قىتاي قازاقتارىنان شىققان عۇلاما تاريح عالىمى
قىتاي قازاقتارىنان شىققان عۇلاما تاريح عالىمى، ءتىل مامانى، ادەبيەتتانۋشى، اقىن، پروزاشى، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى، قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى - نىعمەت مىڭجاني مىرزا 1993 -جىلى 22 -ماۋسىم كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الماتى قالاسىندا عىلىمي ساپارمەن جۇرگەن كەزىندە اۋرۋ سەبەبىنەن 71 جاسىندا قايتىس بولدى.
1992 -جىلى 22 -ناۋرىز كۇنى شينجياڭ تولى اۋدانىنىڭ مايلىتاۋىندا كەدەي شارۋا مۇحامەدتۇسىپتىڭ وتباسىن شاتتىققا بولەپ، ءبىر ءسابي «شىر ەتىپ» دۇنيە ەسىگىن اشتى. بۇل ءسابيدىڭ كەلەشەكتە ەل ءىشى- سىرتىنا اتى ءمالىم ايگىلى عۇلاما بولارىن سول تۇستا ەشكىم دە بولجاماعان ەدى. سولايدا، «كىسى بولار بالانى كىسەسىنەن تانيدى» دەگەندەي، ءسابي شاعىنان زەردەلى دە زەرەكتىگىن اڭعارا باستاعان ۇلىنا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان اكەسى ونى اۋىلىنداعى باستاۋىش مەكتەپكە وقۋعا بەرەدى. نىعمەت اكەسىنىڭ دەمەۋىمەن شاۋەشەك قالاسىندا ىلگەرىندى- كەيىندى بولىپ باستاۋىش مەكتەپتى، ورتالاۋ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، تاباندىلىقپەن شوگەل ۇيرەنەتىن ادەت قالىپتاستىرادى.
1939 -جىلى شينجياڭ ولكەلىك پوليتسيا وفيتسەرلەرى كوللەدجى از ساندى ۇلت اۋدارماشىلارىن تاربيەلەۋ كۋرسىن اشۋ ءۇشىن كۋرسانت قابىلدايدى دا، نىعمەت جاتىن ورنى مەن تاماق قاراجاتى ۇكىمەتتەن شىعاتىن، وقۋ مەرزىمى 2 جىلدىق وسى كۋرسقا ءتۇسىپ وقيدى. 1941 -جىلى وقۋىن ۇزدىك ناتيجەمەن ءتامامداپ، ولكەلىك ساقشى مەڭگەرمەسىندە اۋدارماشى بولادى. ارناۋلى اۋدارما كۋرسىن وقۋى جانە قوعامدىق قىزمەتتىڭ قاجەتى، ونىڭ قىتاي ءتىل- جازۋىن جەتىك يگەرۋىنە وراي جاراتتى. وسىلايشا، ول قوعامدىق عىلىمداردىڭ سان الۋان سالاسىنداعى قىتايشا جازبا ەڭبەكتەردەن مول ءنار قابىلداپ، عىلىمنىڭ تەرەڭ شۇڭەتىنە بويلاۋعا نەگىز قالادى.
نىقاڭ اۋدارمامەن 5 جىل اينالىسقان سوڭ، قىزمەت قاجەتىمەن ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنە اۋىسىپ بارىپ، مەڭگەرۋشى حاتشىنىڭ ورىنباسارى بولادى. ونىڭ ىسكەرلىگىنە ءتانتى بولعان ۇيىم ونى 1949 -جىلى شينجياڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا ءوسىردى. ول قىم- قۋىت اكىمشىلىك جۇمىستاردى تىندىرۋمەن قاتار، قوعامدىق مىندەتتەردى دە ارقالاپ، قوعامدىق جۇمىستارعا دا ارالاستى. ءسويتىپ، قازاق ءتىلىن، ادەبيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋگە باستاماشى بولىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ وسىزامان ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالادى.
نىقاڭ 1942-1949 -جىلدارى شينجياڭ قازاق- قىرعىز مادەني قوعامىنىڭ اتقارۋشى مۇشەسى، ءارى ءبولىم باستىعى بولدى، سونداي- اق وسى ۇيىمنىڭ اتىمەن قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان ءبىرشاما جۇيەلى، تولىعىراق ادەبيەت وقۋلىعىن قۇراستىرىپ، وقۋلىق ماسەلەسىن شەشتى، ءارى ولكەلىك ءتىل كوللەدجىنىڭ ۇسىنىسىمەن، ءتىل- ادەبيەت، تاريح پاندەرىنەن ساباق بەرىپ، جاقسى باعالانىپ وتىردى. بۇدان تىس، قازاق تىلىندەگى «ساۋلە» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتوكتورلىعىن دا اتقاردى.
نىعمەت مىڭجاني 1949 -جىلى شينجياڭدى بەيبىت جولمەن ازات ەتۋ كوتەرىلىسىنە قاتىناستى. جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعان سوڭ، ۇكىمەتتىڭ سان سالالى قىزمەتتەرىنە بەلسەنە كىرىستى. شينجياڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالىپ، ۇكىمەتتىڭ ۇلت ىستەرىنە جاۋاپتى بولىپ، جاڭا قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن قايتا قۇرۋ جۇمىستارىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
1951 -جىلى ول قىزمەت قاجەتىمەن شي-انگە بارىپ، باتىس- سولتۇستىك ۇلت ىستەرى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ءارى شينجياڭ قىزمەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى مىندەتىن اتقاردى. 1953 -جىلى استانا - پەكينگە اۋىسىپ بارىپ، ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىستى، ءارى ۇلتتار باسپاسى قازاق رەداكسيا- اۋدارما ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ، قىتايدا قازاق باسپا ءسوزىنىڭ جوقتان بار بولىپ، بىرتىندەپ كەمەلدەنۋىنە، وركەندەپ- وسۋىنە ەسە قوستى. 1975-1978 -جىلدارى ىلە حالىق باسپاسىندا، 1978-1981 -جىلدارى ش ۇ ا ر ءتىل- جازۋ كوميتەتىندە قىزمەت ەتتى. 1981 -جىلى شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا اۋىسىپ بارىپ، ءتىل زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولدى. وسى تۇستا ول وسى اكادەميانىڭ ءتىل زەرتتەۋ جانە قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ جولىندا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
نىقاڭ مەملەكەتتىك ساياسي- ماسليحات كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قىتاي تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قىتاي از ساندى ۇلتتار مادەنيەتى عىلىمي قوعامىنىڭ، قىتاي ورتا ازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى، شينجياڭ ءتىل عىلىمى قوعامىنىڭ جانە تاريح عىلىمي قوعامىنىڭ جوراسى، شينجياڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى، شينجياڭ قازاق ءتىل- مادەنيەتى عىلىمي قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى قوعامدىق مىندەتتەردى ابىرويمەن ارقارادى.
ءارقانداي ۇلتتىڭ ويى وزىق، ساناسى سارا ازاماتتارى قاشان دا انا وتانى مەن ءوز حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ءوزىنىڭ بار ءومىرىن وسى جولعا ارنايدى، ۇلت مادەنيەتىن وركەندەتىپ، ۇلت تاريحى مەن تاڭداۋلى سالت- ءداستۇرىن جاڭعىرتۋدى جانە جالعاستىرۋدى ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلەدى. نىقاڭ دا مىنە، ءدال وسىلاي ەتتى. ويتكەنى، ونىڭ جۇيەلى زەرتتەۋلەرى قازاق مادەنيەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى زەرتتەۋلەرىن جەبەپ كەلەدى. سول سەبەپتى، ول قىتاي قازاقتارى اراسىنان قارا ۇزە شىققان شوقتىقتى وقىمىستىلاردىڭ بىرىنە اينالدى.
نىعمەت مىڭجاني قىتاي قازاقتارى ىشىنەن تۇڭعىش رەت قازاق تاريحىن جۇيەلى زەرتتەپ، كەسەك تابىسقا قول جەتكىزگەن وقىمىستى، ەل ءىشى- سىرتىنداعى تاريح زەرتتەۋ سالاسىندا ۇلكەن ابرويعا يە تاريح مامانى. نىقاڭنىڭ قازاق تاريحى، مادەنيەتى جونىندەگى زەرتتەۋلەرى سوناۋ 1940 -جىلداردان باستالعان. سول تۇستا جاس بولعانىمەن، وقىعانى مەن توقىعانى مول، ءبىلىم اياسى كەڭ نىقاڭ، تاريح عىلىمىنا قاتاڭ عىلىمي تۇرعىدا تۇرىپ، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قىتايشا، قازاقشا تولىپ جاتقان جازبالاردى جانە دەرەككوزدەرىن ىزدەدى، جينادى، مادەنيەتتى وركەندەتۋگە تاريحتى قولدانا ءبىلىپ، عىلىمي قۇنى جوعارى شىعارمالار مەن عىلىمي ەڭبەكتەردى زەرتتەۋ- رەتتەۋ نەگىزىندە جازىپ شىقتى.
ايتالىق، 1947 -جىلى جازعان «قازاق تاريحىنىڭ دەرەگى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىن قىتاي وقىرماندارى مەن تاريحشىلارىنا تۇڭعىش رەت جۇيەلى تانىستىردى.
بۇلاردان تىس، نىقاڭ «قازاقتىڭ اعارتۋ- تاربيە تاريحى»، «قىتايداعى قازاقتار»، «قازاق ۇلتىنىڭ تەگى جانە قازاق اتاۋىنىڭ توركىنى مەن ماعىناسى» سەكىلدى تالاي- تالاي عىلىمي ماقالالار جازىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جاعىنداعى زەرتتەۋلەرگە نەگىز قالادى. 1987 -جىلى نىقاڭ ءوزىنىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋ جاعىنداعى كەسەك شىعارماسى - «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىن» باسپادان شىعارىپ، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ىستەرىن بيىك ءبىر بەلەسكە كوتەردى. اتالعان ەڭبەك كوپ ۇزاماي قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، باسىلىم كوردى، ءارى قىتاي وقىرماندارى اراسىندا كۇشتى اڭىس قوزعادى.
بۇل ەڭبەك قازاقستاندا «قازاقتىڭ كونە تاريحى» دەگەن اتپەن باسپادان شىققان سوڭ، قازاقستانداعى تاريح ماماندارى جوعارى باعا بەرىپ، «بۇل قازاق تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا جارىق كورگەن اسا قۇندى ەڭبەك» - دەپ قارادى.
بۇل كىتاپ 1992 -جىلى بۇكىل قىتاي بويىنشا از ساندى ۇلت تىلىندە باسىلىم كورگەن ءبىرىنشى دارەجەلى جۇلدەگەر كىتاپ بولىپ ماراپاتتالدى؛ ۇلى بريتانيانىڭ لوندون قالاسىندا شىعاتىن «ورتا ازيا حابارلارى» مەن تۇركيادا شىعاتىن «تۇركيا مادەنيەتى» جۋرنالدارى بۇل كىتاپقا ارناۋلى شولۋ جاريالادى؛ ا ق ش- تىڭ بەلگىلى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتى قۇتتىقتاۋ حات جولدادى؛ گەرمانيانىڭ ميۋنحەن راديوستانتسياسى بۇل كىتاپتى تاراۋ- تاراۋمەن راديودا تاراتتى. نىقاڭ تالاي رەت شەتەلدەرگە شىعىپ لەكسيا وقىدى. اسىرەسە، ونىڭ 1989 -جىلى ا ق ش- تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە جاساعان عىلىمي لەكسياسى اسا جوعارى باعالاندى.
نىعمەت مىڭجاني تاريح زەرتتەۋشىسى بولىپ قانا قويماي، قازاق ءتىلىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋ جاعىندا دا عىلىميلىعى وتە كۇشتى كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن جاريالادى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا شولۋ»، «ديۋاني لۇعات-ات تۇرىكتىڭ قازىرگى قازاق تىلىمەن قاتىناسى»، «قازاق حالقىنىڭ ەل اۋزىنداعى 200 داستانى» سياقتى عىلىمي ماقالالارى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىندەگى قىرۋار كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ جانە عىلىم سالاسىنداعى تالاستى تۇيىندەردىڭ باسىن اشىپ، قىتايدا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ زەرتتەلۋىنە باستاماشى بولدى. اسىرەسە، قازاق ميفتەرى جونىندەگى زەرتتەۋلەردىڭ ولقى بولىپ وتىرعان جاعدايىن ەسكەرگەن نىقاڭ كوپ جىلدىق قۇلشىنىسى ارقىلى، «قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىن جازىپ جاريالاپ، قازاق ميفولوگياسىن زەرتتەۋدە تىڭ بەت اشتى.
بۇل ەڭبەكتى قاتىستى ماماندار قازىرگە دەيىن قازاق ميفولوگياسى جونىندە جازىلعان تەوريالىق نەگىزى نەداۋىر كۇشتى ماتەريال، ءبىرشاما تولىق، جۇيەلى، ۇلتتىق بوياۋى قانىق، كەلتىرىلگەن دالەل- سىپاتى نانىمدى عىلىمي ەڭبەك دەپ باعالاعان. نىقاڭ 1980-1990 -جىلدارى قازاق ءتىلىن، گرامماتيكاسىن ارناعا ءتۇسىرۋ جۇسمىسىمەن دە اينالىستى. ول «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» اتتى كوپ تومدى كولەمدى سوزدىكتىڭ رەدوكتورلىعىنا ۇسىنىس ەتىلىپ، ونىڭ ءى تومىن رەداكتسيالادى؛ مەملەكەتتىك ءىرى عىلىمي زەرتتەۋ تاقىرىبى ساناتىنداعى كوپ تومدىق ەڭبەك - «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنىڭ باس رەدوكتورى بولدى.
نىعمەت مىڭجاني قىتايداعى قازىرگى قازاق ادبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءارى ادەبي شىعارماشىلىقپەن ەرتەرەك اينالىسقان اعابۋىن قالامگەر.
سوناۋ 1939 -جىلدىڭ وزىندە- اق ادەبي شىعارماشىلىق ءومىرىن باستاعان ول، 1942 -جىلى جاپونيا باسقىنشىلارىنا قارسى سوعىستى باستى تاقىرىپ ەتكەن «جاۋىنگەر سەميا» اتتى 4 پەردەلى پەساسىن جاريالادى. بۇل پەسادا قىتاي پارتيزاندارىنىڭ جاپونيا باسقىنشىلارىنا قارسى ەرلىك شايقاسى نەگىزگى جەلى ەتىلىپ، كۇرەسكەر ءبىر وتباسى تىلگە تيەك ەتىلەدى، سونداي- اق ول وسى پەساسىمەن ادەبي شىعارماشىلىق جولىنا ءتۇستى. وسىدان كەيىن قالامگەر «سەگىز بەرەسى بورىش» داستانى مەن «قۇنىكەر» باللاداسىن جانە «جىبەك جولى» سياقتى 300 شۋماقتان استام ولەڭىن، «ءبىلىم - ءومىر شىراعى»، «قازاقتىڭ اعارتۋ- تاربيە يدەياسى» دەگەن قارا سوزدەرىن، «تيان-شانداعى شوپان ءانى»، «تىنەيدىڭ سارى قۇسى» سياقتى اڭگىمەلەرىن جازدى. وسى ەڭبەكتەرىندە ول ازاتتىق اياسىنداعى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى مەن قوعامدىق وزگەرىستەرىن جىرلايدى، ءارى تاماشا سالت- ءداستۇرىن دە ەمىرەنە جىرعا قوسادى. 1948 -جىلى نىقاڭ قىتاي قازاق ادەبيەتى تاريحىندا «تۇرمىس ءتىلشىسى» اتتى تۇڭعىش پوۆەست جازىپ، بۇل شىعارماسىندا ءبىلىم قۋعان تالانتتى جاس ەسىمبەك پەن نەكە بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن اۋىل قىزى اسەمنىڭ اراسىنداعى ادال ماحاببات حيكاياسىن باياندايدى.
نىعمەت مىڭجاني 1951-1952 -جىلدارى قىتاي قازاقتارى اراسىندا تۇڭعىش رەت «قارلىعاش» اتتى ولەڭ رومانىن جازدى. شىعارماعا جارلى وتباسىنان شىقسا دا جاڭاشا وقىپ كوزىن اشقان، ويلى دا ۇجداندى قىز قارلىعاش پەن باي قولىندا جالدانىپ جۇرگەن كەدەي جىگىت مۇرات ورتاسىنداعى پاك ماحاببات حيكاياسى ارقاۋ ەتىلىپ، ساحارا جاستارىنىڭ بوستاندىق پەن تەڭدىك جولىندا قايسارلىقپەن جۇرگىزگەن كۇرەسىنە ماداق ايتىلدى. شىعارمادا تەرەڭ ءماندى، تارتىمدى كەيىپكەرلەر وبرازى جاراتىلعان، وقيعا جەلىسىنىڭ كۇردەلىلىگىنە قاراماستان، قۇرىلىمى شىمىر دا جيناقى، ۇلتتىق بوياۋى قانىق بولىپ شىققان. بۇل ەڭبەك 1953 -جىلى اڭگىمە- رومان جاسامپازدىعى بويىنشا مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق الىپ، 1980 -جىلى رەسمي باسپادان شىقتى.
نىعمەت مىڭجاني قىتاي قازاقتارى اراسىندا كوركەم ادەبيەت شىعارماشىلىعىمەن ەڭ العاش اينالىسقان، ءارى ءتۇرلى جانردا جاسامپازدىق جاراتقان قارىمدى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى. سونداي- اق ول كەيبىر جانرلارعا تۇڭعىش قالام سىلتەپ، شىعارماشىلىق جاراتۋ ءۇشىن نەگىز سالدى. ويتكەنى، قالامگەر قازاق مادەنيەتىن زەرتتەگەن ايتۋلى وقىمىستى بولعاندىقتان، ونىڭ ادەبي شىعارمالارىندا قازاقتىڭ سالت- ساناسى مەن مادەنيەت داستۇرلەرى توتەنشە نانىمدى، ومىرگە جاقىن، وقىرماندارعا شىنايى سەزىم باعىشتايتىن دەڭگەيدە سۋرەتتەلىپ وتىردى.
نىعمەت مىڭجاني قىتاي، ورىس، اراب، پارسى تىلدەرىن زەر سالا ۇيرەنىپ، ءوزىنىڭ ءبىلىم قورىن تولىقتاپ، تاماشا اۋدارماشى بولۋعا بەرىك نەگىز قالاعان. ول تاڭداۋلى ادەبي شىعارمالاردى، ايتالىق قازاق تىلىندەگى «ساليقا- سامەن»، «مانشۇك»، «ءاليا» داستاندارىن، «قىزجىبەك» ماحاببات داستانىن، «شۇعا»، «ەرتارعىن» باتىرلىق داستاندارىن جانە «شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ قازاق شەجىرەسى» سياقتى ەڭبەكتەردى اۋدارۋ ارقىلى قىتاي وقىرماندارىنا تانىستىرىپ، ولاردىڭ قازاق مادەنيەتىنەن حاباردار بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى، ەندى ءبىر جاعىنان، قىتاي تىلىندەگى شىعارمالاردى، مىسالى «حورچين دالاسىندا» رومانىن، «سۋ بويىندا»، « قىزىل ساراي ءتۇسى» سياقتى كلاسسيكالىق رومانداردىڭ ءبىر ءبولىم مازمۇندارىن، لۋشۇننىڭ «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى»، «ايقاي- سۇرەن» سياقتى اڭگىمەلەرىن جانە ساياسي، ەكونوميكا، فيلوسوفيا جاقتارىنداعى ماقالالاردى دا اۋدارۋ ارقىلى قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزدى.
نىعمەت مىڭجانيدىڭ وشپەس عىلىمي مۇرالارى قىتاي مەن شەتەل وقىرماندارىنىڭ رۋحاني اسىل قۇندىلىقتارى بولا بەرمەك.
قىتايشادان اۋدارعان: تەكەسباي قىدىرحان ۇلى
kerey.kz