جازۋشى مۇحتار ماعاۋين تاعى دا اقىن شاحانوۆتىڭ «شاتاعىن» تەرمەلەدى

استانا. قازاقپارات - «الدىمەن ەۋروپاعا، سوڭىنان ا ق ش- قا قونىس اۋدارعان جازۋشى مۇحتار ماعاۋين اقىن مۇحتار شاحانوۆتى كەكەتىپ- مۇقاتۋدى، سىناپ- مىنەۋدى قايتا باستادى.

العاشقىدا شىڭعىسحانعا قاتىستى يدەولوگيالىق كوزقاراس قايشىلىعىنان تۋىنداپ، كەيىن باسىلىپ قالعان ەكەۋارا كيكىلجىڭ بىقسىقتىڭ قايتا تۇتانۋىنا م. شاحانوۆتىڭ باۋىرجان مومىش ۇلىنا قاتىستى باياعىدا جازعان ولەڭى مەن قادىر مىرزا-ءالى جونىندە ايتقان پىكىرى سەبەپ بولعان سياقتى كورىنەدى بىلايعى جۇرتقا.

شىندىعىندا، بۇل ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان جازۋشى مەن اقىننىڭ اراسىنداعى كەزەكتى ۇرىس- كەرىستىڭ ءبىرى عانا. جازۋشى ماعاۋين ءوزىنىڭ «جارماق» رومانىن دا مۇحتار شاحانوۆتى سىناپ- مىنەۋ ءۇشىن جازعان بولاتىن. وندا ول شاحانوۆ وبرازىن «ءمۇشتار ماحانوۆ» اتتى جاعىمسىز كەيىپكەرمەن كورسەتتى.

جازۋشىنىڭ جاقىندا اياقتاعان «شىڭعىسحان» رومانى دا كەزىندە م. شاحانوۆتىڭ شىڭعىسحاندى زۇلىم بيلەۋشى ەتىپ كورسەتكەن «وتىرار» پوەماسىنا قارىمتا جاۋاپ ەكەنى انىق. وسىلايشا، ءوزىن ادەبيەت ار- ۇياتىنىڭ ەتالونى سانايتىن جازۋشى ادەبيەتتى (ونەردى) ەكى ادام اراسىنداعى ەسەپ ايىرىسۋدىڭ قۇرالىنا ايلاندىرىپ الدى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين بۇل جولعى ماقالاسىندا («جوق- وگىزبەن شايقاس نەمەسە ب. مومىش ۇلىنىڭ «ورىسشىل يتتىگى» جانە ق. مىرزا- ءالىنىڭ «وپاسىز ساتقىندىعى» تۋرالى ەرتەگى») مۇحتار شاحانوۆقا قاتىستى «شاحاڭ» دەگەن جاعىمسىز اتتى قولدانىپتى. بۇل جازۋشى مەن اقىننىڭ اراسى قاتتى سۋىپ كەتكەنىن بايقاتادى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ تومەندەگى جازباسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ تۋعان كۇنى (2 -شىلدە 1942 -جىل) قارساڭىندا ادەيى جازىلىپ، ونى جازۋشىلار وداعىنا قارايتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاۋى دا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتقان جازۋشىنىڭ ىشكى قىجىلى ءتىپتى اسقىنىپ كەتكەنىن كورسەتسە كەرەك» دەپ جازادى serke.org.

جوق- وگىزبەن شايقاس نەمەسە ب. مومىش ۇلىنىڭ «ورىسشىل يتتىگى» جانە ق. مىرزا- ءالىنىڭ «وپاسىز ساتقىندىعى» تۋرالى ەرتەگى
ءبىر كەرەمەتى، بۇگىندە بەيرەسمي قازاق باسپا ءسوزى مەن ەلەكتروندىق اقپاراتتا، كەيدە تىكەلەي، كەيدە مەيلىنشە ميپازداپ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ءوزىنىڭ اتىنا ءارقيلى تىلەك، پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى، ال «ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسى» اتانعان الىپ اقىن م. شاحانوۆقا شاڭ جۋىماۋعا ءتيىس. تاسقا باسىلمايدى، كومپيۋتەر سايتتارىنا وتكىزىلمەيدى، كوممەنت تۇرىندە الدەقالاي جازىلىپ قالعان تەرىس، ءتىپتى، بەيكۇنا ەسكەرتپەلەردىڭ ءوزى سۇزگىگە تۇسەدى، كەزدەيسوقتا كەتىپ قالسا، قولما- قول وشىرىلمەك. م. شاحانوۆقا قاتىستى الدەنەندەي جەڭىل- جەلپى ءۋاج كەلتىرگەن كىسى - حالىق جاۋى ەسەپتى. ايتكەنمەن، قانشا قورىقساڭ دا، باز- بازىندا ىشكە سىيمايدى ەكەن. سول رەتپەن كومەيگە لىقسىپ كەلگەن كوپ ءسوزدىڭ ءبىر ۇزىگىن سىرتقا شىعارايىق.

«1982 -جىلى ماعان بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعى بەرىلدى»، - دەپ جازادى م. شاحانوۆ عۇمىرباياندىق كەزەكتى تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە. مۇنىسى راس. بۇدان ءارى وزگەشە ءبىر ماعلۇمات. «ول - شىعارمالارىمنىڭ بۇكىل كەڭەس وداعى جاستارىنا بەلگىلى بولا باستاعان، ورىس حالقىنىڭ اراسىندا ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتۋشىلاردىڭ بوي كورسەتە باستاعان شاعى ەدى» («اڭىز ادام». №12, 2012). بۇل شىنايى اقپاردى ودان ارمەن ساباقتاپ ايتساق، كوپ ۇزاماي ءبىزدىڭ الىپ اقىنىمىزدىڭ ولەڭدەرى رەسەي شەگىنەن ءوتىپ، جەر جۇزىنە كەڭىنەن تارالادى جانە ايرىقشا باعالانعان. بۇل رەتتە دە ناقتى دەرەكتەر جەتىپ- ارتىلادى ەكەن.

«ماسەلەن، دەپ جازادى شاحاڭ، - مەن قاي ءبىر جىلى جاپونيادا بولىپ، سەگىز قالاسىندا كەزدەسۋ وتكىزدىم. سوندا جاپوننىڭ قىز-جىگىتتەرى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ تۇردى كەزدەسۋدە، ءوز انا تىلدەرىندە» («نۋر. ك ز». 18.ح.2011). جانە: «كوپتەگەن ەلدەردە مەنىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى. ماسەلەن، جاپونياعا بارعاندا جاپوندار، فرانسياعا بارعاندا فرانسۋزدار ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ شىقتى» («التاينيۋس». 17.I.2014؛ «ءىنجۋ. ك ز». 24.I.2014). «جاپونيادا جاپون تىلىندە، گەرمانيادا نەمىس تىلىندە ولەڭدەرىمدى جاتقا وقىعان ادامداردى كوردىم» («اڭىز ادام». №12, 2012). ءوز تارابىمىزدان ۇستەمە دايەكتەمە بەرە كەتەيىك. قازىر مەن امەريكادا تۇرام عوي. ۆاشينگتونمەن جاپسارلاس كەنتتەردىڭ بىرىندە. قاجەتتى شارۋاڭ شىعا قالسا، جيىرما مينۋتتا استانانىڭ ورتالىعىنا جەتۋگە بولادى. وسىنداي اتتانىستاردىڭ بىرىندە، ا ق ش پرەزيدەنتى وبامانىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن ارنايى بارا قالىپ ەدىم، تۋرا اق ءۇيدىڭ الدىندا شاحاڭنىڭ ولەڭدەرىن اعىلشىن تىلىندە جاتقا ايتىپ جۇرگەن، الەم- جالەم كيىمدى تۇتاس ءبىر شوعىر - اق، قارا، قوڭىر، سارى- الا، تورى- الا امەريكان جاستارىنا ۇشىراستىم. قيىرداعى جاپونيا، ارالىقتاعى گەرمانيا مەن فرانسيادان وزىپ، مۇحيتتىڭ ارعى (مەن ءۇشىن بەرگى) بەتىنە دە جەتىپتى. حوش، كۇمانسىز كۋالىكتەن سوڭ اۋەلگى سورابىمىزعا قايتىپ ورالايىق.

«...لەنين كومسومولى سىيلىعى بەرىلدى. سول كەزدە بۇكىلوداقتىق لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن بىرنەشە ەلدى كەمەمەن ارالايتىن ساپار ۇيىمداستىرىلدى. اقىن- جازۋشىلار اراسىنان بۇل توپقا مەنى عانا ەندىرىپتى... سونىمەن، بىرنەشە كۇن ساياحات شەگىپ، الدىمەن يتالياعا، سوسىن يسپانيانىڭ بارسەلونا قالاسىنا كەلىپ تۇمسىق تىرەدىك».

بۇل بارسەلونادا ءبىز دە بولىپ ەدىك. ءبىرشاما كەيىن، جەتپىس جىلدىعىمدى نەمەرەلەرىممەن تويلاۋ كەزىندە، يسپانيا كورولى حۋان كارلوستىڭ ءىلتيپاتىن كۇتپەي، ءوز بەتىمىزبەن بارىپ، ەركىن ارالاعاندا. سوندا ىعى- جىعى، ىردۋ- دۋىلدى قالانىڭ، ءارقيلى سايقىمازاقتار ءار تۇستا قاتار تۇزەپ، ونەر كورسەتەتىن ورتالىق داڭعىلىندا، ءبىر توپ جاس جىگىتتەردىڭ گيتاراعا قوسىپ، وزدەرىنىڭ كاتالون، بالكىم، يسپان تىلىندە شاحانوۆ جىرلارىن تەرمەلەپ تۇرعانىن كورىپ، كەۋدەمىزدى شاتتىق پەن ماساتتىق كەرنەگەنىن ايتا كەتۋ پارىز سياقتى. حوش! ەندى ول زاماندا ولەڭ- جىرلارى يسپانياعا جەتىپ ۇلگەرمەگەن شاحاڭنىڭ وزىنە ءسوز بەرەيىك:

«سودان ءبارىمىزدى قالا ورتالىعىنداعى ستاديونعا الىپ باردى. بۇل ارادا جۇرت، نەگىزىنەن، وگىزبەن جەكپە-جەكتى تاماشالايدى ەكەن...».

وسى ارادا شاعىن دايەكتەمە. كىشىپەيىل اقىنىمىزدىڭ «وگىزبەن جەكپە- جەك» دەپ وتىرعانى - يسپان جۇرتىنىڭ «كورريدا» اتالاتىن قاستەرلى ۇلتتىق ويىنى. مەريمە- بيزەنىڭ «كارمەن» وپەراسىندا كورىنىس تاپقان، كەيىندە كوپتەگەن يسپان جازۋشىلارىمەن قاتار، ەرنەست حەمينگۋەي قىزعىلىقتى حيكايات ارناعان ءھام تاعى بىرنەشە شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەن وزگەشە ونەر. جانە الاڭعا ءبىز كورگەن قالقوزدىڭ كوتەرەم وگىزى ەمەس، ارنايى جەمدەلىپ، شۋ اساۋ قالپىندا باپتالعان دونەن بۇقا شىعارىلماق. البەتتە، ەلەۋسىز ۇساق- تۇيەك، م. شاحانوۆ كورريدا تۋرالى تراكتات جازىپ وتىرعان جوق، ءوزىنىڭ داڭقتى، ۇزاق عۇمىرىنداعى ەرلىككە پارا- پار، كەزەكتى ءبىر وقيعانى تالانتىنا تابىنۋشىلار الدىنا تارتپاق.

ءالقيسسا: «بۇل ارادا جۇرت، نەگىزىنەن، وگىزبەن جەكپە-جەكتى تاماشالايدى ەكەن. ەداۋىر ۋاقىتتان كەيىن بىرەۋ شىعىپ: «سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا وگىزبەن ايقاسقا تۇسەر تالاپكەر بار ما؟» - دەپ سۇرادى. ستاديوندا ءبىزدىڭ 700 ادامنان بولەك، باسقا جاقتان دا كەمەمەن، وزگە كولىكتەرمەن كەلگەن ساياحاتشىلار جەتەرلىك ەكەن. ەشكىم ءتىل قاتپادى. انا جىگىت ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت داۋىستادى. ەشكىم قوزعالا قويمادى. سول ساتتە جەلكە تۇسىمدا وتىرعان ءبىر ايەلدىڭ «ءبىزدىڭ ارامىزدا ەركەك كىندىك مۇلدە جوق ەكەن-اۋ» دەگەن سوزىنە نامىسىم قايناپ كەتىپ، الاڭعا سەكىرىپ ءتۇستىم...».

وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگى. مانادان بەرگىمىز - ادەپكى وسپاق، پسيحولوگيالىق دايەكتەمە ەكەن. ەندى ناعىز درامالىق تارتىس، ءارى قىم- قيعاش شيىرتپاق باستالادى.

«الاڭعا سەكىرىپ ءتۇستىم... جەكپە-جەكتى ۇيىمداستىرعالى تۇرعان جىگىت قولىما قىزىل ماتانى ۇستاتا سالدى. بۇرىن تەلەديداردان قىزىل شۇعانى قالاي ۇستاپ، وگىزدى قالاي الداۋ كەرەكتىگىن بىرنەشە رەت كورگەنىم بار. ادەتتە قىزىل ماتا وگىزدىڭ قانىن قايناتىپ، جىنىن كەلتىرەدى ەكەن. تەلەديداردان كورگەنىمدى جاساماققا بەكىندىم. ءبىر ۋاقىتتا تايىنشا وگىزدى بوساتتى. ول كوزىن الارتا ماعان قاراي ۇمتىلدى. مەن قولىمداعى ماتانى بىرەسە وڭ جاعىما، ەندى بىردە سول جاعىما ۇستاپ، وگىزدى الداپ تۇردىم. زەڭگى بابا ۇرپاعى ورشەلەنە، ىزالانا باستاعانداي. قىزىل ماتانى تاستاي سالىپ، قاشىپ كەتەيىن دەسەم، ەركەكتىك نامىسىم جىبەرەر ەمەس. ولاي ەتۋ ناعىز ماسقارالىقتىڭ كوكەسى بولارى حاق. قىسىلعاننان تەرلەپ كەتتىم. بىرتە- بىرتە تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، اقىرىنا دەيىن شىداۋعا سەرت ەتتىم... جۇرتتىڭ ءبارى ماعان ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ، شۋلاپ، شاپالاق سوقتى. ناق ءبىر ۇلتتىق باتىرداي قوشەمەت كورسەتىپ، قىزىق بولدى...» («اڭىز ادام» . №12, 2012).

قىزىق ەمەس، شىجىق بولدى. شاحاڭنان كەيىن وگىز- سايىسقا شىققان تاتار جىگىتى قانشا دەگەنمەن، ءبىزدىڭ كىسىدەي ەپتىلىك كورسەتە الماي، وتكىر مۇيىزگە ءىلىنىپ، قاتتى جارالانادى. ايتكەنمەن، «جاراقات العانىنا قاراماستان، وگىزدى مۇيىزىنەن ۇستاپ، جەرگە اتىپ ۇردى». وسىدان سوڭ، «ناعىز ەركەكتىك كورسەتكەن» تاتار جىگىتىن ەمحاناعا الىپ كەتەدى. شىجىق ەمەس، سۇمدىق بولىپتى.

تۇپتەپ كەلگەندە، ەشتەڭە بولعان جوق. ويتكەنى... ويىن ءبىتتى. ەندى شىنىنا كوشەيىك. ومىردە مۇنداي وقيعانىڭ ءوزى تۇگىلى، ەلەسى دە بولماعان. كورريدا - يسپان جۇرتىنىڭ ەرلىك پەن ەپ سىنعا تۇسەتىن سپورتتىق، سالتانات مەرەكەسى دەدىك. گۇجبان، اساۋ بۇقانى قانشاما ءراسىمدى ءتاسىل بويىنشا پىسپەكتەپ، نايزالاپ قانعا بوكتىرىپ، اقىرى، جىڭىشكە، ۇزىن سەمسەرمەن جاۋىرىن استىن بويلاتا، جۇرەكتەن شانشىپ ءولتىرۋ - ءبىز ءۇشىن باياعى ريمدەگى گلادياتور شايقاستارىنا تەتەلەس، ءبىراق ادام ەمەس، جازىقسىز جانۋار قورلىق جازاعا تارتىلاتىن ناعىز ءاششادى جابايىلىق كورىنسە كەرەك. الايدا، ەۋروپالىق ۇعىمدا ەرلىك پەن سەرىلىك. ال يسپاندار ءۇشىن فۋتبول جانە باسقا دا سپورتتىق ويىنداردان الدەقايدا قىزعىلىقتى سانالاتىن توي- دۋمان. ستاديوننىڭ ورتالىق الاڭىنا كولدەنەڭ كىسى جىبەرىلمەيدى. ءتىپتى، كورريدا تۋرالى ارنايى جازعان حەمينگۋەيدىڭ ءوزى اياق باسىپ كورمەگەن. باياعىدا، حازىرەتى- عالي نەشە مىڭ كاپىردى قاتارىنان، جاپىرا شاپقاندا، زۇلپىقار قىلىشى قارا جەردىڭ قىرتىسىن قاق ايىرىپ، بۇل عالامدى مۇيىزىمەن كوتەرىپ تۇرعان كوك- وگىزدىڭ مويىنىن كەسىپ تۇسۋگە شاق قالىپ ەدى. سول زامانداعى جۇرت سەنگەن. بۇگىنگى كوك- وگىزگە دە كۇمان بولماي تۇر. بۇل كوك- وگىزىڭىز - جوق- وگىز دەپ ايتقان كىسى - كاپىر كورىنبەك.

شىندىعىندا، م. شاحانوۆتىڭ سوڭعى وتىز جىلداعى بار ءىسى - وسى جوق- وگىزبەن شايقاس. جالعان ۇران، جوسىقسىز ويباي. الايدا، ءبارى دە اقيقات شىندىق رەتىندە قابىلدانىپ وتىر. جالپى، جۇرتىمىزدىڭ ماقتانى مەن ماساتىنا تاۋسىلماس ازىق بولدى.

م. شاحانوۆتىڭ باسشىلىعىنداعى «ءتىل جاناشىرلارى» ۇيىمداستىراتىن - كەدەن وداعىنا ەنۋ، ەۋرازيالىق بىرلەستىككە قوسىلۋ، تاعى باسقا دا تاراپتاعى كولدەنەڭ شەشىمدەر مەن الماعايىپ جاعداياتتارعا ءدوپ كەلىپ وتىرعان، قازاق ءتىلىن قاستەرلەۋ ۇرانىمەن، جالپى جۇرت نازارىن باسقا جاققا باعىتتايتىن، زار مەن جىلاۋعا تولى، كەمى ءجۇز قىرىق، ءجۇز ەلۋ قايراتكەر قول قوياتىن، ءداپ وسى رەتتەگى ءمانسىز، ماعىناسىز ءھام ناتيجەسىز ۇندەۋ، جولدامالاردىڭ استارى مەن زاردابىن تاراتىپ ايتپاي-اق قويالىق، ءسوزىمىز ۇزاپ كەتەر، ءارى بۇل - باسقا ءبىر رەتتەگى اڭگىمە.

يسپانيا، بارسەلونا شاھارىنىڭ ورتالىق ستاديونىندا، مىڭ سان جۇرت الدىنداعى وزگەشە ونەر - كوك- وگىزبەن جانكەشتى شايقاس - وسپادار كوڭىلدەن ويلانباي ايتىلعان، بەيكۇنا ماقتان دەيىك. جانە العاشقى دا، ەڭ سوڭعى دا عاجايىبى ەمەس. ساناپ تۇگەسە المايسىز. اقىرى، بار ءىسى، بار ءسوزى وكىمەت تارابىنان استىرتىن قولداۋ تاۋىپ، وعان جالعاس، نۇسقاۋلى، نۇسقاۋسىز جاعدايدا بۇقارالىق اقپارات اتاۋلى دابىلداتا جاڭعىرتىپ، سوعان وراي، بىلايعى بارشا جۇرت قالتقىسىز ماقۇلداپ، اۋليە تۇتىپ، كوككە كوتەرە ماداقتاپ جاتقان سوڭ، شاحاڭ شەكتەن شىعا باستادى. ەندى امالسىزدان، وسى ورايداعى ايرىقشا وعاش ءبىر- ەكى مىسالدى جۇرتشىلىق الدىنا تارتۋعا تۋرا كەلەدى. م. شاحانوۆتىڭ بۇتكىل قازاق قاۋىمىن باسىنۋى، الاشتىڭ وتكەندەگى جانە بۇگىنگى مەرەيلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرازىن جاپپاي قارالاۋ ارەكەتىنىڭ ناقتى كورىنىسى.

ءسوز - حالقىمىزدىڭ ۇلىق باتىرى، ۇلتشىل قايراتكەرى باۋىرجان مومىش ۇلى مەن ايگىلى اقىن، ول دا ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋى جولىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن قادىر مىرزا-ءالى تۋراسىندا. م. شاحانوۆتىڭ بايانداۋىنشا، بۇل ەكى تۇلعانىڭ ءبىرىنشىسى - اۋسار، اقىماق، ەكىنشىسى - ايار ساتقىن بولىپ شىققان. جانە بۇل جالالى، جالعان سوزدەر ايتىلىپ، جازىلىپ، باسپا بەتىنە ءوتىپ، جالپى جۇرتقا تارالعالى ءبىرتالاي زامان بولسا دا، ەشكىم تىم قۇرسا از- مۇز رەنىش بىلدىرمەدى، ءبىزدىڭ بۇل جولعى لەپەسىمىزدىڭ دە جارىققا جەتەرىنە سەنىم جوق، ايتتىق، قازاق بەيرەسمي باسپا سوزىندە نازاربايەۆتىڭ ءوزىنىڭ اتىنا ازدى- كوپتى ءۋاج ايتىلىپ جاتسا، م. شاحانوۆقا الدەنەندەي بەيكۇنا ەسكەرتۋ جاساۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. سوندا دا، ءبىز جازعان ءسوز جەردە قالماس، اقىر تۇبىندە كورىنىس بەرەر دەگەن سەنىممەن ويداعىنى ىرىكپەدىك. مەيلىنشە سىپايىلاپ، جالتاقتاي، جاسقانا وتىرىپ.

جاسىراتىنى جوق، م. شاحانوۆتىڭ كەزەكتى ءبىر مازاعى - ەكىنشى جيھان سوعىسىنىڭ باتىرى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، ءور تۇلعالى باۋىرجان مومىش ۇلى بولىپتى. سىرتتاي، ءۇستىرت كوزگە باۋكەڭدى كوتەرمەلەيتىن سياقتى، ولەڭمەن جازىلعان، سيۋجەتتى، ءبىرتۇتاس حيكايا «جەڭىلىپ تۇرىپ جەڭىلمەۋ نەمەسە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەشىرىم سۇراۋى» اتالادى. قازاق ءتىلدى سايتتاردا قانشا مارتە باسىلعان، ينتەرنەتتە بەرىك ورىن تەپكەن. م. شاحانوۆتىڭ جەكە جيناقتارىنا دا ەنسە كەرەك. سونىڭ بارىنە كونىپ وتىرمىز. ويتكەنى، جالپى جۇرتىمىزدىڭ، وكىمەتىمىز بەن پارتيامىز، كوپشىلىك باسپا ءسوزدىڭ ۇعىمى بويىنشا، م. شاحانوۆ باعزىداعى، مەكەن- تۇراعى، ءناسىل- تەگى بەلگىسىز، زۇلىم شىڭعىس حان تۇرىپتى، كەيىنگى، وزىندىك مەملەكەتى بولماي، «جەتى ءجۇز جىل بويى موڭعول بيلەگەن» بۇتكىل قازاق تاريحىنان، وتكەندەگى قانداي دا حان مەن باتىر، قايراتكەردەن جوعارى تۇر. وسى رەتتە باۋىرجان مومىش ۇلى - قاتارداعى كوپ ساداقانىڭ ءبىرى عانا. باسقانى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم مۇنداي... ءسوز جەتپەيدى، ءسوز جەتسە، اعىمداعى اقپاراتقا وتپەيدى، مۇنداي سوراقى جاعدايمەن كەلىسە المايمىن. مىنە، ميىڭىزعا سالماق تۇسىرمەي، ءۇستىرت قانا قاراپ شىعىڭىز.

ولەڭمەن جازىلعان، كوركەمدىك اتاۋلىدان ادا، كۇلدى- كومەشتى حيكايا:

«مەن ول كەزدە ءار ادىمىن ەركىن، باتىل باساتىن،

ايتقانىنان قايتپايتۇعىن، ەدىم قايسار جاس اقىن»، -

دەپ، ەستەلىك تۇرعىسىندا باستالادى. شاماسى، 1960 -جىلداردىڭ ەكىنشى جارىمىنا مەگزەسە كەرەك. ءالى الەمگە تانىلماعان، ءبىراق بۇلا، باساساۋ كەزى. الايدا، باۋىرجان مومىش ۇلى جاقسى بىلەدى ەكەن. ءتارىزى، وقىعان، مويىنداعان جانە ايرىقشا جوعارى باعالايدى. ايتپەسە، ءوز تارابىنان ىزدەۋ سالىپ، تىلدەسۋگە قۇمارتپاس ەدى. «بىردە ماعان حابارلاستى مومىش ۇلى باۋىرجان» . نە ايتقانى بەلگىسىز، اقىل سۇرادى ما، اقشا سۇرادى ما، ايتەۋىر «ءبىراز ۋاقىت تەلەفوندا ول، تەك ورىسشا سويلەدى». م. شاحانوۆ بۇل كىسىنىڭ باۋىرجان ەكەنىن بىلە تۇرا، ودان ءارى تىڭداي بەرمەي، كەلتەسىنەن قايىرادى.

«كەشىرىڭىز، - دەدىم وعان، - ۇلتسىز قازاق پارىقسىز،

مەنى ورىس ادامىمەن شاتىستىرىپ الىپسىز».

«جوق، - دەدى ول، - ءۇنىڭ سەنىڭ نەگە ىزعارلى، نەگە توڭ،

مەن جاس اقىن شاحانوۆقا سوعىپ تۇرمىن تەلەفون».

سوندا ءزارلى، سالقىن عانا ەمەس، مۇزداي قاتقىل سويلەپ تۇرعان جاس اقىن كەلتەسىنەن قايىرىپ، مومىش ۇلىن جەرلەي باستايدى:

«ال شاحانوۆ سىزشە قالاي، اينالعان با ورىسقا،

الدە ورىس تىلدىلەرمەن تۇسكەن جان با جارىسقا؟» -

دەپ، بۇدان سوڭ، اراسىنا الدەبىر كوتەرمە سوزدەر قوسقانىمەن، ءبىرجولا سوگىپ، اڭگىمەنى ودان ءارى سوزبالاۋدى قاجەت ساناماي، تەلەفون ترۋبكاسىن تاستاي سالادى.

«ۋاقىت وتپەي قاسقاعىم،

مەنىڭ قايسار مىنەزىمە ۇندەمەي باس شايقاعان،

تەلەفونىم شىلدىرادى قايتادان».

جاڭاعى ورىسشىل شىركىن ەكەن. بىردەن- اق پۇشايمان كىشىلىك تانىتادى:

«كەشىر، مۇحتار، - دەدى باۋكەڭ، - يتتىگىمە دەس بەرمە،

قانشاما جىل تەك ورىسشا ءسوز قۇرادىق اسكەردە...».

وندا ءبارى دە باسقاشا، تەك ورىس تىلىندە عانا سويلەيسىڭ، ورىسشا ويلاپ، ورىسشا ءتۇس كورەسىڭ، وسىنداي، «ۇلت نامىسىن قورلاعان، ۇلتسىزدانعان قىزمەتتە» ءجۇرىپ، عادەت بولىپ كەتىپتى دەپ، مەيلىنشە اقتالادى. سودان سوڭ قايىرا تولعانىپ:

«بەدەلىمدى بەس تيىن قىپ، سۇراپ تۇرمىن كەشىرىم،

كەشىر مەنى، اينالايىن، ەندى مۇلدە وزگەرەم،

قازاقپەنەن تەك قازاقشا سويلەسۋگە ءسوز بەرەم»، - دەپ، انت- سۋ ىشەدى.

مىنە، كەرەمەت. ءوستىپ، «قايتپاس، قايسار جاس اقىن» م. شاحانوۆ ورىسشاعا ءبىرجولا كەتىپ قالعان، ۇلتتىق تانىمنان اۋلاق باۋىرجان مومىش ۇلىن ءتۇزۋ جول - ۇلتتىق مۇددە، قازاق تىلىنە قايىرىپ اكەلىپتى.

«ايتتى، ءبىتتى، ەش كۇش وعان بولا المايتىن بوگەسىن،

قازاقتىڭ ءور، ۇلى ادامى، ورىندادى ۋادەسىن!».

بۇدان ءارى ءوزىنىڭ «يتتىك» قاتەلىگىن مويىنداپ، م. شاحانوۆتان جەڭىلە تۇرا، تۇبەگەيلى رۋحاني جەڭىسكە جەتكەن ۇلى تۇلعا اتىنا ماداق ءسوز ايتىلادى. حيكايانىڭ سوڭىندا عانا ەمەس، ءار تۇسىندا ۇشىراسقان لەپەس. قاي جەردە دە ماداق ەمەس، مازاق سياقتى. ۇلىقتاۋ ەمەس، ۇلتاراق قىلۋ. م. شاحانوۆتىڭ وكتەم بەينەسىن نەگىزدەي تۇسەتىن قاجەتتى باسپالداق قانا. بويىنا جان تەڭگەرمەگەن، قاشاندا قالاۋلى ىرقىمەن، تىپە- تىك جۇرگەن، ناتيجەسىندە ءوز تۇسى، سوۆەت زامانىندا باتىر اتاعى بۇيىرماعان، گەنەرال دارەجەسى بەرىلمەگەن، ءبىراق الەمگە تانىلعان «ۆولوكولام تاس جولى» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى، ءوزى دە اسكەري جازۋشى، انا ءتىلىنىڭ بارلىق قىر- سىرىنا جەتىك، ەڭ باستىسى - بۇتكىل قازاق حالقى ۇلتتىق قاھارمانى ساناپ، كوككە كوتەرگەن اڭىزدىق تۇلعا، سونىمەن قاتار، قاشاندا كەۋدەسى بيىك باۋىرجان مومىش ۇلى جاڭا باستاعان «جاس اقىن» تۇگىلى، «الەمگە ايگىلى ۇلى اقىن» م. شاحانوۆتىڭ ءوزىنىڭ اتىن ەستىدى مە ەكەن، ەستىسە، وعان تەلەفون شالۋى تۇرىپتى، وسىنشاما بەيپىل ءسوز ايتىپ، «ترۋبكانى تاستاعان» تۇرپايى بالانىڭ اياعىنا جىعىلىپ، جالىنىپ- جالپايىپ كەشىرىم سۇراۋى قانشالىق قيسىندى دەپ، تاجىكەلەسىپ جاتۋدىڭ ءوزى پارىقسىزدىق بولار ەدى.

باتىر باۋكەڭ، ۇلتشىل باۋكەڭ م. شاحانوۆ دەيتىن بالاعا «بۇدان بىلاي تەك قازاقشا سويلەيمىن» دەپ ۋادە بەرەدى جانە وسى انتىن ورىنداپ، «مۇلدە وزگەرىپ» ، كادىمگى قازاق بولىپ شىعادى! كەرەمەتى - بۇل ەمەس. كىم تۋرالى كىمنىڭ باسىندا قيسىنسىز قيال جوق. كەرەمەتى - وسى، كەشىرىڭىز، كەزەكتى ساندىراقتى بۇتكىل قازاق قاۋىمىنىڭ سول قالپىندا قابىل الۋى. قابىل الماسا، قۇپ كورمەسە، مۇنداي «كوك- وگىز»، شىن مانىسىندە دۇنيەدە بولماعان جوق- وگىز باعزىدان بۇگىنگە دەيىن ينتەرنەت، باسپا ءسوز بەتىندە ەركىن سايرانداپ، تىنىمسىز جاپالاپ، توڭىرەگىن تۇگەل بىلعاپ، سەمىرە قوڭدانىپ، جۇرە بەرمەس ەدى. ارەدىك، ساناسىز ءبىر اقپارات بەتىندە جايىلىپ جۇرسە دە، كولدەنەڭ تاراپتان ء»تايت» دەگەن توقتاۋ ەستىر ەدى. م. شاحانوۆتى كوتەرمەلەۋ ءۇشىن، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ الاشقا ايگىلى ءورشىل بەينەسىنە كولەڭكە ءتۇسىرۋ شارت ەكەن. بۇدان ءارى تالداپ، تالقىلاپ جاتۋدىڭ ءوزى نامىس بولسا كەرەك. ايتسە دە، وسىنشاما دابىرالى داڭعىراق - م. شاحانوۆتىڭ جەكە جيناقتارى مەن اعىمداعى باسپا ءسوزدى بىلمەيمىن، مەنىڭ قولىم ەركىن جەتەر ينتەرنەتتەگى، 2013 -جىلدان بەرى سوزىلىپ كەلە جاتقان، - ۇيىرە توپتاپ، ەرىنبەي ساناپ شىقتىم، از- كەم ەمەس، تۋرا توقسان سەگىز مارتە قايىرا باسىلعان بەيباستاق حيكايا - مۇلدە ەلەۋسىز قالدىرار كەسەل ەمەس.

جارار، باۋىرجان مومىش ۇلى م. شاحانوۆتىڭ ەسكەرتۋىنەن كەيىن وڭ جولعا ءتۇسىپتى، تۇزەلىپتى. قايتكەندە دە «ۇلى تۇلعانىڭ ءبىر ساتتىك وسال تۇسى» ەكەن. الايدا، تۇزەلمەي كەتكەن كىسى بار. ءبىر مەزەتكى جاعدايات - ءتىل كىناراتى ەمەس، ۇلتىن، تۋعان حالقىن ساتقان وپاسىزدىق. تىم قۇرسا از- مۇز ءتاۋباعا كەلمەستەن، سول بەتى دۇنيەدەن ءوتىپتى. بار قوياسى ولگەننەن كەيىن شىققان پالەكەت. كىم دەپ ويلايسىز؟ قايتكەندە تابا المايسىز. قادىر مىرزا- ءالى ەكەن!.. سۇمدىق- اي! مىنە، شاحاڭنىڭ ءار تاراپتا نەشە قايىرا ايتقان ناقتى كۋالىگى:

«ءاربىر ادام مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مۇددەگە تامىر جىبەرۋى ءتيىس. ەگەر جىبەرە الماسا، جاي انشەيىن ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋ ءۇشىن ولەڭ جازىپ جۇرگەن ادام. ماسەلەن، قادىر مىرزاليەۆ اعاڭ كەرەمەت دارىندى اقىن. ولەڭدەرى كەرەمەت. ءبىراق ءسوزى ءبىر باسقا دا، ءىسى ءبىر باسقا. جەلتوقسان كەزىندە الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى ماسكۇنەمدەر مەن ناشاقورلار دەگەندى قوزعادى. بيلىك نە ايتسا، سونى ورىندادى. كەرەك بولاتىن بولسا، باس پروكۋراتۋرا، كگب، مۆد بىرلەسىپ كوميسسيا قۇرماقشى بولدى ءبىزدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن. سونى قولدادى. نەگىزى ەكەۋىمىز اعالى- ىنىلىدەي ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى جىقپايتىن جاقسى قارىم- قاتىناستا بولعانبىز. ءتىپتى، مەنىڭ قولىمدا جۇرگەن تۋعان قارىنداسىم قادىر ءبىر اي كومەكتەسسىن دەپ ءوتىنىش جاساعانىمەن توعىز اي بالا- شاعاسىن باقتى. ءبىزدىڭ جاقسى ارالاس- قۇرالاس بولعانىمىزدى ول دا ايتىپ وتىراتىن. بيلىككە ساتىلىپ كەتكەننەن كەيىن مەن قادىردان تەرىس اينالدىم. («التاينيۋس» . ء17.і.2014؛ «ءىنجۋ. ك ز». 24 .2014؛ «ۇلت. ك ز» . 21..2014).

«...ەگەر مەن ك س ر و پرەزيدەنتى گورباچەۆتىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى قارسىلاسى ەلتسيندى ءوز جاعىما بۇرماعانىمدا، كرەمل مىنبەسىنەن بيلىكتى قاتال سىنعا العان سوزىمنەن كەيىن- اق جان- جاقتى ويلاستىرىپ قۇرىلعان، ىشىنە سول وقيعاعا كىنالى ادامدار ەنگەن قادىر مىرزالييەۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ گورباچيەۆ- كولبين باسشىلىعى ۇيىمداستىرعان قانقۇيلى ىستەردى تۇبەگەيلى اقتاعان شەشىمى سالتانات قۇرارى ايدان انىق بولاتىن» («زونا. ك ز» . 20.ى.2010).

ال، كەرەك بولسا! «كەرەمەت اقىن» - كوز ءۇشىن عانا ايتىلعان، شىن مانىسىندە «ءسوزى ءبىر باسقا دا، ءىسى ءبىر باسقا»، جاي عانا بەيكۇنا ءىس ەمەس، جەكە باسىنىڭ ءتيىمدى پايداسى ءۇشىن تۋعان حالقىن قۇربانعا شالعان وپاسىز! ءبىتتى، قادىر مىرزاليەۆتىڭ شارۋاسى!

بىتپەيدى. وسى ءبىر دالەل، دايەكسىز جالالى سوزدەر اقىر ءتۇبى، اينالىپ كەلىپ، م. شاحانوۆتىڭ ءوزىن تابۋعا ءتيىس. بۇل ارادا قادىر اقىن قوساق اراسىنا تىركەلىپ وتىر. م. شاحانوۆتىڭ جەلتوقسان قوزعالىسىنا قاتىستى، اينىما، تايعاناق، اقىر ءتۇبى قۇردىمعا باتقان بايانسىز قىزمەتىن اقتاپ الۋ، بار كىنانى باسقاعا اۋدارىپ تاستاۋ ءۇشىن. بۇگىندە ق. مىرزا- ءالىنىڭ كوزى جوق، كوپە- كورنەۋ جالاعا جاۋاپ قايتارا المايدى. ال م. شاحانوۆتىڭ جولىنا باتىر باۋكەڭدى قۇربانعا شالعان قالىڭ قاۋىم قادىر اقىندى دا قىڭق ەتپەي بەرە سالىپتى. شىنىمەن- اق وسىنشاما ازىپ- توزعانىمىز با؟!

ولگەندەر تۋرالى جالعان، ءتىپتى جالالى ەستەلىكتەر جازۋ - بۇگىندە قازاق ادەبيەتىندە كەڭ ءورىس تاپتى دەسەك، بۇل قولايسىز قۇبىلىسقا العاش دەم بەرگەن قالامگەر - وسى قادىردىڭ ءوزى بولاتىن. وسى ورايدا، ءومىر بويى سىيلاسىپ وتكەن ەسكى دوسپەن ارامىزدا الالىق تۋىپ، ءبىراز جەرگە كەتىپ قالعانىمىز جۇرتشىلىققا بەلگىلى. تەك ءبىز عانا ەمەس، تالاي قالامگەر ءوز كەزىندە ورىندى ءۋاج ايتقان. ونىڭ ىشىندە سايىن مۇراتبەكوۆ، ولگەنىمىزدىڭ ارتىنان وسىنداي شالا جاعىپ، بىقسىتا بەرسەك، قازاق ادەبيەتى قانداي كەپكە تۇسپەك دەپ كۇيىنگەن ەدى. ەندى مىنە، سول قادىردىڭ ءوزىنىڭ سوڭىنان جەتىپتى. تابالاۋدىڭ ءجونى جوق، جانە كىسىلىككە جاتپاس. «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى» دەگەن، كوپە- كورنەۋ جالاعا ارا تۇرماساق، بارىمىزگە سىن. جاي عانا جالا ەمەس، ءزىل- زارداپتى، اۋىر ايىپ - «بيلىككە ساتىلىپ»، تۋعان حالقىنا وپاسىزدىق جاساعاننان ارتىق قانداي كۇنا بولۋى مۇمكىن؟!

جوق، قادىر - شىن مانىسىندە ەل- جۇرتىنىڭ اينىماس پاتريوتى بولاتىن. سوناۋ سوۆەتتىك قىسپاق زاماننىڭ وزىندە قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەدى، ارمان- مۇراتىن ايگىلەدى، ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ، انا ءتىلىن ارداقتاۋ باعدارىندا قانشاما ءوتىمدى، ۇلگىلى شىعارمالار جازدى. پەندەشىلىك اركىمدە بار، الايدا ۇلتتىق باعدار ماسەلەسىندە قادىردىڭ جازا باسقان جەرى جوق، بارلىق ۋاقىتتا تۋرا جولدان تايمادى، يمان، سەنىمىنەن ايرىلعان ەمەس. ال م. شاحانوۆ دابىرالاپ وتىرعان جاعداي - ەشقاشان ومىردە بولماعان «كوك- وگىز» - جوق- وگىزدىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى عانا.

التىندى سارى مىس تا ەمەس، ءتىپتى، قارا تەمىر دە ەمەس، شالا يلەنگەن ساز بالشىق دەپ جاريالاسا، ونىڭ جاۋابى ايقىن. اسىلعا كۇيە جۇقپايدى، نەگىزى بەرىك، ال قانداي كوڭ مەن قوقىس وزىنەن ءوزى توزىپ، تاۋسىلۋعا ءتيىس.

م. شاحانوۆ ءداپ وسى رەتتە اينىماس بىرلىك تاپقان وكىمەتىمىز بەن جالپى جۇرتىمىزدىڭ ۇعىمىندا قانداي الىپ تۇلعا بولسا دا، ونىڭ ماقتانى مەن مەرەيى جولىندا باۋىرجان مومىش ۇلى مەن قادىر مىرزا- ءالى قۇربانعا شالىنار ءجونى جوق.

مۇحتار ماعاۋين ماۋسىم، 2016. امەريكا قۇراما شتاتتارىنان.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن الىندى.