مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: قازاقتىڭ مىنەزى وزگەرىپ كەتتى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. - اعا، ءوزىڭىزدى اباي تانۋشى عالىم رەتىندە جاقسى بىلەمىز. وسى اباي اتامىز ءبىر قارا سوزىندە دۇنيەنىڭ كورىنگەن-كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەمەي، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى دەگەن. ءتىپتى، وندايلاردى حايۋانعا تەڭەگەن. ونى قالاي تۇسىنەمىز؟

- قازىر دۇنيەتانىم وزگەردى. بۇرىن ءبارىمىزدىڭ شوقىناتىن جەرىمىز ماتەرياليزم ەدى. بارلىق قوعامدىق ويعا دا، وندىرىسكە دە، بارلىق سالانىڭ ىرگەتاسى رەتىندە وسى زاتشىلدىقتى الاتىنبىز. ونىڭ نەگىزىن سالعان كۆانتتىق فيزيكانىڭ وكىلدەرى. ساۋلەنىڭ بولىنبەيتىن بولىگىن كۆانت دەپ اتايدى. ال، زاتتىڭ بولىنبەيتىن بولشەگىن اتوم دەيدى. سول اتوممەن كۆانت تەڭدەس. وسى ارقىلى دۇنيەنى بيلەيتىن ماتەريا ەمەس، دۇنيەنى بيلەيتىن ۇلى سانا دەگەنگە كەلدى.

ول عىلىمي تۇرعىدان مويىندالدى. ءبىراق، ونى قابىلداۋ قيىن بولىپ جاتىر. ەۆروپا 16-عاسىردان باستاپ وسى جولعا ءتۇستى. اباي اتامىزدىڭ 7- قارا سوزىندە: «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقپەن ورنى بولمايدى» دەيدى. ويتكەنى، اباي دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرى مەن كورىنبەگەن سىرىن زەرتتەگەندە ونى الشاق ەمەس، ۇيلەسىممەن جاساۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ەۋروپا جانە يسپان عالىمدارىنىڭ باستاۋىمەن 16-عاسىردا مىناداي تۇجىرىم جاسالدى: «جان دەگەندى بىلەمىز. ۇستاي المايمىز، ولشەي المايمىز، كورە المايمىز. وعان ءتۇسىپ نەمىز بار؟ ودان دا دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىنا كوشەيىك» . سودان باستاپ بۇكىل ەۋروپا ماتەرياليزمگە كەتكەن. ولار قازىرگى تاڭدا ءوندىرىستى، كولىكتى جاساعانىمەن، رۋحاني جاعىنان شوگىپ قالدى. ازعىنداپ قالدى. نەگە؟ سەبەبى، ولار دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىنا ءمان بەرمەدى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز، اسىرەسە اباي، شاكارىمدەر دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن كوزدەدى. شاكارىم ءپالساپالىق ليريكالارىندا جان تۋرالى، ءتان تۋرالى ىزدەنەدى. اباي «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ولەڭىندە: «ءبىز اللانى اقىلمەن تاني المايمىز، جۇرەكپەن سەزىنەمىز» دەگەن بايلامعا كەلدى. ءسويتىپ جۇرەكتىڭ كۋلتىن كوتەردى. اباي تانۋدا وسىنداي ۇلكەن تانىمدىق وزگەرىستەر بار. بۇعان قازىرگى ءبىزدىڭ عالىمدار كىرە الماي جاتىر. كىرە المايتىن سەبەبى، 500 جىل بويى ەۋروپا اتەيستىك، ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن قالىپتاستى.

كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءبىز ماڭگۇرتتەندىك تە، قۇدايدى جوققا شىعاردىق، دۇنيەنىڭ ءوزى ماتەريال دەگەنگە سەندىك. ءبىز دە ونى قابىلدادىق. مىسالعا، مەن تۋىلعان 70 جىلدىق ومىرىمىزدە سول تاربيەدە وستىك. شەشەم ءدىنشىل ادام ەدى. مەكتەپكە مەنى ءابدان قايراپ جىبەرەدى، ال مەكتەپكە بارساڭ مۇعالىمدەر: «قۇداي جوق. بولسا قايدا؟ كورسەت؟» دەپ وتىرادى. مىنە، وسىنىڭ ءتۇيىنى قازىر شەشىلگەن. ياعني، شەشۋشى نارسە دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىندا جاتىر ەكەن. ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، ماعجاننىڭ ىزدەپ جۇرگەنى وسى ماسەلە. ەۋروپا مەن كەڭەس ۇكىمەتى بۇنى قابىلدامادى. ماتەرياليستىك كوزقاراسپەن قۇدايسىزدار ساناتىنا كىرىپ كەتتىك. بۇنىڭ جالعان ەكەندىگى قازىر اشىلدى. بۇدان بىردەن ارىلا المايمىز. ءبىراق ءبىز ابايدىڭ مۇراسىن ءبىلۋ ارقىلى كوپ نارسەدەن ارىلاتىن جاعدايىمىز بار. وعان قازىرگى فيلوسوف- ابايتانۋشىلار دايار ەمەس. ولار اناۋ ماتەرياليستىك فيلوسوفيانىڭ نەگىزىمەن قالىپتاسقان. مودەلىنىڭ بارلىعىن سودان العان. ول مىنا مودەلگە تۇسە المايدى. ول ءۇشىن يسلامياتتى ءبىلۋ كەرەك. ءدىننىڭ تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ابايعا كىرە الادى. مىنە، سوندىقتان وسىنداي جاعدايلار بولىپ جاتىر. ال، ابايدى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن جاڭاعى جولعا ءتۇسۋىمىز كەرەك.

كەڭەس ۇكىمەتى ابايدى ماتەرياليست- اتەيست دەپ ءتۇسىندىرىپ، قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەلدى. بۇل جول قازىر جابىلدى. سەبەبى، ابايدى دۇرىس تۇسىندىرە المادى. اباي ماتەرياليست تە ەمەس، اتەيست تە ەمەس.

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ابايدى قالاي ءبىز اتەيست دەي الامىز. ەندى ونى ساياسي يدەولوگياعا سايكەستەندىرە وتىرىپ قولدان اتەيست جاسادى. ءبىز ەندى بۇل رەلستى قويىپ، ۇلى سانا رەلسىنە ءوتۋىمىز كەرەك. اباي وسى جەردە مىقتاپ اشىلادى. وسىعان دايار ادامدار بار ما؟ بىرەن- ساران ادامدار بار. ءبىراق، ابايتانۋدىڭ باسقا عالىمدارى ءالى ەسكى رەلستەگى تانىممەن تۇر. وسىعان قاراپ بىلەمىز. اباي تەك قانا قازاق ەمەس، بۇكىل ورتا ازيا، سول ارقىلى بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا زامانىندا وتە بيىك دەڭگەيگە شىققان. ءپالساپالىق ليريكا جاعىنان بيىك تۇردى.

- ەندى اباي اتامىزدىڭ ءىشى- باۋىرىنا كىرىپ، تولىققاندى تانۋىمىزعا نە كەدەرگى؟

- ابايدى تانۋدا ءۇش كەدەرگى بار ءبىزدىڭ الدىمىزدا. ءبىرىنشى كەدەرگى، ابايدىڭ ءومىربايانىن اۋەزوۆ ارقىلى بىلگەنمەن، ونىڭ زامانىنداعى ساياسي سىردى، قۇپيانى بىلمەيمىز. وسىنى اشپاساق، ابايدىڭ 18 جىل بولىس بولعانىن، سودان قالىپتاسىپ ۇكىمەتكە قارسى شىققانىن تۇسىنە المايمىز. رەسەي ءبىزدى قول استىنا العاننان كەيىن ەكونوميكالىق جاعىنان مەڭگەردى. سونىمەن بىرگە، يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋگە كۇش سالدى. وعان ميسسيونەرلەردى جىبەردى. يلمينسكيي باستاعان توپ كەلدى. ولاردىڭ ماقساتى ءبىزدى شوقىندىرۋ، سول ارقىلى ورىستاندىرۋ ەدى. كەيىن شوقىندىرۋدى قويعانمەنەن، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستاپ قالدى. وسىلاردىڭ ءبىلۋ ءۇشىن اباي ءومىرىنىڭ تاريحىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. بۇل ابايدى تانۋداعى ءبىرىنشى كەدەرگى بولىپ وتىر.

اباي قايدان شىقتى؟ ونىڭ بيلىككە ارالاسقانداعى قاتىناسى قانداي بولدى؟ اباي بيلىكتەن دە بولىستىقتان دا بەزىپ شىقتى. بۇنىڭ استارىندا ۇلكەن بالە جاتقانىن كوردى. ول قانداي بالە؟ باتىس-ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى پاتشاعا جازعان حاتىندا ايتادى: «قازاقتىڭ دالاسىندا سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى. شەگە قاقساڭ كىرمەيدى، بالتامەن شاپساڭ جارىلمايدى. ءبىراق، ءوزىن عانا ءبىر قاتتى نارسەگە ۇرساڭ، بىت- شىت بولادى ەكەن. ءبىز وسىنى قازاققا قولدانايىق». مىنە، رەسەيدىڭ ساياسي باستى سىزىعى وسى بولىپ كەلە جاتىر. قازاقتارعا ۇلكەن وبلىستاردى بيلەتتى. مىسالى، باتىس قازاقستاندا سۇلتان بيلەۋشىلەر دەگەن بولدى. تەك قانا تورەلەردەن قويىلدى. ول ۇلكەن گۋبەرنيانى بيلەپ وتىردى. ورتا جۇزدە اعا سۇلتان دەگەن شىقتى. ول دا ءبىر ۇلكەن وبلىستى بيلەپ وتىردى. ءبىراق ولاردىڭ ارتىندا ورىستىڭ ءبىر وكىلى تۇردى. سولار ارقىلى ايتقانىن ىستەتىپ وتىردى. ول كەزدە وڭتۇستىك قازاقستان تۇگەلدەي قوقان حاندىعىنا قارايتىن. ونداعى بيلىك رۋدىڭ نەگىزىندە قۇرىلادى. رۋدىڭ باسشىسىن داتقا قويادى.

سوندا 19-عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىز ۇشكە بولىندىك. باتىس سۇلتان بيلەۋشىلەرگە، ورتا اعا سۇلتاندارعا، وڭتۇستىك داتقالارعا باعىندى. بۇنداي بيلىكتى «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» دەپ باعالاۋعا بولادى. ول نە دەمەك؟ اتتى ۇزىن ارقانمەن بايلاپ قويادى، ودان ارى كەتە المايدى. وسىنى «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» دەيدى. بۇل جۇيە 1867 -جىلعا دەيىن كەلدى. 1867 -جىلدان باستاپ ءبىزدى، ورتا ازيانىڭ ءبارىن تۇگەلدەي جاۋلاپ الدى. قىتايمەن شەكارانى بەكىتتى. سودان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى 50 جىلداي زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلىپ، قازاقتى قالاي ۇستايمىز دەگەن ماسەلەگە توقتادى. ولار قايتادان الدىڭعى ادىسكە سۇيەندى. ءسويتىپ، بولىستىق جۇيەنى الىپ كەلدى. بولىس جامان دەپ جۇرە بەرگەنىمىزبەن، ونىڭ تامىرىن اشپاعانبىز. ءبىر بولىس 12 اۋىلدان تۇرادى. وندا 2 مىڭعا جۋىق ءۇي بولادى. سول 12 اۋىل تورتكە بولىنەدى. 4 ءبي بولادى، 4 اۋىلناي بولادى، ەلۋباسى، ونباسى دەگەندەر بولادى. 12 اۋىل ءبىر رۋدان بولمايدى. مىندەتتى تۇردە ءارتۇرلى رۋدان بولادى. مىنە، قازاقتار بولىس، ءبي، اۋىلناي، ەلۋباسى مەن ونباسى بولۋعا تالاسىپ، ءوزارا قىرقىسا باستايدى. سول بيلىككە يتشە تالاسقان قازاقتىڭ مىنەز- قۇلقى وزگەرىپ كەتتى. ەكى سويلەمەيتىن قازاق وتىرىك ايتاتىن بولدى، ارىز جازۋدى بىلمەيتىن قازاق ارىز جازۋشى بولىپ شىعا كەلدى. جالا جابۋ، قىم قۋىت پارتياگەرشىلىك ايتىس- تارتىس كوبەيدى. بۇنىڭ ناتيجەسى نە بولدى دەگەندە، قازاق مىنەز- قۇلقى جاعىنان بۇزىلدى. س. تورايعىروۆتىڭ:

«اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى،

قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى.

ەلدىگىنە، جەرىنە، ءھام دىنىنە،

قۇرىلدى تالاي تۇزاق، تالاي قاقپان»، - دەپ ايتقانى بار. ياعني، تۇزاق دەپ وتىرعانى ميسسيونەرلىك ساياسات، قاقپان دەپ بولىستىق جۇيەنى ايتىپ وتىر. وسى جۇيەنىڭ ارقاسىندا قازاقتار يتشە تالاسىپ، بۇزىلىپ كەتتى. بۇنى قازاقتار دا ءبىلدى، اقىندار دا ءبىلدى، اباي دا ءبىلدى. ولاردىڭ بارلىعى دا بۇعان قارسىلىق ءبىلدىردى. زار زامان اقىندارىنىڭ بارلىعى قارسىلىق ءبىلدىردى. ءبىز وسى قۇپيانى بىلمەيىنشە، بولىستىق كەزەڭدە قالىپتاسقان ابايدىڭ ءومىرىن دە تولىق بىلە المايمىز.

بولدى دا پارتيا،

ەل ءىشى جارىلدى.

اۋرەمىن مەن تىيا،

داۋىڭ مەن شارىندى، - دەيدى اباي. مىنە، سونىڭ ىشىندە «ايقايمەن ءوتتى ءومىرىم» دەيدى. حالىقتىڭ بۇزىلعانىن اباي كوردى. ابايدىڭ ساياسي الەۋمەتتىك ليريكاسىنىڭ موتيۆىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جاڭاعىنىڭ ءبارىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىز ادەمى اشىپ الامىز. مىنە، ءبىرىنشى كەدەرگى وسى. وسى كەدەرگىنى ءبىز الا الماي ءجۇرمىز. مەن قازىر «اباي تانۋداعى ءۇش كەدەرگى نەدە؟ « دەگەن ماقالا جازىپ جاتىرمىن. ءسويتىپ ءبىر كەدەرگىنى اشتىق. ودان قۇتىلدىق. ەندى ارى قاراي كىرىپ كەتەم. ەندى ەكىنشى كەدەرگى شىقتى الدىمىزدان. اباي ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە، اسىرەسە قارا سوزىندە يسلامياتتان كوپتەگەن تەرميندەر ەندىرەدى. ءبىز ونى وقيمىز دا تۇسىنبەيمىز. «اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن، بىلمەي ءدۇر جۇرەك، سەزە ءدۇر، مۇتاكالليمين، مانتيكين، بەكەر بوسقا ەزە ءدۇر» دەيدى. تۇك تۇسىنبەيسىڭ. سودان «حاۋاس» دەگەن نە دەپ ىزدەدىم؟ ءسويتىپ، حاۋاسىن تاپتىم، مانتىقىن، مۋتاكالامىن تاپتىم. سودان ىشىنە كىردىم. ابايدىڭ دۇنيەتانىمى ءدال وسى جەردە تۇر ەكەن. بۇنى فيلوسوفتار ءدىني ولەڭ دەپ، اۋزىنا العان ەمەس. نەگىزگى بۇرىلىس وسى جەردە جاسالىنادى. اباي نەگە مۋتاكالاميندى، مانتىقىندى تەرىستەدى؟ بۇلار ءبىر كەزدەرى يسلامنىڭ ىشىنەن شىققان اعىمدار. مۋتاكاليمدەر گرەكتەردىڭ فيلوسوفياسىن يسلاممەن بايلانىستىرىپ دالەلدەيتىن. مىنە، اباي سولارعا قارسى ەكەنىن وسى ولەڭدەرىندە بىلدىرەدى. ەكىنشى كەدەرگىنى الدىق.

ەندى ءۇشىنشى كەدەرگى قالدى. بۇل - ابايدىڭ دۇنيەتانىمى. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن ءبىزدىڭ فيلوسوفتار اتەيست، ماتەرياليست دەپ ءتۇسىندىردى. ال، شىن مانىندە اباي اتەيست تە، ماتەرياليست تە ەمەس ەكەن. داعدارىسقا تۇستىك. ەندى قالاي شىعامىز؟ بۇرىنعى جولمەن ءبىز ەشقايدا شىعا المايمىز. بۇدان شىعۋ ءۇشىن ۇلى ساناعا بەت بۇرامىز. كۆانتتىق فيزيكا وكىلدەرى ماتەريانى ماڭگى دەپ سەنەتىنبىز دەپ اعىنان جارىلدى. سويتسەك ماتەريا ماڭگى ەمەس ەكەن، وزگەرەدى ەكەن. ول دا سانانىڭ جەمىسى ەكەن. وسىعان كوزىمىز جەتتى دەدى. ءسويتىپ ولار وزدەرىنىڭ بۇرىنعا اتەيستتىك، ماتەرياليستتىك جولدارىن تەرىستەپ، ۇلى ساناعا كەلدى.

كۆانت وكىلدەرى ءبىزدى ەنەرگەتيكالىق ءورىس قاپتاپ تۇرعاندىعىن ايتادى. بۇل ءورىس بۇكىل دۇنيەنى اللانىڭ قۇدىرەتىمەن بيلەپ وتىر. بۇل ەنەرگەتيكالىق ءورىس بىزگە اسەر ەتەدى، وعان ءبىز اسەر ەتە الامىز. مىسالعا، ءبىز ءبارىمىز جاقسى تىلەكپەن، ادال جۇرەتىن بولساق، انا جاق نۇرلانادى. ودان كەيىن جەرگە جاقسى دۇنيەلەر كەلەدى. ال، ەندى ءبارىمىز انانى ولتىرەيىك، انانى الدايىق دەيتىن ارام ويدا بولاتىن بولساق، انا تۇرلەنىپ، بىزگە بەلگى بەرەدى. جەر سىلكىنەدى، يا بولماسا جانارتاۋ اتىلادى. كەيدە سۋ تاسىپ كەتەدى. سوندا ءبىز تىكەلەي بايلانىستى ەكەنبىز. ەنەرگەتيكالىق ءورىستىڭ ارعى جاعىندا اقىل يەسى تۇرادى. ەندىگى جول سوعان قاراي كەتتى. مىنە، فيلوسوفتار وسىنى ماسەلەنى اشىپ بەرەتىن بولسا، ءۇشىنشى كەدەرگى الىنادى. ول بولماسا ازىرشە ءۇشىنشى كەدەرگى الىنبايدى. وسى ءۇش كەدەرگىنى مىقتاپ جويا الساق، ابايدىڭ ىشىنە كىرىپ، زارىن تىڭدايمىز. اباي بىلاي دەيدى: «قايعى شىعار ىلىمنەن، ىزا شىعار بىلىمنەن. قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ، زار شىعادى تىلىمنەن».

- ابايدىڭ زارى نە بولدى؟ نەنى زارلادى، نەنى جوقتادى؟

- ابايدىڭ زارىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ابايدى زارلاتقان جاڭاعى ساياسات. سودان كەيىن اباي وسىدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەدى. مىنا بۇزىلىپ بارا جاتقان حالىقتى قانداي ەممەن ەمدەيمىن دەگەن. سودان قاتتى ىزدەنىپ وتىرىپ، تولىق ادام ءىلىمى دەگەندى جاسادى. تولىق ادام ءىلىمىنىڭ توق ەتەرى - اقىل، ادىلەت، راحىم دەگەندى الادى. وسى ۇشەۋىنە تولىق ادامنىڭ كونتسەپتسياسى جاسالىنادى. ونداعى اقىل دەگەنىمىز نە؟ اللانىڭ سەگىز سيپاتى بار. سونىڭ ەڭ كۇشتى سيپاتى عىلىم مەن قۇدىرەت. وسى ەكەۋىن بىرىكتىرىپ الادى دا اباي اقىل دەپ بەرەدى. اقىلدىڭ تاپپايتىنى جوق. اقىل ەكىگە بولىنەدى: نۇرلى اقىل، سۋىق اقىل. ال، ەۋروپا بولسا سۋىق اقىلدىڭ ەلى. عىلىمدى يمانسىزدىق جولعا باستادى ولار. نەگە؟ سەبەبى، ولاردىڭ بار ونەرى ادامدى قىراتىن قارۋ- جاراق جاساۋ. ال، نۇرلى اقىل وعان قارامايدى. ول حالىققا تەك قانا جاقسىلىق جاسايدى. جۇرگەن جەرىنە جىلىلىق اكەلەدى.

ابايدىڭ ارماندايتىنى وسى نۇرلى اقىل. تولىق ادامدا نۇرلى اقىل بولادى، جارىم ادامدا سۋىق اقىل بولادى. قازىرگى ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىزدە سۋىق اقىل. ولاردى اقىماق دەي المايسىڭ. اقىلدى جانە قايراتكەر. ءبىراق، ءبىر نارسە جەتپەيدى. ونىڭ جۇرەگىندە يمان، سەنىم جوق. سول بۇلدىرەدى ونىڭ بارلىعىن. قازىرگى ميللياردەرلەردى مەن سۇلىكتەرگە تەڭەر ەدىم. حالىقتىڭ قاراجاتىنا قادالعان سۇلىكتەر. بۇرىنعى سۇلىكتەر تويعاننان كەيىن ءتۇسىپ قالاتىن، قاناعاتى بار بولاتىن. مىنا سۇلىكتەردىڭ قاناعاتى جوق. حالىقتىڭ بايلىعىنا جابىسىپ، قۇيرىعىن كەسىپ قويعان. ار جاقتان سورا بەرەدى، مىنا جاقتان اعا بەرەدى. حالىق ولسە ولە بەرسىن. يمانى جوق قازىرگى ميللياردەرلەر وسىنداي.

قوعامنىڭ ءاربىر سالاسى ابايدىڭ وسى ىلىمىنە ءمان بەرۋى كەرەك. قازىر سەگىز ۋنيۆەرسيتەتتە ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىن ۇيرەتىپ جاتىرمىز. جاستار سول ءىلىمدى تولىق يگەرىپ شىقسا، ارامدىق جولعا جۇرمەيدى. ەگەر لاي سۋ سەكىلدى لاستانعان بولساق، بۇل ءىلىم سودان تازارتادى. رۋحاني تازارتقىش دەپ ايتۋعا بولادى. بۇنى جوعارعى جاق سەزىنىپ جاتقان جوق. ءالى دە ابايدى ءبىزدىڭ ماتەرياليستتەر سالىپ بەرگەن جولمەن تۇسىنۋدە. سول ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اباي تانۋ ينستيتۋتىن اشۋىمىز كەرەك. فورمۋلالارىن دا تاۋىپ جاتىرمىز. شەت ەلدەردە ينستيتۋتتار بار. ولار مەملەكەتتەن اقشا المايدى. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ وسى اباي ينستيتۋتىن سالۋعا جەر بولگەن ەدى. سول جەردى ءبىز الا الماي وتىرمىز. سونى بەرسە ءبىز دە ۇكىمەتتەن ءبىر تيىن الماس ەدىك. كاسىپكەرلەرىمىز دايار تۇر. بەس قاباتتى ءۇيدى سالادى دا، وزدەرىنىڭ كاسىبىن جۇرگىزەدى. ءبىز سولاردان ازداعان پايىز الىپ وتىرامىز. ارى قاراي عىلىمدى دامىتا بەرەمىز. شەتەلدىك ينستيتۋتتاردىڭ بالاماسىن ءبىز قازاقستاندا جاساۋىمىز كەرەك. سونداي جاعدايدا عانا اباي تانۋ عىلىمى ارى قاراي داميدى. وركەندەيدى، وسەدى. قازىرگى كەزدە وسى بۋىنداردى شەشۋ كەرەك. بۇنى ءتۇسىنىپ جاتقان ادامدار از قازىر. اباي تانۋدا كانديداتتار دا، دوكتورلار دا كوپ. ءبىراق، كوپشىلىگى ماتەرياليستتىك كوزقاراستا. ال، ەندى مىنا تۇرعىدان قالىپتاسقان ادامدار بىرەن- ساران عانا. بۇل جولداعىلاردى انالار تۇسىنە المايدى. ءبىزدى يدەاليست دەيدى. ءبىز يدەاليستىك ەمەس، جاڭا جولعا ءتۇسىپ بارا جاتىرمىز. ءبىراق انا جاقتاعى اۋىر جۇك ءبىزدى وزىنە قاراي تارتىپ تۇر. سىتىلىپ كەتە الماي جاتىرمىز. مىنە، اباي تانۋدىڭ تاعدىرى قازىر وسىنداي جاعدايدا تۇر.

- نەگە اباي وسى تولىق ادام ءىلىمىن جاساۋعا كەلدى؟

- 18 جىل بولىس بولعان اباي ءبارىن كوزىمەن كوردى. ءبىر اتانىڭ كىندىگىنەن تاراعان بالالار 5-6 ءۇي بولىپ، اۋىل بولىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ يادرومىز وسى - قازاق وتباسى. ولاردىڭ مالى، جانى ورتاق. بىرىنە- ءبىرى كومەك بەرەدى. بۇندا ەشقانداي تاپ جوق. ءبىراق وسى ىستىق ۇيامىزدى رەسەي ساياساتى بۇزدى. بۇزعاننان كەيىن ءبىز جاڭاعىداي جولعا تۇستىك. بىزگە قازىر ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك بوپ تۇر. قازاق قازىر وي- ساناسى جاعىنان ءبولىنىپ كەتتى. جازۋى جاعىنان ۇشكە ءبولىندى. ءبىز ورىسشا جازامىز، قىتايداعى قازاقتار ارابشا جازادى، ەۋروپاداعى قازاقتار لاتىنشا جازادى دا ءبىر- ءبىرىمىزدى وقي المايمىز. جازۋدا وسىلاي بولىندىك. دىننەن دە بولىندىك. ۋاحابيستەر بار، باسقالار بار. بىت- شىت بولىپ جاتىر قازىر. ال، سودان ءتىل جاعىنان دا ءبىز بولىندىك. ادا قازاق، شالا قازاق، تازا قازاق بولدىق. قازىر شالا قازاقتاردىڭ زامانى. بيلىك سولاردىڭ قولىندا. ولار كىمدەر؟ قازاقتى شوقىندىرۋدىڭ كىلتى مەكتەپ دەگەن. ول باياعىدا ورىس- قازاق مەكتەبى بولاتىن.

كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ارالاس مەكتەپ دەپ الدى. ءسويتىپ بۇل ينتەرناتسيوناليزمنىڭ مەكتەبى دەپ ارالاس مەكتەپتى كوبەيتتى. قازاقستاندا 2097 ارالاس مەكتەپ بار. جىلىنا 300-350 مىڭ شالا قازاقتاردى دايارلاپ جاتىرمىز. ەندى ونى قايتادان وقىتۋ كەرەك قوي. وعان مەملەكەتتەن قارجى كەرەك. قازاعىن قازاعىنا جىبەر، ورىسىن ورىسىنا جىبەر. ءبىتتى، شارۋا شەشىلەدى. ءبىراق سونى شالا قازاقتار مەن ادا قازاقتار ۇستاپ وتىر. بيلىك سولاردىڭ قولىندا. زاڭ جاسايدى، ءسويتىپ ۇكىمەتكە اسەر ەتەدى. مەن ونى اشكەرەلەپ ماقالا دا جازدىم. مينيسترگە حات تا جازدىم. بارلىعىن دالەلدەپ بەردىم. بىرەۋى قىڭق ەتپەيدى. كورمەيدى، بىلمەيدى. مەنى جاقتاپ جاتقان ادامدار دا بار. ءبىراق، بۇعان باتىلى جەتپەي وتىر.

ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەگى ۇلكەن قاتەلىك وسىندا جاتىر. وسىلاردىڭ ءبارىن تالاسسىز شەشۋگە بولادى. تەك قانا كوزقاراس وزگەرۋى كەرەك. ول كوزقاراستىڭ وزگەرۋى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. سەبەبى، 500 جىل قۇدايسىز ءومىر سۇرگەن ەۋروپا بۇعان كەلە المايدى. ماركستىك كوزقاراسپەن قالىپتاسقان رەسەي بۇعان كەلە المايدى. ءبىراق، ءبىز دە وسىلاردىڭ ىشىندەمىز عوي. ءبىز ابايدىڭ ءىلىمى ارقىلى وسىدان شىعىپ كەتە الامىز. مەن وسى ابايدىڭ 170 جىلدىعىندا وسكەمەندە، سەمەيدە بايانداما جاسادىم. وندا وسى يدەيانى كوتەردىم. انا جول تەرىس، تەزىرەك مىنا جولعا ءتۇسۋىمىز كەرەك. سەبەبى، اباي بىزگە جولدى اشىپ بەرىپ وتىر عوي.

ابايدىڭ مىقتىلىعى مىنادا بىلىنەدى. ەۋروپا دۇنيەنىڭ كورىنگەن جانە كورىنبەگەن ەكى جاعىن دا بىلگەن. ءبىراق، مىنا جول قيىن دەپ ماتەرياليستىك جولعا ءتۇسىپ كەتكەن. اباي وسىنى بىرلىكتە، ۇيلەسىمدە الۋ كەرەك دەيدى. اباي انالاردان وسى ارقىلى بيىك تۇر. بىزدە فيلوسوفتار بار، اتىن اتاماي- اق قويايىن، سول ايتادى: «اباي قازاقتىڭ اراسىندا ۇلكەن ءبىر فيگۋرا. ال، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى» دەيدى. كەرىسىنشە دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە اباي ۇلكەن فيگۋرا، عالىمدار بۇعان كەلە المايدى. سوندا ابايمەن ءبىز ماقتانا الامىز با؟ ماقتانا الامىز. وسى ماسەلەنى ءدىني فيلوسوفتار، تاريحشىلار دەر كەزىندە شەشىپ، ماسەلەنى قويا الماي وتىر. مەن جالعىز ءوزىم شىرىلداپ، ايتىپ ءجۇرمىن. بىرەۋ تۇسىنەدى، بىرەۋ تۇسىنبەيدى. ءبىراق ءبارىبىر وسى جولعا كەلەدى. وعان جاڭاعىداي جاعداي اسەر ەتەدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت، اعا!

سۇحباتتاسقان نۇرقانات بايزاق

2016- جىل

islam.kz