مۇحتار ماعاۋين. «تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» - جالعاسى
«ۇلىس». بۇگىنگى قازاق باسپا ءسوزى مەن ساياسي ومىردەگى ەڭ ءبىر بۇزىلعان، بۇرمالانعان، كەرى ماعىنا، باسقاشا ۇعىمعا كوشىرىلگەن سوزدەردىڭ ءبىرى.
« ۇلىس» - نەشەمە عاسىرلىق عۇمىرى بار تاريحي اتاۋ، كونە تۇرىك زامانىنان كەشەگى كۇنگە جالعاسقان، بۇگىن دە اۋەلگى ماعىناسىن جويماعان، «مەملەكەت»، «حاندىق»، اۋىزەكى ءتىل، ادەپكى جاعدايدا - «بۇتكىل حالىق» دەگەن ءسوز. شىڭعىس حان يمپەرياسى «ەكە موعۇل ۇلىسى»، ياعني ۇلى موعۇل مەملەكەتى دەپ اتالدى. قادىمنان بەرى، ناۋرىز كۇنگى ەڭ باستى تىلەك - «ۇلىس وڭ بولسىن!» ياعني ەل- جۇرتىمىز امان بولسىن، مەرەيلى بولسىن! ادام مەن تابيعات، جەر الەمنىڭ جاڭارۋ، جاڭعىرۋى ەسەپتى كوكتەم مەرەكەسىنىڭ بايىرعى قازاقتاعى وزىندىك اتاۋى - « ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، ياعني مەملەكەتتىك، بۇكىلحالىقتىق مەرەكە. ەندى كەلىپ... «ۇلتتار مەن ۇلىستار...» نەتكەن «ۇلىس» دەسەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن باسقا دا حالىقتاردىڭ دياسپورالارى ەكەن.
«دياسپورا» دەپ، ءوز اتاۋىمەن ايتىپ قالساق، «ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدە بىرلىگى جاراسىپ، تاتۋ- ءتاتتى، شات- شادىمان تىرشىلىك كەشىپ جاتقان» باسقا ۇلت وكىلدەرىن كەمسىتۋ بولىپ كورىنبەك. سوندىقتان، تاريحي تانىمى كەمشىن، ءبىلىم- ساۋاتى تومەن الدەبىر جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىك، نەمەسە سول شەنەۋنىككە اقىل قوسقان تاريحشى، الدە ءتىل مامانى، وزىنە بەيمالىم عانا ەمەس، مۇلدە تۇسىنىكسىز، ايتكەنمەن اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق «ۇلىس» دەگەن ءسوزدى ۇسىنعان. سونىمەن، قازاقستاندا تۇراتىن، اۋەلدە ءجۇز وتىز، كەيىندە ءجۇز قىرىق، قازىردە، بالكىم، ءجۇز ەلۋ، ءجۇز جەتپىس «ۇلت پەن ۇلىس» بولدىق تا شىقتىق.
«ۇلتىمىز»، ءتارىزى، جالعىز قازاق ەمەس، سانى ءبىرشاما تولىمدى، ايرىقشا قۇرمەتتى تاعى بىرنەشە حالىق: ورىس، ۋكراين، بەلارۋس، وزبەك، تاتار، تۇرىك، ۇيعىر، ال «ۇلىسىمىز» - بۇلار دا ەرەكشە سىيلى، ايتكەنمەن جيىن سانى ءبىر، ەكى- ءۇش، بەس- التى، ون شاقتى كىسىلىك: ەسكيموس، چۋكچا، يۋكاگير، نگاناسان، نيۆح، ناناي، ودان وزسا جەتپىس- سەكسەنگە جەتكەن، ءتىپتى، ەكى- ءۇش ءجۇز، بەس- التى ءجۇز كىسىدەن قۇرالاتىن تاعى قانشاما - سانامالاپ كەلگەندە جۇزدەن استام حالىق وكىلدەرى. سوندا ەكى چۋكچا مەن ءۇش نيۆح تا «ۇلىس» بولىپ شىعادى ەكەن.
ارينە، رەسپۋبليكانىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى، ءبىراق «ۇلىس» تۇگىلى، اتاۋلى، دەربەس قاۋىم ەمەس، شىققان تەگى سونداي دا سونداي، جەكەلەگەن كىسىلەر. كەرەك دەسەڭىز، ەكى ميلليوننان استام ورىس پەن ەكى ءجۇز مىڭ ۇيعىر دا «ۇلىس» بولا المايدى. « ۇلىس»، بۇگىنگى قازاق ۇلىسى - قازاقستان شەگىندەگى ون جەتى ميلليون - بارلىق جۇرتتىڭ جيىنتىق اتاۋى بولۋعا ءتيىس. ال جاڭاعى، ەكى كىسىلىك، ەلۋ كىسىلىك، اسسا بىرەر، بەس- ون مىڭدىق شاعىن توپتارعا تەلىنگەن «ۇلىس» مارتەبەسى، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ داناگوي وكىمەتىمىزدىڭ تىكەلەي ۇسىنىسى بولماسا دا، بارماق باسقان ماقۇلىنان سوڭ عانا رەسمي تۇردە قابىلداندى. ەگەر وسى، قازاققا جات، قالعان جۇرتتىڭ بارىنە باسىبايلى، ينتەرناتسيونال وكىمەتىمىز «دياسپورا» اتاۋىنان شوشىنسا، «ۇلتتار مەن حالىقتار» دەپ ايتۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى بەس- ون كىسىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر حالىق وكىلى.
ءسويتىپ، كەمى مىڭ- مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى بار، قاستەرلى « ۇلىس» ءسوزىن ەل- جۇرتىمىزبەن بىرگە قۇردىمعا جونەلتپەك ەكەنبىز. مۇنى از دەسەڭىز، وسى جاقىندا، اعىمداعى باسپا ءسوز بەتىندە الدەبىر ءبىلىمپاز «وبلىس» ءسوزىنىڭ ورنىنا «ۇلىس» ءسوزىن قولدانۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساپتى. ءوتىپ كەتسە تاڭى جوق. بۇگىنگى ءۇش كىسى، بەس كىسىلىك دارەجەدەن كوتەرىلىپ، تۇتاس ءبىر ايماقتىڭ اتاۋىنا جەتەمىز.
قالاي تارتساڭىز دا، ەجەلگى « ۇلىس» ءسوزىنىڭ بايىرعى جانە ادەبي قالىبى ەشقاشان وزگەرمەيدى، بۇل تاراپتاعى دالباعاي شەشىمدەر - سوۆەت زامانىندا تىيىم سالىنعان «الاش» اتاۋى سياقتى، قايتا تىرىلمەك. بىزدىكى - بۇگىنگى سوراقى جاعدايدىڭ بەت پەردەسىن اشىپ كورسەتۋ تالابى عانا.
«حاليف». اراب حاليفاتىنىڭ اسكەري، ساياسي- اكىمشىلىك باسشىسى، «پاتشا»، «حان»، «قاعان»، «كورول» ەسەبىندەگى، كەيىندە اكىمشىلىك قانا ەمەس، ءجۇملا مۇسىلمان الەمىندەگى (بۇگىنگى ريم پاپاسى سياقتى) ءدىني- رۋحاني كوسەم اتاۋىن قازىر وسىلاي جازاتىن بولدىق: «حاليف». تاعى دا كوپ بىلگەننىڭ كەسەلى، ءبىز ىقپالىنان شىعا الماي وتىرعان ورىس اسەرى. ارابتىڭ وزىندەگى اتاۋ تۇلعاسى - «حاليفا». وسىعان وراي، ارعى- بەرگى قازاق ادەبيەتىندە، ⅩⅨ عاسىردا ايرىقشا دامىعان، رومان كەيىپتى، قيسسا، حيكايات اتالاتىن وزگەشە ۇلگىلى ەپوستىق جىرلاردا - «حاليفا». «سول ماسعۇت حاليفاعا ءۋازىر بوپتى»، - دەپ جازعان اباي. ولەڭ- جىرلار مەن شىعىستىق ەرتەگىلەر «حاليفا حارون- ءراشيد» زامانى تۋرالى تولعايدى. ءوزىمىز دە تالاي رەت «حاليفا» دەپ جازدىق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جانە تۇسىمىزدا تۇگەلدەي «حاليفا». ەسەبى، حالىق تىلىنە دە، ادەبي نۇسقالارعا دا ەنگەن، ابدەن قالىپتاسقان اتاۋ. ەندى ەكى ءجۇز جىلدان سوڭ، «ەگەمەندىك» كەزىندە ورىس اسەرىمەن «حاليف» دەپ جازساق، بۇل - جاي عانا جاڭساق ەمەس، ۇلتتىق ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن تاقىر- تازا بەيحابارلىق، قازاقشا جازا وتىرىپ، قازاق ءتىلىن بىلمەگەن دۇمشەلىك دەپ قانا باعالانۋعا ءتيىس.
«حانىم». «حاليف» تەن وتكەن سوراقى جاعداي. «حانىم» - بۇرناعى حاندىق زاماندا ءوز تۇلعاسىنداعى، كەيىنگى ادەبي قولدانىستا جانە دە ماعىناسى وزگەرمەگەن ساياسي- ەتنوگرافيالىق اتاۋ - «حاننىڭ ايەلى»، «پاتشايىم» دەگەن ءسوز. ال قازىر كەز كەلگەن ايەل زاتى «حانىم» اتالاتىن بولدى. بالكىم، قاي- قايسى دا بۇرىنعى «حانىمعا» تەڭدەس، ءتىپتى، ارتىقشا بولار، ءبىراق نەشە قايىرا ايتقانىمىزداي، ءار نارسەنىڭ وزىنە عانا ءتان اتاۋى بار، ماسەلەن، تەرەكتى - ەمەن، جىلقىنى - تۇيە دەپ تانىمايتىنىمىز سياقتى.
«حانىم» - اۋەلگى دە، قازىرگى دە ناقتى ماعىناسى - «حاننىڭ قاتىنى»، بۇگىنگى مايىسقاق تىلگە كوشىرسەك، «حاننىڭ جۇبايى» دەگەن ءسوز. وندا قازاق جەرىن قاپتاپ كەتكەن الدەنەشە ميلليون «حانىم» قايدان شىقتى - ەشقانداي جۇمباعى جوق: ورىستا - «دامى ي گوسپودا»، اعىلشىندا «لەدي... دجەنتلمەن». وسىعان سايكەس، ەر كىسىلەرىمىز ەشقانداي تالاسسىز - «مىرزا» بولىپ شىقتى، ال ايەل زاتى... «ايەلدەر» دەسەك، سوكەت كورىنەدى، «قاتىندار» دەسەك - سۇمدىق، بۇدان گورى كوتەرىڭكى ءسوز قاپەرگە كەلمەگەن، اقىرى اسپانداپ، «حانىمعا» جەتتىك.
شىنىندا، بايىرعى قازاق تىلىندە بالاما ءسوز بار ەدى - «ايىم» دەگەن. بىزگە قاراعاندا زەردەسى تۇنىق قىرعىز بىردەن تاپتى «مىرزالار مەن ايىمدار!» سونىمەن، ەرتە مە، كەش پە، «مىرزالاردان» سوڭ «ايىمدار» تۇرۋعا ءتيىس. نەمەسە، قازىرگى ايەلدى الدىعا شىعاراتىن مادەنيەتىمىز بويىنشا، «ايىمدار مەن مىرزالار». بۇل «ايىم» ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىلىمىزگە دە جات ەمەس - «توراعامەن» سىڭارلاس «ءتورايىم» بار عوي. ەندى، رەتى كەلىپ قالعان سوڭ ايتا كەتەيىك، سوۆەت زامانىندا تىلىمىزدەن الاستالعان «قاتىن» - «تاربيەلى» كىسى شوشىنارداي تۇرپايى ءسوز ەمەس، ايەل زاتىنا قۇرمەتتىڭ ايرىقشا كورىنىسى. اۋەل باستا، ەجەلگى تۇرىك، ودان سوڭعى قىپشاق پەن حورەزم، شىڭعىس حان ۇلىسى، ءتىپتى، كەيىنگى وسمان يمپەرياسىنىڭ وزىندە «قاتىن» - «يمپەراتريتسا» دەگەن ءسوز. ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ قانشاما قۇماسى، ياعني نەكەسىز ايەلى بولسا، تۇراقتى توسەكتەس، تاڭداما بەسەۋى عانا «قاتىن» اتانعان. سۇلتان گارەمدەرىندە الدەنەشە ءجۇز قۇما مەن قىزمەتشى كانيزاك بار، ال نەكەلى «قاتىن» («قادىن») سانى تورتەۋدەن اسپاعان. كەيىندە، يمپەريالار ىدىراپ، حان مەن قارا تەڭەسپەسە دە، زامان وزگەرگەن كەزدە ءاربىر قاراشى (ايتتىق، «قاراشا» ەمەس) ەركەك ءوزىنىڭ ناقسۇيەرىن «سەن حان قوساعىنان كەم ەمەسسىڭ» دەپ ەركەلەتىپ، «قاتىن» اتاي باستاعان، اقىرى، ناقتى كۇيەۋى بار، تۇرمىستان وتكەن ۇرعاشى اتاۋلى تۇگەل «قاتىن» بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك جىنىس تەڭدىگى كەزەڭىندە ادامزاتتىڭ ەكىنشى جارىمىن ءوز نىسپىسى بويىنشا، «قاتىن» اتاۋ كەمشىلىك سانالىپ، ىلكىدە ازدى- كوپتى قولدانىسقا ەنە باستاعان عارابي «ايەل» ءسوزى قالىپقا ءتۇستى. شىن مانىسىندە جوعارى ەمەس، كەمشىن اتاۋ. الايدا، ادەبيەت پەن باسپا سوزدە، اۋىزەكى تىلدە تۇبەگەيلى ورنىعىپ كەتكەن ءسوزدىڭ اۋەلگى ماعىناسىنا سىلتەمە جاساپ جاتۋ - ورىنسىز، كەز كەلگەن ءتىل قاندايما ءسوزدى وزىنە سىڭىرگەن جاعدايدا، باستاپقى ءمانىسى اينا- قاتەسىز ساقتالا بەرمەيدى، ماسەلە - وسى تىلدەگى تۇپكىلىكتى قالىپتاسقان ۇعىمىندا قابىلداۋىمىز كەرەك.
قازاق تىلىندەگى «ايەل» دە وتە اسەم، تەرەڭ ماعىنالى ءسوز. قولدانىستان شەتتەۋ ورىنسىز جانە مۇمكىن دە ەمەس. تەك باياعى قۇرمەتتى «قاتىندى» مۇلدە ۇمىتىپ كەتپەسەك بولعانى. «ايەلدىڭ» كۇڭ ەمەسى سياقتى، بۇل «قاتىن» دا پاتشايىم ەمەس. ەكەۋى ءوزارا سينونيم رەتىندە، قاتارلاس جۇرە بەرۋگە ءتيىس. ال بۇگىنگى قاپتاعان «حانىم» - وزدەرىنە لايىقتى «ايىم» مارتەبەسىنە كوشكەنى ءجون.
«شاريات». ەگەمەن بولعالى، جاڭادان ەشتەڭە تاپپاعانىمىز تۇرىپتى، بارىمىزدان ايىرىلىپ جاتىرمىز. «شاريات» - الدە ورىستان اۋىستى، الدە كادىمگى دۇمشەلىك كورىنىسى. قازاقتا بارلىق زامان، بارشا ادەبيەتتە - «شاريعات». ءجۇز سان مىسال كەلتىرۋگە بولادى. عارابى نۇسقادا «ي» مەن «ا» ارالىعىندا كومەيلىك «اين» دىبىسى بار، قازاق قاشاندا ۇياڭ داۋىسسىز «ع» ارقىلى بەرگەن - «شاريعات». سونداي-اق، «عالىم»، «عۇلاما»، تاعى باسقا دا ۇيلەس دىبىستى سوزدەر.
تىزبەلەي بەرسە، ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى رەنىش پەن كەيىستىڭ شەگى جوق. وسى ورايداعى كورنەكى مىسال - بۇگىنگى ادەبيەت پەن جۋرناليستيكا تىلىندە قالىپتاسقان، ءتىپتى، ىلكىدەگى اجەپتاۋىر جازۋشىلاردىڭ وزىندە ۇشىراساتىن ورەسكەل ءبىر قاتەلىككە نازار اۋدارايىق. تابيعي قازاق تىلىندە كوپتىك سان ەسىمنەن سوڭعى انىقتاۋىش سوزگە كوپتىك جالعاۋ تىركەلمەيدى. ماسەلەن، «ءوز ەلىندە تۇراتىن ون ءبىر ميلليون قازاقتار» ەمەس، «ون ءبىر ميلليون قازاق». بىزدەگى «ەكى ءجۇز جيىرما مىڭ نەمىستەر» ەمەس، «ەكى ءجۇز جيىرما مىڭ نەمىس». سونداي- اق، «ءتورت- بەس كىسىلەر»، «قىرىق- ەلۋ كىسىلەر» ەمەس، «ءتورت- بەس كىسى»، «قىرىق- ەلۋ كىسى»؛ مىڭ قوي، ءجۇز جىلقى، وتىز سيىر، ونداعان قۇرىلىس، جۇزدەگەن زاۆود- فابريكا، تاعى وسى رەتپەن.
«ءبىر قايعى مىڭ قايعىنى قوزعايدى» دەگەن. ءتىل توڭىرەگىندە ۋايىم كوپ. مەن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى، بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى قام جەمەيمىن. بۇرىن دا تالاي ايتقام، جازعام. ءبىر زاماندا قازاق الەمدەگى ەڭ ۇلكەن وتىز حالىقتىڭ ءبىرى بولدى دەدىك. سوۆەت كەزەڭىندە تىكەلەي گەنوتسيدكە ۇشىرادى، ادەيى ۇيىمداستىرىلعان اشتىقتان قىرىلدى، ايدالدى، اتىلدى، جەر اۋدى، الپاۋىت جات جۇرتتار اراسىنداعى ەرىكسىز مايدانعا ءتۇستى، ءوز جەرىندە قۋعىنعا ۇشىراپ، قورلىق كۇن كەشتى. الايدا، قازاق- اتا وسى سۇمدىقتىڭ بارىنەن امان ءوتىپ، قازىرگى دە- يۋرە، ءسوز جۇزىندەگى بولسا دا تاۋەلسىز زامانعا جەتتى جانە ⅩⅩ عاسىردىڭ سوڭعى قىرىق جىلىندا ەسەلەي ءوسىپ، بۇگىن دە ەپتەپ- سەپتەپ توڭىرەگىن تولتىرىپ، الەمدەگى سانى كوپ، ەڭ ءىرى الپىس حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. قازىر ءوز قونىسىنداعى جالپى جۇرتتىڭ كەم دەگەندە جەتپىس پايىزىن قۇرايدى، الداعى ون جىلدىقتا جەتپىس بەس- سەكسەنگە يەك ارتۋعا ءتيىسپىز. جانە، مامان ەكسپەرتتەردىڭ ءتۇيىندى پىكىرى بويىنشا، وكىمەتىمىز، راس، مۇلدە باسقا ءبىر دابىرامەن ەمسەپ وتىرعان 2030 -جىلى - 90 پايىزدان اسۋى انىق! ال جاي عانا بايبالام ەمەس، ۇلكەن قاسىرەت بولىپ تۇرعان ورىستىلدىلىك - ۋاقىتشا عانا قۇبىلىس. باياعىدا جازعانبىز، ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەگەن قازاقتىڭ نەمەرەلەرى ەندى قازاق تىلىنەن مۇلدە ماقۇرىم شىقسا، بۇگىنگى ءورىستىلدى قازاقتىڭ نەمەرەسى نەگە قازاقشا بىلمەسكە دەپ.
بۇل ماقالا جوعارعى دارەجەلى ءتىل مادەنيەتىنىڭ ءبىر عانا تارماعى، وندا دا شەتقاقپاي ماسەلە - لەكسيكالىق قوردىڭ بۇزىلىپ، بۇرمالانىپ كەتكەن جەكەلەگەن جاعدايلارىنا ارنالدى. ءباسپاسوز بەتىندەگى، كەيبىر ادەبي نۇسقالارداعى، شالاعايلىقتان ساۋاتسىزدىققا بەيىم كىلتيپان - جەكەلەگەن ءبىر ءسوز، ۇعىمداردىڭ مۇلدە باسقاشا ماعنا الىپ بارا جاتقان مىسالدارى. الدەقالاي كوزىمىزگە شالىنعان ەرەكشە سوراقى جاعدايلار. ب
ۇزىلعان ءسوز، تەرىس، باسقاشا قولدانىلا باستاعان ۇعىمدار مەن تىركەستەر. ايتا بەرسەڭ، اڭگىمەنىڭ ۇشى- قيىرىنا جەتپەيسىڭ. تەك قانا «كەڭەس» اتاۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. جەتپىس جىل بويى «سوۆەت» بولىپ ەدى. شالاساۋات، جالعان ۇلتشىلدار مەن شالاعاي جازارماندار ءبىر- اق كۇندە «كەڭەس» قىلىپ شىعاردى. «كەڭەس وكىمەتى». ءوز وكىمەتىڭ ەكەن. ەتەنە جاقىن، تىلگە جاعىمدى ءسوز - تۋعان وكىمەت. «حان كەڭەسى»، «بيلەر كەڭەسى»، «اقىل، كەڭەس»، «كەڭەس كۇيى». وسىنىڭ ەشقايسىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قاتىناسى جوق ەدى، ەندى سول سوۆەتتىڭ ءوزىن كەڭەسكە تەڭەدىك. كەزىندە بۇل تۋرالى دا جەتكەرىپ جازعانبىز. امالسىزدان قايتالاۋعا تۋرا كەلدى. وتكەن جەتپىس جىل بويى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ارعى، بەرگى تاريحتا جەر ءجۇزى تۇگەل «سوۆەت» دەپ ايتادى، جازادى. اعىلشىن دا، نەمىس پەن فرانسۋز، يسپان مەن يتاليان - بارلىق ەۋروپا حالىقتارى. اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، باسقا دا الەمدىك تىلدەردىڭ عۇزىرى جەتپەگەننەن ەمەس، تاريحي- ساياسي تەرمين بولعاندىقتان. ك س ر و دەگەن قانداي سولەكەت. «كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى» ەكەن. «كەڭەستى» قابىلدايىق، وندا نەگە «سوتسياليستىك»، نەگە «رەسپۋبليكا» - «ورتاقتاستىق»، نەمەسە «الەۋمەتتىك»، «قوعامداستىق» ءھام «جۇمحۇريات» ەمەس پە!؟ جەر جيحان قابىلداعان، تاريحقا ەنگەن، الەمدىك بارلىق تىلدە قولدانىستا تۇرعان، ۇرەيلى، قانكەشتى «ك گ ب» اتاۋى - جۇرەككە جاقىن «م ق ك» بولىپ شىقتى. تاعى سونشاما سوراقى جاعدايلار. ايتىپ تۇگەسە المايسىڭ. تاۋەلسىزدىكتىڭ كەۋدە كوتەرىڭكى العاشقى جىلدارى، باسپا ءسوز بەتىنەن العاش رەت «ۇجىمشار» دەگەن ءسوزدى ۇشىراتقاندا، بۇل نە بولدى دەپ اڭىرىپ قالعانىم بار. ءتارىزى، جاڭا زاماندا جاڭادان كوتەرىلىپ، جاڭاشا قۇرىلىپ جاتقان الدەبىر قاۋىمداستىق شىعار دەپ ويلادىم. ىزىنشە، بالكىم، ءبىرتالايدان سوڭ «كەڭشار» دەيتىن پالەگە كوزىم ءتۇستى. سوندا عانا شاتىسقان ميىمنىڭ بار تالشىقتارىن ىسكە قوسىپ، نە كەرەمەت ەكەنىن انىقتاپ ەدىم. «ۇجىمشار» - كولحوز ەكەن، «ۇجىمداسقان شارۋاشىلىق»، «كەڭشار» ءجونى ءتىپتى وڭاي - «كەڭەس شارۋاشىلىعى!» دانالىقتىڭ شەگى بار دەسەدى، ال وسىعان قاراما- قارسى ماعىناداعى عالاماتتىڭ شەگى جوق ەكەن. بىزدەن بۇرىنعىلار ايتقان.
سويتە تۇرا بوراتتىڭ مازاعى ۇلتتىق نامىسىمىزدى قوزدىرىپ، جاپپاي اشۋ- ىزا تۋعىزادى. «كەڭەسپەن»، «كەڭشارمەن» توقتاساق ءجون عوي. كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى «اپتەك» پەن «رەستورانعا» دەيىن قازاقشالاندى - «ءدارىحانا»، «مەيرامحانا»؛ «ويىنحانامىز» تاعى بار - «كازينو». الەمدىك قولدانىستا جۇرگەن، ونسىز جوندەم ساۋاتىڭىز نە، ورتا مەكتەپ شەگىنەن وتە المايتىن عىلىمي- تەحنيكالىق تەرميندەر تۇگەلگە جۋىق «ۇلتتىق پاتريوت»، «ءتىل جاناشىرلارىنىڭ» قورىس باتپاعىنا ارالاسىپ، ءوز تىلىندە وقىعان قازاق ءۇشىن جوققا سايدى. ازىرشە سول تەرميندەر قولدانىلاتىن «فيزيكا»، «الگەبرا»، «حيميا»، «ماتەماتيكا» دەيتىن ءپان اتاۋلارى عانا ءوز ورىندارىندا تۇر، كۇنى ەرتەڭ بۇلار دا «انا تىلىمىزگە» قوتارىلىپ جاتۋى عاجاپ ەمەس، ماسەلەن، «ماتەماتيكا» وزىنەن- ءوزى سۇرانىپ تۇر: «ەسەپ»، الدە «ەسەپ- قيساپ»، بالكىم، «ساناماق»؛ قالعانىن قازاقشالاۋعا ءبىزدىڭ قاۋقارىمىز جەتپەسە، كەيىنگىلەر قيسىنىن تابادى، مۇمكىن تاۋىپ تا قويعان شىعار.
بۇگىنگى «وزىق زامان، ەگەمەن ەلىمىزگە» لايىق جاڭالىقتى قۇبىلىستار ءوز الدىنا، ەندى وتكەن تاريح پەن ادەبيەتتى تۇزەتە باستادىق. ماسەلەن، «وكتيابر ريەۆوليۋتسياسى» - «قازان توڭكەرىسى» بولىپ شىقتى؛ «توڭكەرىسىمىز» تۇسىنىكتى، ورىستاردىڭ ءوزى وسىلاي وزگەرتىپتى - «پەريەۆوروت» - «وكتيابرسكيي پەريەۆوروت» - ال «قازاننىڭ» ەشبىر قيسىنى جوق. اينا- قاتەسىز «وكتيابر توڭكەرىسى» بولۋعا ءتيىستى. ساياسي، تاريحي اتاۋ. ال ءبىزدىڭ جاڭاشىل، ساناسى جوعارى قاۋىم ءبارىن بەلىنەن باسىپ جاتىر. ەڭ سوڭعى مىسال - «1916 -جىلعى ماۋسىم جارلىعى» - بار تاريحتا «يۋن جارلىعى» عوي. ەسەپ ەمەس. ءوتىپ كەتكەن ءىس، مەن كۇنتىزبەدەگى اي اتتارىن جاڭعىرتۋ - وقىس قاتە بولدى دەپ سانايمىن.
راس، ءوزىم ون جىلعا تاقاۋ جەرىن جەرلەپ، سۋىن ىشكەن چەح جۇرتى دا بۇرنادا ءوز تىلدەرىنە ىڭعايلاعان ەكەن: يانۆار - لەدەن، اپرەل - دۋبەن، ماي - كۆەتەن، نويابر - ليستوپاد دەگەندەي. جالپى، حالىقارالىق تەرميندەردەن قاشۋ - وزىنە سەنىمى از، ۇساق حالىقتارعا ءتان، كەمشىلىكتى سانادان تۋىنداعان عادەت. مەيلى دەيىك. الايدا، بۇرناعى ادەبي نۇسقالاردا، جۋرناليستيكادا، سول زامانداعى رەسمي اتاۋ بويىنشا جازىلدى عوي. وڭ با، تەرىس پە، تاريحي قۇجات ەكەنى ءوز الدىنا، ول كەزدە ەشكىم دە «ماۋسىم جارلىعى» دەپ مايموڭكەلەپ تۇرعان جوق، اي اتى ورىس نۇسقاسىندا، ءوز قالپىندا ءوتتى. ەڭ كەرەمەتى - وسى ىسپەتتەس بەلسەندى، جانكەشتى ناداندىق (ورىسشا «ۆوينستۆۋيۋشيە نيەۆەجەستۆو») وتكەندەگى مۇرالارعا دا زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. سوۆەت تۇسىندا جازىلعان، باسىلعان، تارالعان ماتىندەرگە «قازان توڭكەرىسى» دەگەن تۇزەتۋ جاساساق نە بولىپ شىقپاق. بۇل دا مۇمكىن ەكەن.
ماسەلەن، ءمىرجاقىپ ماقالالارىنداعى اي اتتارىن بىلگىر رەداكتوردىڭ قالاي تۇزەتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مۇنداي وڭدەۋگە تۇسكەن - جالعىز جاقاڭ عانا بولماسا كەرەك. ياعني، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسى عانا ەمەس، ودان سوڭعى جەتپىس جىل بويعى مۇرا اتاۋلى تۇگەلدەي «دۇرىستالىپ»، جاڭارتىلۋى ابدەن ىقتيمال. «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاندا كور» دەمەكشى، كەيىنگى قالامگەرلەردىڭ جاراسى ءتىپتى وڭاي. ناقتى ءبىر كۋالىك - مىنا مەنىڭ ءوزىمنىڭ بۇرىنعى- سوڭعى جازبالارىم. وتە كوپ بىلەتىن، ازاتشىل، ۇلتشىل رەداكتورلار، ساياسي ساۋاتى عانا ەمەس، ۇلتتىق تانىمى دا بىزدەن ارتىق كوررەكتورلار سىرتىمنان، ءوز قالاۋلارى بويىنشا، ەركىن تۇزەتكەنىن جانە سول قالپىندا جۋرنالعا، كىتاپقا شىققانىن العاش كورگەندە قۇتىرىپ كەتە جازدادىم. ءار جىلدا الدەنەشە رەت قايتالانعان جاعداي. ءارقايسى ءبىر تاۋاريح. ەسىمە تۇسسە ءالى كۇنگە دەگبىرىمنەن ايىرىلام. سەن تاڭبالاعان اقيقات «سوۆەت» اتاۋلىنىڭ جاپپاي «كەڭەسكە» اينالۋى تۇرىپتى، ەشقاشان ەشكىم ايتپاعان «كەڭەس ادامدارىنا» ۇشىرىسقاندا سابىر ساقتاۋ قيىن. ءتۇزۋ ءسوزىڭدى قيسايتا بۇراپ جىبەرگەنى، كۇردەلى، قۇرمالاس سويلەمدەردى بولشەكتەپ، ەكپىندى، قىسقا سويلەمدەردىڭ اراسىن ىلمەكتەپ قوسىپ قوياتىنى، ءماندى، ماعىنالى تىنىس بەلگىلەرىن، ەڭ اياعى جاقشانىڭ اشىلۋ، جابىلۋىنا دەيىن جىلجىتىپ، سەنى جاقسارتۋ جولىندا جاسالعان قىرۋار ەڭبەكتى تۇگەندەپ شىعۋ ءمانسىز. ويتكەنى ازىرگە بارسىڭ، ءتىرىسىڭ، كەيىنگى ءبىر باسىلىمداردا قالپىنا كەلتىردىڭ، قالعانىن تۇزەتىپ، وڭداپ قويدىڭ، ادەبيەتشى، مۇراگەر بالاڭا مۇقيات تاپسىردىڭ.
ايتكەنمەن، كوڭىل الاڭ. ءتىل تازالىعى جولىنداعى كۇرەسكەر قاۋىم وسىمەن توقتاسا ءجون عوي. ەڭ سۇمدىعى - بۇگىنىڭ تۇرىپتى، عۇمىر بويى تىنتىنەكتەپ قۇراعان بارلىق جازۋىڭدى نەندەي حيكمەت كۇتىپ تۇر؟ جالعىز سەن عانا ەمەس، ⅩⅩ عاسىرداعى قازاقتىڭ وزىق ادەبيەتى - مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، ءىلياس ەسەنبەرلينگە دەيىنگى ۇلتتىق مۇراڭ قانداي كەپكە تۇسپەك؟ مۇرانى ايتاسىڭ، باي دا باعلان، ورالىمدى، يكەمدى، اسەرلى، ماعىنالى، كەنەۋسىز باي قازاق ءتىلىنىڭ ءوزى قانداي قوقىسقا تولماق؟ جالعىز- اق الدانىش قالدى. دامىعان حالىقتاردا «ادەبي ءتىل» جانە «سويلەۋ ءتىلى» دەيتىن ەكى بولەك ۇعىم بار.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقتا بۇل ەكى تاراپتىڭ ءوزارا ايىرىمى بولمادى. ۇلتتىڭ تۇتاستىعىنىڭ، ءتىل بىرلىگىنىڭ كورىنىسى. ەندى... ماناعى «تۋىلعان» مەن «ولىنگەن» جانە باسقا دا عاجايىپ، سىلىمتىك سوزدەر سارجاعال باسىلىم، ساۋاتسىز جازارماندار ۇلەسىنە ءوتىپ، ەجەلگى جىراۋلار مەن ەپوس، اباي مەن اۋەزوۆ، ولارعا جالعاس قازىرگى جانە كەيىنگى ۇلگىلى ادەبيەتتىڭ ءتىلى، سونشاما بىلىققان ۇشان مۇحيتتاعى شالعاي ارال ەسەبىندە بولسا دا، اۋەلگى ساف تازا قالپىندا ساقتالىپ قالا ما دەگەن ءۇمىت قانا كوڭىل جۇباتادى. ازىرشە «تۋىلعانداردىڭ» ەكپىنى تىم قاتتى، قازاق رۋحانياتىنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل باسىپ بارادى جانە جۋىق زاماندا «ولىنەتىن» ءتۇرى بايقالمايدى. ايتسە دە، «ءۇمىتسىز - شايتان»، الدامشى ەمەس، اقيقات بولاشاق دەپ سەنەيىك. تاس تا ۋاتىلادى، تاۋ دا قۇلايدى. «تۋىلعان» راس بولسا، «ءولىنۋ» دە كۇمانسىز. ءوز ەركى، ءوز بەتىمەن «ولىنبەيدى»، ازدى- كوپتى بىلىگى بار جالپى جۇرت جاپپاي جۇمىلىپ، جاردان قۇلاتىپ جىبەرمەسە. ەرتەڭنەن وزىپ، ارعى كۇندەردەن باستاپ، اقىر تۇبىندە.
دەگەنمەن، ادام دا، قوعام دا ەڭ اۋەلى بۇگىنگى كۇن اياسىندا عۇمىر كەشەدى عوي. ءتىل بۇزارلىقتان قۇتىلۋدىڭ، شىن مانىسىندەگى، تىم قۇرسا ورتاشا ساۋاتقا جەتۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ وقۋ، ءبىلىم، ۇيرەنۋ، تاعى تاعىلار دەپ باس اۋىرتپايىن. ەڭ وڭاي جولىن ايتايىن. ورىسشا «تولكوۆىي سلوۆار»، قازاقشا «تۇسىندىرمە سوزدىك» دەگەن بار. ءبىر تومدىق جانە كوپ تومدىق. بىزدەگى ءبىر تومدىق مەن ەلدە جۇرگەندە، 1999 -جىلى باسىلىپ شىقتى.
ساراپشى عانا ەمەس، جارتىلاي رەداكتور رەتىندە قولجازبا نۇسقانىڭ تولىمدى ءبىر بولىگىن قاداعالاپ، پىكىر، كەڭەس ايتۋعا تارتىلىپ ەدىم، مەنىمەن قاتار بەلگىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تاجىريبەلى اۋدارماشى نياز سىزدىقوۆ قاتىناسقان. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دايىنداعان ەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ءبىرشاما تولىمدى تىزبەگى - 50 مىڭ ءسوز قامتىلىپتى. ويدان قۇرالماعان، قازاق ادەبيەتى نۇسقالارىنان ايعاقتى مىسالدار نەگىزىندە. قايىرسىز «قايمانادان» باستاپ، ءبىرتالاي ءسوزدىڭ دالمە- ءدال، ناقتى ماعىناسىن وپ- وڭاي تاباسىز. بۇدان گورى كۇردەلىرەك جانە ارتىق سەنىمدى - ون تومدىق «تۇسىندىرمە سوزدىك» جانە بار. 1970- 1980 -جىلداردا شىققان. عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ سوزدىك ءبولىمىنىڭ تۋرا شيرەك عاسىرلىق تىڭعىلىقتى، باجايلى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ ۇلكەن مامانى، انا ءتىلىنىڭ بىلگىرى اكادەميك اقمادي ىسقاقوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلعان. كەز كەلگەن اتاۋ ءسوزدىڭ ناقتى انىقتاماسى مەن سوعان سايكەس بىرنەشە مىسال - بەلگىلى ادەبي نۇسقالاردان الىنعان دايەكتى جانە ءارقيلى قولدانىس ايعاقتاپ كورسەتىلەدى. بۇل ون تومدىق كەيىنگى ءبىر جىلداردا تولىعىپ، قايىرا باسىلىپتى دەپ ەستيمىن. راس بولار. نەگىزىنەن وسى كوپتومدىققا جۇگىنگەن ءجون. ول قولعا تۇسپەسە، ماناعى ءبىر تومدىق تۇر. بالكىم، ول دا جاڭادان باسىلعان شىعار. مۇمكىندىگىنشە، دۇنيەدەن ءۇمىتتى ءاربىر جازارماننىڭ قولىندا تۇرسا ارتىق ەمەس.
مەن ءوزىم شىڭعىستاۋ، سارى- ارقا - الاشتىڭ ەجەلگى لۇعاتىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قالىڭ ورتاسىندا تۋىپ، ءوستىم، كوز اشقان كەزىمنەن، ەسكىلىكتى ەرتەگى، اڭىز، كونە ەپوس، قيسسا- حيكايات ۇلگىلەرىن تىڭداپ، زەردەمە قۇيىپ، ءوسپىرىم شاعىمدا حالىق ادەبيەتى نۇسقالارىن، بۇرىنعى- سوڭعى ەلەۋلى جازۋشىلار شىعارمالارىن مۇقيات وقۋ، اقىر تۇبىندە تۇرىك قاعاناتى زامانىنان باستالاتىن قادىمي مۇرالاردى يگەرۋ، شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ ۇلاعاتىن بايىپتاۋ، بۇرناعى اقىن، جىراۋلار شىعارمالارىن زەرتتەۋ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندەگى قولجازبا ەسكەرتكىشتەردى قاراستىرۋ، ءتىپتى، تۋىستاس تاتار، قىرعىز، نوعاي، قاراقالپاق ادەبيەتىنە ءۇڭىلۋ - تىنىمسىز، تاباندى ىزدەنىس ناتيجەسىندە، انا ءتىلىم - قازاق ءتىلىن مۇمكىن بولعان ەڭ جوعارعى شەگىندە ءبىلىپ شىقتىم دەپ ويلايمىن، سوعان قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، الدەنەندەي كۇمان تۋعان، ءتىپتى، انىقتاي، جەتكەرە تۇسكىم كەلگەن جاعدايدا وسى «تۇسىندىرمە»، جانە دە «ايماقتىق» ءھام «سينونيمدەر»، اباي مەن «اباي جولى» سوزدىكتەرىنە جۇگىنىپ وتىراتىنىم بار. قانشا جەتىكتىم دەسەڭ دە، قيساپسىز باي تۋعان ءتىلىڭنىڭ قادىر- قاسيەتىن تاني تۇسەسىڭ، بارىڭا سەنىمىڭ ارتادى. قاشاندا بىلمەستىك - ەڭ ۇلكەن ايىپ ەمەس، بىلۋگە ۇمتىلماۋ ايىپ. مانادان بەرى ءبىز سانامالاپ وتكەن جاڭساق قولدانىستار - تۇزەتىلۋى وپ- وڭاي كىنارات ەدى، از- ماز تالاپ قىلسا. امال جوق، كوپە- كورنەۋ جاعداياتتار توڭىرەگىندە وسىنشاما تاۋسىلىپ سويلەۋگە ءماجبۇر بولدىق.
مۇحتار ماعاۋين
امەريكا قۇراما شتاتتارىنان.
كوكەك، 2016،
«جاس الاش» گازەتى
