ول. «تاسقىنعا توسقىن» دەگەن جالپى تاقىرىپپەن «قالباتاۋ قارعىنى»، «تارباعاتاي تاعىلىمى»، «التايىمنان اينالدىم» دەگەن دۇنيەلەر جاريالاعانبىز...

تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى اقسۋاتتان اقجولتاي حابار جەتتى. «التى جىل بۇرىن «ەگەمەندە» جازعاندارىڭىز ەسىمىزدە. جاقىندا اباي ەسكەرتكىشىن ەڭسەلەندىردىك. ەندى مۇرىن انا اۋليەنىڭ ءمۇسىنى سومدالىپ ءبىتتى. كەلىڭىزدەر. اقسۋاتتى تانىماي قالاسىزدار...» قازاقتىڭ قادىرمەندى قالامگەرى، ءايمۇيىز اقىنى قادىر مىرزا ءالي اعامىزدىڭ اقسۋات تۋرالى اتاقتى ولەڭى وي قوزعاي جونەلدى- اي: «كورىپ جۇرگەن دالاڭىز - اقسۋاتتىڭ دالاسى؛ كورىپ جۇرگەن اۋاڭىز - اقسۋاتتىڭ اۋاسى. كورىپ جۇرگەن تاڭىڭىز - اقسۋاتتىڭ تاڭى دا؛ كورىپ جۇرگەن شاڭىڭىز - اقسۋاتتىڭ شاڭى دا. الايدا، مەن تاڭ قالدىم، اقسۋاتقا باردىم دا؛ نە كەرەمەت؟ بىلمەيمىن، ءبىر كەرەمەت بار مۇندا!» اقكوڭىل اقىنىڭىز سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى ءھام اھ ۇرا جىرلاعان: «سامال جەلى كوكىرەگىمدى كەرنەسە؛ ايدىن كولى تولقىنىمەن تەربەسە. قۇستاي ۇشىپ استانادان جەتەرمىن؛ اقسۋاتتىڭ ارۋلارى كەل دەسە...».

ال بىزگە اقسۋاتىڭىز كورىكسىزدەۋ كورىنگەن. التى جىل بۇرىن. اپات الىپ كەتكەن جانتىكەي، قىزىلجىرا ، قىزىلكەسىك، ۋان سياقتى اۋىلداردىڭ اۋدان ورتالىعىنا ەۆاكۋاتسيا جاسالعان تۇرعىندارى تىم- تىم كوڭىلسىزتۇعىن. «ەل ەكەنبىز، ەلباسىنا راحمەت! مەملەكەت ەكەنبىز. جاڭا جانتىكەي، جاڭا قىزىلجىرا سالىنا باستادى عوي. كوپ كەشىكپەي اۋىلدارىمىزعا ورالامىز»، - دەسەدى- اق. الايدا، توقسان توعىز جىلدا قايتالانعان «توپان سۋدان» ءالى دە ەستەرىن جيا الماعاندارى اڭعارىلاتىن. التايدىڭ اقيىق قالامگەرى الىبەك قاڭتارباي ۇلى سوندا: «جەر جارىقتىق سۋىڭىزدى سىڭىرە الماي، ىقىلىق اتىپ، قينالىپ جاتىر عوي»، - دەگەن.

اقسۋاتىڭىزدان اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى قايرات مىرزا قايتادان قوڭىراۋلاتتى: «مۇرىن انا اۋليەنىڭ شىن اتى جۇزەي. بۇل كىسى قىزاي انامەن اپالى- ءسىڭلىلى. بايدىبەك بابانىڭ قىزدارى عوي. تاريحتى تەرەڭىرەك جازاتىن، «بايدىبەك» كىتابىنىڭ اۆتورى ەركىنبەك تۇرىسوۆ اتامىز كەلەتىن بولدى. ءبارىڭىزدى كۇتەمىز»، - دەدى ەلگەزەك مىنەزىن بايقاتىپ.

توقسانعا يەك ارتقان، باياعىدا، وتىزدان جاڭا اسقاندا مۇحتار اۋەزوۆتەيىن كەمەڭگەرىڭىزدىڭ جانىندا ءجۇرىپ، وڭتۇستىكتىڭ شايان، سوزاق، قىزىلقۇم سياقتى اۋداندارىندا بىرگە ساپارلاعان، كانىگى اڭشى بولعان ەركىنبەك تۇرىسوۆ: «بارامىن. جولعا مىقتىمىن. مىقتى ماشينە تاباتىن ادام بار ما؟» - دە- ە- ەپ تۇرىپتى. ءبىز پاقىرىڭىز ەكى ويلىلاۋ ەدىك، ەرەكەڭنىڭ ەكپىنى نامىس قامشىلادى. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، ىزەتتى ءىنىمىز، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى وڭتۇستىك ايماقتىق بولىمشەسىنىڭ ءتوراعاسى، «كيەلى قازىعۇرت» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى جارقىنبەك تولتەباي: «تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اكىمى دىلدابەك ورازبايەۆ - مەنىڭ جەزدەم. زايىبى ءشاھاريزادا تۋعان اپكەم عوي. جەتى جىلدان بەرى بارا الماي، ۇياتتى بولىپ ءجۇر ەدىم. تەمىر كولىگىمدى دايىندايىن»، - دەگەنى. جانىندا تۇرعان قازاقستان جازۋشىلار وداعى و ق و فيليالىنىڭ ديرەكتورى، دارىندى اقىن باقىتجان الديار دا: «كەشە عانا «ەگەمەن قازاقستاننان» ابۋباكىر قايراننىڭ «مۇرىن انا - جۇزەي قىز» دەگەن جىر- تولعاۋىن وقىدىم. «جانى - نۇر، كوكىرەگى ۇلى انا؛ جاڭعىرار جادىمىزدا مۇرىن انا! وتكەننىڭ، بولاشاقتىڭ بەينەسىندەي؛ ماڭدايى مالىنىپ تۇر شۇعىلاعا» دەپ جازىپتى. مەن دە تارباعاتايدى بەتكە الامىن- اۋ»، - دەدى.

جولعا جينالدىق. ەكى كۇن قالعاندا ەركىنبەك اعاتايىمىز كەۋدەسىن كۇرسىن كەرنەپ، كىنالى كەيىپپەن: «كەشە دارىگەرىممەن اقىلداسىپ ەم، جۇرەگىمدى تىڭداپ كورىپ، كارديوگرامما جاساتىپ، رۇقسات بەرمەدى. سەندەر بارىڭدار. ۇيات بولادى. جولدارىڭ بولسىن. سالەم ايتىڭدار» ، - دەدى. ء«سىزدىڭ قۇلشىنىسىڭىزعا قاراپ قاناتتانىپ ەك. قاپ- اي، ءا»، - دەدىك. ءبىز.

اينالايىن قازاقتىڭ قاي ءوڭىرى دە وزگەشە عوي. ۇلى دالانىڭ، ۇلان بيىك تاۋلاردىڭ، بۇكىل بايتاعىڭىزدىڭ قايتالانباس قاسيەتتەرىن، جاراتقان يەنىڭ قۇدىرەتىمەن اسىل اتا- بابالارىمىز بەن التىن انالارىمىزعا، ۇرپاقتارىنا بۇيىرعان قازاق جەرىنىڭ كيەسىن ۇزاق- ۇزاق ساپارلارعا شىققاندا شىن سەزىنەتىندەيسىڭ.

قازىعۇرتىڭىزدىڭ باۋرايىنداعى شىمكەنتىڭىزدەن تاڭ قىلاڭىتا شىعىپ، جامبىل، الماتى وبلىستارىن، تارازىڭىزدى، الماتىڭىزدى، تالدىقورعانىڭىزدى ارالاي وتكەنىمىزدى، شىعىس قازاقستانعا ساعىنا جەتكەنىمىزدى تاپتىشتەسەك، تالايعا كەتىپ قالارمىز. ءۇشارالىڭىزعا ءبىر تۇنەپ، اياگوزىڭىزگە دە ايالداماستان، تارباعاتايعا تىرمىستىق.

تاڭعاجايىپ تارباعاتاي!

شىمكەنتتەن شىققاننان باستاپ، وڭ قاپتالىڭىزدا كوگىلدىر تاۋلار ىلەسەدى دە وتىرادى عوي. ءبىراق، بارقىتبەلىڭىزدىڭ - تارباعاتايدىڭ ءجونى بولەك، جوسىعى ەرەك. سەكىلدى. سەزىلدى. ساعىنىشتان شىعار- اۋ، ءسىرا. تەمىر كولىگىمىزدىڭ تىزگىنىن جارقىنبەك پەن باقىتجان ءبىراز- ءبىراز ۇستادى. الايدا، كۇنى- ءتۇنى زور بەرگەن مەيىرحان بولدى. بالۋان جىگىت. جارقىنبەكتىڭ جاقىن ءىنىسى. قاباق شىتپايدى. شارشامايدى. سول مەيىرحان بارقىتبەلدىڭ بۇيرا- بۇيرا تاۋلارىنا، بۇيرات- بۇيرات باۋرايلارىنا، جوسىلىپ جاتقان جوتالارى مەن جون- جوناستارىنا، شۇرايلى شۇراتتارىنا قىزىعا قاراپ: «كەلگەنىمە، كورگەنىمە وكىنبەيمىن، - دەپ كادىمگىدەي تولقىدى. - اينالايىن اتا- بابالارىمىزعا مىڭ تاعزىم...» .

اۋەلى ىلىنگەن اۋىلىمىز قىزىلكەسىكتۇعىن. التى جىل بۇرىن جازعانبىز. بوعاس وزەنىنىڭ بويى بىت- شىت. شەت بوعاس پەن ورتا بوعاستىڭ قايدا قالعانى بەيمالىم. قىزىلكەسىكتەگى ۇزىندىعى وتىز مەتردەن، بيىكتىگى ون ءۇش مەتردەن اساتىن كوپىردى توپان سۋ قوپارا قيراتىپ، اعىزىپ اكەتكەن. دەپ. وسى قىزىلكەسىكتىڭ تۇرعىندارى دا بارلىق باسقا اۋىلداردىڭ ادامدارى سياقتى وبلىستىڭ اكىمى بەردىبەك ساپاربايەۆ جونىندە جىلى پىكىرلەر، ىستىق ىقىلاستار بىلدىرگەن.

مىنە، سول قىزىلكەسىكتىڭ بوعاس وزەنى بويىنداعى «ەلناز» ءدامحاناسىندا ءشاي ءىشىپ وتىرىپپىز. يەلەرى وڭعاربەك پەن ايگۇل ەكەن. «الىستان ات ارىتىپ كەلە جاتقاندارىڭىز بايقالىپ تۇر. قايدانسىزدار؟» - دەيدى وڭعاربەك. «وڭتۇستىك قازاقستاننان، شىمكەنتتەنبىز»، - دەيمىز. ءبىز. «ە، باسە! بايقاپ ەدىك. ول جاققا بارىپ تۇرامىز. قازىعۇرت اۋدانىندا ءابدىقۇلوۆ ءابجاپپار دەگەن قۇدامىز بار. تۇلكىباس اۋدانىندا ءابىلدا دەگەن باجام بار. مىنا كەلىندەرىڭىز ايگۇل - اقسۋاتتان. ءابىلدا باجام سول اقسۋات پەن كوكجىراعا جاس مامان رەتىندە كەلگەن عوي. ينستيتۋت ءبىتىرىپ. سحي- دى. قايىنبيكەم ەكەۋى ءبىر- بىرىنە عاشىق بوپ، تۇلكىباسقا الىپ كەتكەن. بارىپ تۇرامىز. ولار كەلىپ تۇرادى».

وسىنى ايتقان وڭعاربەك التى جىل بۇرىنعى تارباعاتاي تاسقىنىن، توپان سۋدىڭ جان شوشىتارلىق سۋىلى مەن گۋىلىن ەسكە الدى. قىزىلكەسىك ماڭايىنداعى قوس كوپىر دە كوپ كەشىكپەي جوندەلگەن. بوعاس وزەنى بويىنداعى قىزىل شاتىرلى ۇيلەر كوز قىزىقتىرادى. «ەلدىڭ، اۋىلدىڭ جاعدايى جامان ەمەس، - دەيدى وڭعاربەك. - اناۋ ادەمى ءۇيدىڭ يەسى فەرمەر. بۇل اۋىلدان قاينار ولجاي، بولات ءمۇرسالىم سىندى قالامگەرلەر شىققان. مىنا قىرقادان اسساڭىزدار، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قۋباس دەگەن تۇلپارىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش بار. مولدىرەگەن قاينارباستاۋ باسىندا. قۋباس سول جەردە مەرت بولعان».

اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى قايرات ماۋادينوۆ مىرزا ءبىزدى كۇمىستى جايلاۋىنداعى ىرعىزباي اتا اۋليە كەشەنىندە كۇتىپ الدى. ىرعىزباي دوسقانا ۇلى اتاقتى ەمشى، اسا بىلگىر، بولجامپاز ادام بولعان. ىرعىزباي اتا اۋليە اتانىپ كەتكەن. 1787-1850 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن وزگەشە تۇلعا 63 جاسىندا قايتىس بولىپ، وسىندا جەرلەنىپتى. ەل مويىنداعان ءتاۋىپ اعا سۇلتان قۇنانبايدى ءھام ەمدەپ جازعان كورىنەدى. ءقازىر ىرعىزباي اتا اۋليە كەشەنى قۇرامىندا ۇلى ەمشىنىڭ كەسەنەسى، مەشىت، دالا دانالارى كىتاپحاناسى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جەتىپ- ارتىلاتىن، باس- اياعى ءبىرتالاي جەردى الىپ جاتقان مۋزەي، قوناقجايلار، ءدامحانالار، قاتىمحانا، كوپشىلىك ءىس- شارالارىن وتكىزەتىن ورىندار بار. قازاق كۇرەسىنەن وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق جارىستار وتەدى ەكەن. كەشەن ديرەكتورى بولات تاعاباي مىرزا - ىرعىزباي اتا اۋليەنىڭ ۇرپاعى. ماماندىعى قۇرىلىسشى. سۋرەتشىلىگى، مۋزەي ءۇشىن جادىگەرلەر جينايتىن جانكەشتىلىگى كەرەمەت. قىرىق مىڭنان استام اسىق جيناپ، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەسىمى ەنگەن ەرەنىڭىز وسى. قازىر اسىقتارى سەكسەن مىڭنان اسىپتى. ايتپاقشى، مۋزەيدىڭ اتى - امانات ەكەن. امانات مۋزەيىندەگى ۇزەڭگىنىڭ وننان استام، ات تاعاسىنىڭ ونشاقتى ءتۇرى، تەمىر توستەر، كۇبىلەر، اعاش اياق- تاباقتار، كەبەجەلەر مەن ساندىقتار، استاۋلار، الۋان- الۋان كيىمدەر، قاسقىر ىشىكتەر مەن ەلتىرى توندار، نەمىس ماشينەسى مەن بەلەسەبەتىنە دەيىن، پاتەفوننىڭ ءبىرقانشاسى، تاعىسىن- تاعى جانە تاعى باسقالارى تاڭعالدىرادى.

«بۇل ءوزى كۇمىستى جايلاۋىنىڭ قۇلابەل بيىگى عوي. ىرعىزباي اتا اۋليە نەگىزىنەن وسى ءوڭىردىڭ شوبىمەن ەمدەگەن. ءشوپتىڭ تۇرلەرىن ءوزى جيناعان. بىلمەيتىن ءشوبى بولماپتى. كەيبىر ەمدىك شوپتەرگە قازان توڭكەرىپ قويادى ەكەن. الگى ءشوپ ءوسىپ، قازاندى اۋدارعان كەزدە كەسىپ الاتىن بولعان، - دەيدى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى بولات تاعاباي مىرزا. - كەشەننىڭ جالپى قۇرىلىسى 2001 -جىلى ءبىتتى. ءبىر عاجابى، مەشىت اشىلعاندا اسپاندا اق بۇلاتتاردان قۇرالعان اللا دەگەن جازۋ پايدا بولدى. ءبىراز گازەتتەر جازعان سول قۇبىلىستى...» اۋليەنىڭ كەسەنەسىنە كىردىك. كوپتەن بەرى كورمەگەن قارلىعاشتىڭ ۇيالارىن، قارلىعاشتىڭ وزدەرى مەن بالاپاندارىن كورىپ، ساعىنىشىمىزدى باسقانداي بولدىق. شىنىندا دا وڭتۇستىگىڭىزدە، ونىڭ ىشىندە شىمكەنتىڭىزدە انەبىر جىرتقىش، بەتپاق بالەكەت، الاقانات، الاپات قۇس قارلىعاشقا ۇيا سالعىزباي قويدى ەمەس پە؟! قارلىعاشتى عانا ەمەس، ناۋىرزەكتى، قاراتورعاي مەن بوزتورعايدى دا قىرىپ، قۇرتىپ تىندى. قاسكۇنەم قۇس تۋرالى تىنىمباي مەن جۇسىپبەك قورعاسبەك جازعان. قاينار ولجاي مەن مىنا ءبىز دە ءبىراز- ءبىراز تيىسكەنبىز. ايار الاياقتى قاينار باۋىرىمىز قاتتىراق جازدى ما قايدام، تارباعاتايدان قوڭىرقوشقىل، الاقاناتتى ەمەس، قايران قارلىعاش پەن نازىكەش ناۋىرزەكتى كوبىرەك كەزىكتىرىپ، قاتتى قۋاندىق.

التى جىل بۇرىنعى توپان سۋ اكەتكەن اۋىلدار مۇقىم- مۇلدە وزگەرىپتى. تاسقىننان كەيىن ەكى اپتا وتەر- وتپەستە قولعا الىنعان قۇرىلىستارعا كۋا بولعانبىز. ەندى قاراساڭىز، قىزىعاسىز. كوكجىرا اۋىلى كوك شاتىرلى قالاشىققا اينالعان. جانتىكەي اۋىلى جاڭا جەردەن سالىنعان. قاز- قاتار تىزىلگەن قىزىل شاتىرلى ۇيلەر. ءبىر- بىرىمەن جارىسقان جاڭا كوشەلەر. ەڭسەلى مەكتەپ. مادەنيەت ءۇيى. دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارى. التى جىل بۇرىنعى الاپاتتا ەڭ قاتتى قينالعان جانتىكەي مەن كوكجىرا اۋىلدارى عانا ەمەس، وزگە ەلدى مەكەندەر دە جاڭارعان. وزگەرگەن. وڭدەنگەن. سول كەزدەگى اۋىلدىق اتىراپتاردىڭ اكىمدەرى ايگۇل يمانعاليەۆا حانىمعا، باقىتجان كەمەربايەۆ مىرزاعا جانە باسقا دا جاقسىلار مەن جايساڭدارعا، ەڭبەگىنە سەنىپ، ەڭسەسىن بيىك ۇستايتىن ەرەندەرگە جولىقتىق. اسىقپاي سۇحبات قۇرماققا ۋاقىت شىركىن جەتپەيدى- اق. «اسىقپايتىنداي بولىپ كەلىڭىزدەر»، - دەيدى ايگۇل قارىنداسىمىز.

اقسۋاتتى، ءتىپتى، تانىماي قالدىق. التى جىل بۇرىنعى كوڭىلسىز كۇيىنەن مۇلدە باسقاشا. كوشەلەرى دە، الاڭدارى دا، عيمراتتارى مەن ولاردىڭ اينالا- توڭىرەگى دە. كوركەيىپ كەتكەن. كورىكتەنىپ ۇلگەرگەن. قۇلپىرىپ- اق تۇرىپتى. جاڭا قۇرىلىستار كوپ. ەسكىلەرى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن. قادىر اعامىز جازعان جىرداعى شاڭ جوق. توزاڭنىڭ ءوزى از- اۋ. ادامزات ابايىنىڭ الىپ تۇلعاسى زاڭعارلانا زورايادى. جاقىندا عانا ورناتىلىپتى. «شىمكەنتىڭىزدەگى ەشكىمگە ۇنامايتىن ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى اقسۋاتقا ءبىر كەلىپ قايتسا عوي»، - دەدىك. ىشىمىزدەن عانا. وسكەمەندەگى ابايعا دا تاڭىرقاعانبىز. التى جىل ىلگەرىدە.

تاڭەرتەڭنەن مۇرىن انا اۋليەگە ارنالعان عىلىمي- تانىمدىق كونفەرەنتسيا باستالدى. اۋداندىق مادەنيەت سارايىندا. ونى اۋدان اكىمى دىلدابەك ءتاجىباي ۇلى ورازبايەۆ مىرزا قىسقاشا كىرىسپە ءسوز سويلەپ اشتى. ءبىرقاتار عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر، شەجىرەشى ارداگەرلەر بايانداما جاسادى، وي- پىكىرلەر ءبولىستى. وڭتۇستىكتەن بارعان بەلگىلى ءانشى- سازگەر نىشان تولەگەنوۆ اندەرىن اۋەلەتتى. «ايعاق» تەلەارناسى جىگىتتەرىنىڭ ءتۇسىرىپ جۇرگەنى دە جاراسىپ تۇردى.

«انانى ماداقتاۋ - ادامدىقتى ماداقتاۋ. قازاق جەرىندە سىر بويىنداعى بيكەن انا مۇناراسى مەن سىرلى انا تامى، تارازداعى ايشا ءبيبى مەن بابا اجە، سارىسۋداعى بەلەڭ انا مەن بولعان انا، وڭتۇستىك قازاقستانداعى دومالاق انا، قاراشاش انا، تاعى باسقا انالار كەسەنەلەرى بار. بۇگىن ءبىزدىڭ تارباعاتايدا، ونىڭ ورتالىعى اقسۋاتتا مۇرىن انا اۋليەنىڭ بەينەسى بوي كوتەرىپ وتىر. اڭىز- شەجىرەلەرگە قاراساق، بايدىبەك بي مەن دومالاق انانىڭ ۇلى جارىقشاقتان بەلگىلى ءۇش ۇلىمەن بىرگە ءجۇزاي، قىزاي دەگەن ەكى قىز تۋعان. ءجۇزايدى جۇزەي، دۇزەي، كەيدە ءاقبيبى دەپ تە اتاعان. كەيىننەن مۇرىن انا اۋليە اتانعان. قاراكەرەيدىڭ بايىس بيىنە جۇزەي (جۇزاي)، ال ماتايدىڭ اتالىق باتىرىنا قىزاي تۇرمىسقا شىققان. ولاردان تاراعان ۇرپاقتار مۇرىن ەلى، قىزاي ەلى اتانعانى ايان»، - دەدى اۋدان باسشىسى دىلدابەك ورازبايەۆ كىرىسپە سوزىندە.

«قازاق - قىزىن قادىرلەگەن، اناسىن ارداقتاعان حالىق. ەلباسىمىز: «ايەل - وشاعىمىزدىڭ ۇيىتقىسى. وتانىمىزدىڭ ساقتاۋشىسى، بەرەكە- بىرلىگىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى»، دەيدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەلدىڭ شەكسىز قۇرمەتىنە بولەنگەن، كەلە- كەلە اتتارى رۋدىڭ، تايپانىڭ، جۇرتتىڭ، ەلدىڭ اتاۋىنا، ۇرانىنا اينالعان انالار از بولماعان. سونداي قاسيەتتى انالاردىڭ ءبىرى - مۇرىن انا. اقسۋاتتا اشىلعالى وتىرعان ەسكەرتكىش - ۇرپاقتاردىڭ ۇلى اناعا دەگەن تاعزىمى، تارباعاتاي تاعىلىمى دەپ بىلەمىز. وسىنىڭ ءبارى - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جەمىسى. كەزىندە مۇنداي تۇلعالاردى تۇعىرعا كوتەرمەك تۇگىل، اتتارىن اتاۋعا، جازۋعا مۇمكىندىك بولماعانىن بىلەسىزدەر. مۇرىن اناعا قاتىستى دەرەكتەر كوپ. ولار حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ كەلەدى. كەيبىر بۇرمالاۋشىلىقتار دا جوق ەمەس. ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىنداعى «جاڭا نيزامعا» دەيىنگى ورىس قۇجاتتارىنان كونشى- مۇرىن، قىدىر- مۇرىن، مۇرىن- بايجىگىت دەگەن اتاۋلاردى دا كەزدەتىرەمىز. كەزىندە «قاراكەرەيدە كىم كوپ، مۇرىن كوپ، ولار ون جەتى بولىس» دەيتىن بولعان. «ون جەتى بولىس مۇرىن» دەگەن تىركەس، وسىنداي ۇعىم وتە ءجيى كەزدەسەدى، كوپ قولدانىلعان. ىنتىماعى كۇشتى تارباعاتاي جۇرتى، مۇرىن انانىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى، اللاعا شۇكىر، تاۋەلسىزدىكتى ماڭگىلىك ەتۋ ماقساتىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋدە. انا ەسكەرتكىشىنىڭ تاربيەلىك ءمانى ۇلكەن»، - دەدى سەمەيدەگى شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماناش قوزىبايەۆ اتىنداعى تاريحي زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور مۇحتاربەك كارىموۆ مىرزا.

ەڭبەك ارداگەرلەرى تولەۋعازى نۇرعالي ۇلىنىڭ، تالعات وماردىڭ، اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتى ەرجان قۇتتىبايەۆتىڭ، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ومىربەك تولەمبايەۆتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ ايتارى از ەمەس ەكەن. «مەن تاشكەنتتەگى ورتالىق ازيا قارجى- ەكونوميكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەنمىن. وزبەكستاننىڭ پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ بىزدەن ءبىر كۋرس جوعارى وقىعان. اكەسى رەكتور ەدى. ءبىر كۇنى كوشەدە وزبەكتىڭ كاتتا قالامگەرى عافۋر عۇلامنىڭ قارسى كەلە جاتقانىن كوردىم. ۇيالىڭقىراپ، اينالىپ وتەيىن دەگەنىمدە، ول كىسى قولىنداعى گازەتىن ءتۇسىرىپ الدى. گازەتتى جەردەن كوتەرىپ الىپ بەردىم. سالەمدەستىم. ءجون سۇرادى. «كىمسىڭ؟ قايدانسىڭ؟» دەدى. «سەمەيدەنمىن»، دەدىم. «ول شاھاردىڭ اتى سەمەي ەمەس، ساماي عوي. سەنبەسەڭ، ابدۋللا قادىريدىڭ «وتكەن كۇندەر» كىتابىن وقىپ قاراعىن، قاراعىم»، دەدى. ءسويتىپ، سامايىن كورسەتتى. «قانداي رۋدانسىڭ؟» دەدى عافۋر اكامىز. «نايماننىڭ مۇرىن رۋىنانبىز. مۇرىن انا اتىمەن اتالعان. مۇرنى ۇلكەندەۋ بولعان»، دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىن. «جوق، كونە تۇركى تىلىندە «مۇرىندى» ۇعىمى «اقىلدى، دانا» دەگەندى بىلدىرگەن. دەمەك، «دانا انا»، - دەدى عۇلام اعامىز. مىنە، وسىنداي دا جاعداي بار»، - دەپ ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنادىر ابسالياموۆ اعامىز ءبىر قىزىقتى اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ناكەڭ - ەلگە ەرەكشە سىيلى، قۇرمەتتى اقساقال ەكەن. كوپ جىل سەمەي تەحنولوگيا ينستيتۋتىن باسقارعان. قازىر دە سەمەيدە تۇرادى، قالانىڭ، وبلىستىڭ قوعامدىق ومىرىنە، جاس ۇرپاق تاربيەسىنە بەلسەنە ارالاسادى.

تۇسكە تامان اقسۋاتتاعى اباي ەسكەرتكىشىنە باس ءيىپ، گۇل شوقتارىن قويىپ، حاكىم تۇلعاسى تۇعىرلانعان تۇستان ادەمى كورىنىپ تۇرعان مۇرىن انا اۋليەنىڭ ەسكەرتكىشىن اشۋعا قاتىستىق. اۋدان اكىمى باستاعان ءبىراز كىسىلەر سويلەدى. اق جامىلعى تومەن سۋسىپ تۇسكەندە، انا ءمۇسىنى جارق ەتكەندەي اسەر ەتتى. اقسۋاتقا اق ساۋلە شاشىلعانداي.

قازاقتىڭ قالامگەر ءارى قايراتكەر قىزى، اقسۋاتتىڭ اق شاعالاسىنداي سايراش ءابىش قىزى ساندۋعاشتاي سايرايدى- اي. قاتتى قۋانىپ، تەبىرەنىپ- اق تۇرىپتى. «كەڭ- بايتاق قازاق ەلىنىڭ دالاسى مەن قالاسىن الىپ قاراساڭىز، انالارعا ارنالعان كەسەنەلەر، كۇمبەزدەر بارشىلىق. ءبىراق، بايقاڭىزدارشى، ناقتى انانىڭ اتىن انىقتاپ اتاپ، ادەيى ارناپ قويىلعان العاشقى ءمۇسىن- ەسكەرتكىش ءبىزدىڭ اقسۋاتىمىزدا، تەكتى تارباعاتايىمىزدا ورناتىلىپ وتىر. مۇرىن انا ەسكەرتكىشى - ۇرپاقتار ۇلاعاتتىلىعىنا، بەرەكە باسى - بىرلىك پەن ىرىس الدى - ىنتىماققا، تاتۋلىققا قىزمەت ەتەتىن، تاربيە- ءتالىمنىڭ، بەسىك تۇزەۋدىڭ بەلگىسى»، - دەيدى سايراش.

سالدەن سوڭ جولعا شىعۋىمىز كەرەك. اۋىل الىس، جەر شالعاي. «اقتولعا- ا- اي، ساعىنىپ، ساۋلەم، كەلگەندە: قونبايمىسىڭ سەن قولعا- اي...» دەگەن ءاننىڭ اۋەنى تىلگە ورالار.

ساندۋعاشىڭىز سايراش: «ءۇش جىل بۇرىن اكىم بولعان، بەردىبەك باتىر تاعايىنداعان دىلدابەك ءتاجىباي ۇلى تارباعاتايعا قۇت بوپ قوندى. باق- بەرەكە دارىتتى. اقسۋاتتى تانىماي قالدىم دەپ ءوزىڭىز ايتىپ تۇرسىز. تارباعاتايعا تالاي- تالاي قانداستارىمىزدى كوشىرىپ اكەلدى. مىڭداعان گەكتار جەر يگەرىلىپ، مال مىڭعىرىپ، ەگىن ىرعالىپ، بۇرىن سيرەك وسەتىن كوكونىستىڭ تۇرلەرىنە دەيىن كوبەيىپ جاتىر. كەرەمەت ەمەس پە؟!» - دەيدى قوشتاسار ساتتە.

تاڭعاجايىپ تارباعاتايدىڭ باسشىسىنا ريزالىق تانىتۋشىلاردىڭ از ەمەستىگىن اڭعاردىق. قاراپايىم قاريالار، تاياق سۇيەنگەن اجەلەر ارقاسىنان قاعىپ، ەمىن- ەركىن، ەمەن- جارقىن سويلەپ، قۇشاقتاپ قويادى. «قولجەتىمدى اكىم ەكەن عوي ءبىزدىڭ جەزدەمىز»، - دەپ جارقىن كۇلەدى جارقىنبەك. ايتپاقشى، سول كۇنى اقسۋاتتىڭ جانىنداعى ەكپىن اۋىلىنىڭ تۇلەگى، اقىن ءىنىمىز ابۋباكىر قايران مەن «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانىنىڭ ءسوزىن جازعان تالانتتى بالامىز الماس احمەتبەككە «تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلگەن. جۇرت قولداپ، قۋاتتاپ، قوس شايىرعا قول سوققان. ابۋباكىردى بۇرىننان بىلەمىز عوي. ال الماستى جۇزبە- ءجۇز كورگەنىمىزگە ريزالاندىق. رۋحى بيىك، جازعان جىرىن جالىنداپ وقيتىن، جىگەرلى جاس ەكەن.

«قايتا اينالىپ كەلگەنشە!» دەيمىز اقسۋاتقا. اقەدىل ادامدارعا. قادىر مىرزا ءاليدىڭ: «سەنبەگەندەر سوزىمە، بارىپ كورسىن، بايقاسىن؛ تۋماساڭ دا بۇل جەردە، پەرزەنتى بوپ قايتاسىڭ. مەنىڭ جۇرتىم وسىنداي، دەپ ماقتانىپ ايتاسىڭ؛ ءوز ەلىڭە ون ەسە جاقىن بولىپ قايتاسىڭ. تارباعاتاي تاۋىنىڭ ەسكە ساقتاپ، ءار تاسىن؛ تۇك الماي- اق تۋىسقا قارىزدار بوپ قايتاسىڭ»، - دەگەن جىر جولدارىن قايتالايسىڭ.

تارباعاتاي تاۋلارىنا قايتا- قايتا، قيماي دا قيماي قارايسىڭ. اق تاماق قارلىعاشتار ىلەسىپ ۇشادى.

مارحابات بايعۇت،

جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

شىعىس قازاقستان وبلىسى. 2016- جىلى