الىپ ادامداردىڭ بولعانى اقيقات پا؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اقيقاتىندا عالامدا الىپ ادامدار بولعان با؟ ءار جەردەن تابىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبالار مەن سۇيەك قاڭقالارى الىپتاردىڭ بولعانىن جوققا شىعارمايدى. سونىمەن...

1821-جىلى ا ق ش- تىڭ تەننەسسي شتاتىندا قۇلاعان تاس قابىرعانىڭ استىنان ارحەولوگتار ەكى ادامنىڭ سۇيەك قاڭقاسىن تاپقان. بويى 2 مەتر 15 سانتيمەتر بولاتىن بۇل ازاماتتار وسىندا جەرلەنگەن بولىپ شىقتى. الايدا «مۇنداي بويشاڭ جىگىتتەر ومىردە جەتەرلىك قوي» دەپ ول ۋاقىتتا ەشكىم دە تاڭىرقاي قويماعان. الايدا 1879-جىلى ۆيسكونسينەدە، 1883-جىلى يۋتادا، 1885-جىلى پەنسيلۆانيادا تابىلعان ادامنىڭ باس سۇيەكتەرى مەن بويىنىڭ ۇزىندىعى ولاردىڭ شىن مانىندە، تاڭعالارلىق «تۇلعالار» ەكەنىن بايقاتقان. ءبىر قىزىعى، ولار بىرەۋ ەمەس، بەيىتتى قازعاندا بىرنەشەۋىنىڭ قاتار جەرلەنگەنى بەلگىلى بولعان. بويلارى دا 2-2 مەتر توڭىرەگىندە. الايدا ولار كىمدەر، شىن مانىندە دەرەكتەر از.

1930-جىلدارى اۆستراليانىڭ باسارست قالاسىنىڭ ماڭايىندا قازان شۇڭقىرلاردى قازۋ بارىسىندا الىپ ادامنىڭ اياق سۇيەگى تابىلعان. انتروپولوگتار بۇل تاڭعالارلىق قاڭقالاردى مەگانتروپۋستار دەپ جورامالداعان. ولاردىڭ بويى دا ادام شوشىرلىق. 210 سانتيمەتردەن 365 سانتيمەترگە دەيىن بارادى. قازبا زەرتتەۋشىلەرى مۇنىڭ قىتايدا تابىلعان «داۋلەردىڭ» سۇيەكتەرىمەن شامالاس كەلەتىنىن انىقتاعان. ارحەولوگتار قىتاي گيگانتتارىنىڭ بويى 3-3,5 مەتر، ال سالماعىنىڭ 400 كەلى تارتقانىن ايتادى. ال اۆستراليادان تابىلعان الىپ ادامداردىڭ جانىندا تەمىر، پىشاق پەن بالتا جانە تاعى باسقا تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار بىرگە كومىلگەن.

ال ول زاتتاردىڭ سالماعى دا ادام شوشىرلىق، 9 كەلىدەن جوعارى سالماق تارتاتىن تۇرمىستىق زاتتاردىڭ ۇزىندىعى دا 1 مەتردەن اسادى.

1985-جىلى اۆستراليانىڭ وسى اۋماعىن زەرتتەگەن انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسيا قازان شۇڭقىرلاردى تاعى دا ءۇش مەترگە دەيىن قازىپ، قىزىق ولجاعا كەزىككەن. زەرتتەي كەلگەندە، مەگانتروپۋستاردىڭ ءتىسى 42-67 سانتيمەتر ارالىعىندا ەكەنى انىقتالعان. زەرتتەۋشىلەر مۇنداي ءتىسى بار الىپ ادامنىڭ سالماعى مەن بويى قانشالىقتى بولاتىنىن دا ەسەپتەپ شىعارعان. مۇنداي جاعدايدا «داۋلەردىڭ» بويى 7,5 مەتر بولىپ، سالماعى 370 كەلى تارتاتىنى انىقتالعان. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، الىپ تۇلعالى ازاماتتاردىڭ وسىدان 9 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى.

قازاق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن تاۋسوعار مەن كولتاۋساردى وسىلاردىڭ بوي-بىتىمىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. «ەرتەدە الىپ ادامدار بولعان با؟» بۇل ساۋالعا جاۋاپتى جەر شارىنىڭ ءار شۇڭقىرىنان تابىلىپ جاتقان وسىنداي وقيعالاردىڭ دەرەگى-اق جاۋاپ بەرە الادى.

1979-جىلى مەگالونگ ۆەلليدە تاۋلى ايماقتىڭ تۇرعىندارى تاستىڭ بەتىندە ءىزى قالعان بەس ساۋساقتىڭ تابىن اڭعارعان. ونىڭ كومەسكى تۇردە بەدەرلەنگەن ءىزى 17 سانتيمەتردەي ەكەنى بەلگىلى بولعان. ال الاقاننىڭ تابى تولىق تۇسكەن جاعدايدا ونىڭ جالپى مولشەرى 60 سانتيمەتر بولاتىنىن عالىمدار ەسەپتەپ شىعارعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: الىپتىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن 6 مەتردەي بولعان. ال مالگوا تاۋىنىڭ اۋماعىندا دا بويى 6 مەترلىك، ساۋساعىنىڭ ۇزىندىعى - 60، الاقانىنىڭ ەنى - 17 سانتيمەتر بولاتىن الىپتاردىڭ ءىزى تابىلعان. ال بۇل داۋلەردىڭ قادامىنىڭ اراسى 130 سانتيمەتر بولعان كورىنەدى.

ميلليونداعان جىلدار بويى ساقتالعان بۇل قۇپيا ىزدەر تۋرالى عىلىم سان-ساققا جۇگىرتسە دە، ولاردىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ناقتىلىق جوق. دەمەك، الىپ ادامداردى زەرتتەۋگە ءالى دە انتروپولوگتاردىڭ جۇرەگى داۋالاماي تۇرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ميلليونداعان جىلداردىڭ جاڭعىرىعى بۇگىنگە انىق جەتىپ جاتىر دەۋ قيىن. اۆستراليا ابوريگەندەرى بۇل ايماقتىڭ العاشقى تۇرعىندارى بولدى دەۋ سەنىمسىز. الىپتار ءومىر سۇرگەن ايماقتا ابوريگەندەردەن دە بۇرىن «تاۋسوعارلار» بولعان.

1877-جىلدارى نيەۆادا شتاتىنىڭ ماڭايىنداعى سارقىراپ اققان وزەندە التىن شاياتىندار بورسىعان توپىراقتىڭ استىنان شوشايىپ تۇرعان ءبىر زاتتى كورەدى. ونى قازىپ العاندا ادامنىڭ اياق سۇيەگى بولىپ شىققان جانە ونىڭ جاقسى ساقتالعانى بەلگىلى بولدى. ەڭ تاڭعالارلىعى، الىپ ءداۋدىڭ اياعىنىڭ ولشەم بىرلىگى 97 سانتيمەتر ەكەندىگى انىقتالعان. دەمەك، انتروپولوگتار ەسەپتەپ شىعارعانداي، ونىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى 3 مەتر 60 سانتيمەتر بولىپ شىققان. دينوزاۆرلار داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بۇل الىپتىڭ باسقا سۇيەكتەرىن ىزدەۋ ماقساتىندا ارنايى ەكسپەديتسيا جىبەرىلسە دە، ولار دەرەككە سەپ بولارلىق ەشتەڭە تاپپاعان.

جالپى، ءداۋ ادامدار تۋرالى دەرەكتەر الەمنىڭ ءار قيىرىنان قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. 1936-جىلى نەمىس پالەونتولوگ-انتروپولوگى لارسون كول ورتالىق افريكانىڭ ەلايزي وزەنى جاعالاۋىنان «باۋىرلاستار زيراتىندا» بىرگە كومىلگەن 12 قاڭقانى تاپقان. بويىنىڭ ۇزىندىعى 350-375 سانتيمەتر ارالىعىندا بولعان جانە ولاردىڭ استىڭعى-ۇستىڭگى جاق سۇيەكتەرىنىڭ كەيبىرىندە ەكى قاتاردان تىستەر بولعان.

سونىمەن قاتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە پولشا تەرريتورياسىنىڭ اۋماعىندا اتىلعانداردى كومۋ كەزىندە تابىلعان بەلگىسىز ادامنىڭ وراسان زور باس سۇيەگى تالايلاردى تاڭعالدىرعان. ونىڭ بيىكتىگى 55 سانتيمەتردەي ەكەنى بەلگىلى بولعان. بۇل بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ باسىنان 3 ەسە ۇلكەن. ال عالامدى تاڭعالدىرعان بەلگىسىز ادامنىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى زەرتتەي كەلگەندە 3,5 مەتردى قۇرايتىنى ناقتالانعان.

جالپى، ويدا-جوقتا تابىلعان باس سۇيەكتەرگە قاتىستى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر وتە كوپ. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى اقش جۇرتىنا «بۇگىن كەشكە» دەگەن باعدارلامامەن تانىس بولعان ساندەرسون ءبىر مەحانيزاتورمەن اڭگىمە-دۇكەن بارىسىندا قىزىق وقيعانى ايتادى. 1950-جىلى تراكتورىمەن جەر قوپارىپ جۇرگەن ول جەر استىنان ادام سۇيەكتەرىن كەزدەستىرەدى. ولشەپ قاراعاندا باس سۇيەكتىڭ ديامەترى - 58 سانتيمەتر، ال ەنى - 30 سانتيمەترگە جەتكەن. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل الىپتاردىڭ دا تىستەرى ەكى قاتارلى بولعان. ولاردىڭ ومىرتقاسى مەن باقاي، باس سۇيەكتەرى بۇگىنگىلەرگە قاراعاندا ءۇش ەسە ۇلكەن. ءتىپتى تىزەدەن تومەنگە قارايعى ۇزىندىقتىڭ ءوزى 150 سانتيمەتردى قۇراعان.

الايدا الىپ ادامدارعا قاتىستى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دا اقيقات دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. ىقىلىم زاماننان بۇگىنگى وركەنيەتكە جەتكەن ءبىر اڭىز بار: XVI عاسىردىڭ باسىندا بويى عالامات ۇلكەن بىرەۋدىڭ سۇيەگى تابىلعان. بۇل ريم گەنەرالى ماريۋسپەن تايتالاستا جەڭىلىسكە ۇشىراعان گاللي تايپاسىنىڭ كوسەمى، كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى دەگەن اقپارات تاراتىلدى. نيكوليا ابيكو 1613-جىلى «كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى تۋرالى ديسسەرتاتسيا» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى. الايدا ونىڭ بۇل ەڭبەگى كوپشىلىككە اسا ءمالىم بولعان جوق.

ءبىراق «گاللي تايپاسىنىڭ كوسەمى، كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى» دەلىنىپ كەلگەن بولجامنىڭ كوپ ۇزاماي كۇلى كوككە ۇشتى. قازىرگى زامان تاريحى مۇراجايىندا قويىلعان كورول سۇيەگىنە ابدەن ۇڭىلگەن زەرتتەۋشى عالىم بۇل جەردە ءبىر قۋلىق پەن قاۋەسەت دەرەكتىڭ جاتقانىن اڭعارادى. اقىرىندا اتالعان قاڭقا كورولدىڭ ەمەس، مامونتتار داۋىرىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن بەلگىسىز الىپ جانۋاردىڭ سۇيەگى بولىپ شىققان.

كوسەمىن سىيلاعان جەرگىلىكتى حالىق ءوز كورولىنىڭ داڭقىن اسىرۋ ءۇشىن الىپ جانۋاردىڭ سۇيەگىن پايدالانعان. بۇكىل الەمگە تانىلعان قاڭقانى 1842-جىلى الەمنىڭ تانىمال انتروپولوگ عالىمدارى قاراپ، نيكوليا ابيكو بولجامىنىڭ اقيقاتقا نەگىزدەلگەنىن جاقتاپ شىققان. ءسويتىپ، «كورول سۇيەگى... الىپ جانۋاردىكى» بولىپ شىققان.

الايدا الىپ ادامداردىڭ بارلىعى دا اڭىزدان تۋعان دەۋ سەنىمسىز. 1950-جىلدارى تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى جول جوندەۋ جۇمىستارى كەزىندە، ەفرات وزەنىنىڭ ماڭايىندا وراسان زور ەكى الىپتىڭ سۇيەگىن تاپقان.

ەكەۋىنىڭ جامباس سۇيەكتەرىنىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى 120 سانتيمەترگە جەتكەن كورىنەدى. وسى الىپتاردى ساتىپ العان اقش- تىڭ تەحاس شتاتىنداعى مۇراجايدىڭ ديرەكتورى دجو تەيلور بارلىق عىلىمي ەرەجەلەرگە سايكەس قوس سۇيەكتى زەرتتەپ شىعىپ، مىنانداي قورىتىندىعا كەلگەن: ولاردىڭ بويى شامامەن 5 مەترگە جۋىق، ال ساۋساقتارىنىڭ ۇزىندىعى - 1,8 مەتر.

1935-جىلى گوللاند ارحەولوگى رالف فون كەنيگسۆالد گونكونگ ماڭايىنان تابىلعان ادام تىستەرىنىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىمەن سالىستىرعاندا 5 ەسە ۇلكەن ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. عالىم ولاردىڭ سالماعى 400 كەلى، ال بويى 5 مەتر ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. مۇنداي مىسالدار كوپ. الىپتارعا قاتىستى ەڭ سوڭعى ارحەولوگيالىق قازبالار 2000-جىلى گرۋزيانىڭ ۋدابنو سەلوسىنان تابىلعان.

الايدا الىپ ادامداردىڭ بولعانى اڭىز با، اقيقات پا؟ عىلىم بۇل جونىندە ءالى دە ناقتى ءبىر پىكىرگە كەلە المايدى. دەسەك تە، جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن «داۋلەر» تۋرالى دەرەكتەر دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان تابىلعان. ءبىراق بۇل بۇگىنگى كۇندە اڭىز عانا...

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»