ويرات پەن ورىستىڭ قۇپيا كەلىسىمى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋ «جوڭعارلار قورعاسىن وق بوراتقاندا، نايزا ۇستاپ، ساداق اسىپ قارسى شىقتىق...» دەگەنىندەي، ويراتتار قورعاسىن وق بوراتاتىن جاعدايعا قالاي جەتىپ ءجۇر.

كەڭ دالانى ەركىن جايلاعان ەكى كوشپەندى ۇلىستا وتتى قارۋعا يە بولارلىق مۇمكىندىك جوق ەدى عوي. ەندەشە، اۋزىنان جالىن بۇرىككەن وتتى قارۋعا ويراتتار قالاي يە بولدى.

بۇل ماسەلەدە باسى اشىق دۇنيە ويراتتارعا وتتى قارۋ جاساپ بەرگەن نەمەسە جاساۋعا جاعداي جاساعان رەسەي ۇكىمەتى. بۇعان باستى سەبەپ 1715 - جىلى بۋحگولتس ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا يامەشيەۆكا بەكىنىسىن تۇرعىزۋعا ات سالىسقان، سوعىس تۇتقىنى شۆەد ارتيللەرياسىنىڭ سەرجانتى ەۆرەي تۇقىمداس يوگان گۋستاۆ رەناتتىڭ (1682-1744) ويراتتاردىڭ قولىنا ءتۇسۋى.

وسى وقيعا جايلى اكادەميك- جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «شۆەد وفيتسەرى يوگان گۋستاۆ رەنات 1709 - جىلى پولتاۆا سوعىسىندا رەسەيگە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، توبىلعا جەر اۋدارىلادى. بۋحگولتستىڭ ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا ەرتىس بويىن ورلەپ كەلىپ، يامىشيەۆكا كولىندە ويرات شەرىگىمەن ورىس سولداتتاردىڭ قاقتىعىس كەزىندە، جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇسەدى. ءسويتىپ، ويرات شەرىگىنە تەمىر قورتىپ، زەڭبىرەك قۇيۋدى، وق- ءدارى جاساۋدى ۇيرەتەدى. «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە ويراتتار وسى وت قارۋدى قازاقتارعا قارسى قولداندى» دەيدى. (ءسابيت مۇقانوۆ. حالىق مۇراسى. الماتى، «جازۋشى» . 2005 ج. 238-ب)

وسى ۋاقىتتاردا رەناتتىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن ويرات جەرىندە ارتيللەريالىق، قارۋ- جاراق، تاۋ- كەن ءوندىرىسى زاۋىتتارى ورناپ، قازاقتارمەن سوعىستا جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەري قۋاتىن ارتتى. وسى قىزمەتتەرى ءۇشىن وعان بوستاندىق بەرۋ ۋادە ەتىلگەن. جوڭعاردىڭ اسكەري جورىعى توقتالعان سوڭ رەناتقا باس بوستاندىعى بەرىلدى.

موڭعول عالىمى د. بايىر- سايقىننىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ويرات- رەسەيدىڭ شەكارالىق قاقتىعىسى كەزىندە ويراتتاردىڭ قولىنا تۇسكەن گوللانديالىق ەۆرەي رينات تورعاۋىت نوياندارىنىڭ قولىندا 20 جىلداي تۇرعاندا، ولارعا تەمىر بالقىتىپ، زەڭبىرەك جاساۋدى ۇيرەتتى. وسى ءبىر ەڭبەگى ءۇشىن ريناتتى 1734 - جىلى گالدان- سەرەن حان بوساتتى.

ءبىر ەسكەرەتىن جايت ويرات ورداسىندا ريناتپەن كەزدەسكەن رەسەي ەلشىسى ل. ۋگريموۆتىڭ قۇپيا بايانحاتىندا: شۆەد وفيتسەرى رەنات 1729 - جىلى ويراتتارعا 4 فۋنتتىق 15 دانا زەڭبىرەك، كىشى كاليبرلى 5 دانا زەڭبىرەك، 10 فۋنتتىق قىسقا ستۆولدى 20 دانا زەڭبىرەك جاساپ بەرىپ، ولارعا قالاي قولدانۋدى ۇيرەتتى دەپتى.

جوعارداعى مالىمەتتەن نە تۇيۋگە بولادى؟ شۆەد وفيتسەرى جايدان- جاي ويراتتاردىڭ قولىنا تۇسكەن جوق. شىن مانىندە رەسەي وتارلاۋشىلارى بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنا ادەيى قوسىپ اتتاندىرعان. ءجامىش (يامىشيەۆكا) بەكىنىسى ماڭىندا بولعان رەسەي- جوڭعار قاقتىعىسى وسى رەناتتى ويراتتار قولىنا وتكىزىپ بەرۋ ءۇشىن جاسالعان الدامشى وقيعا. ەكىنشى ءبىر ەسكەرەرلىك دۇنيە شۆەد- ورىس سوعىسىندا قولعا تۇسكەن تۇتقىندى (رەناتتى) اسا ماڭىزدى اق پاتشا ءوزى ءمان بەرىپ، اسا كوپ قارجى جۇمساپ جاساقتاعان مەملەكەتتىك ەكسپەديتسيا قۇرامىندا تۇرمەنىڭ تۇتقىنى نە ىستەپ ءجۇر؟!

بۇل وقيعا ويرات پەن رەسەي اراسىندا قۇپيا كەلىسىممەن ىسكە اسىپ وتىر. مۇنداعى ماقسات: رەنات ويراتتارعا ساپالى زەڭبىرەك جاساپ بەرەدى، تورعاۋىتتار ول زەڭبىرەكپەن قازاقتاردى قىرادى. مىنا جاقتان «قازاقتاردى قىرماڭدار» دەپ رەسەي بيلىگى وتىرىك ارا تۇسكەن بولىپ، قازاق ورداسىنىڭ الدىندا وزدەرىن «قۇتقارۋشى» رەتىندە كورسەتە الادى.

كەلەسى ءبىر ماسەلە قارۋلى ويراتتار شىعىستان قىسا تۇسسە، قازاقتاردىڭ بارار جەرى تارىلىپ، ىرگەسىندەگى رەسەيدىڭ قولتىعىنا ەرىكسىز تىعىلۋعا ءماجبۇر بولادى. ءدال وسى ساتتە ورىستار قولتىعىن كەڭ اشىپ، ءوزى كەلگەن قازاقتاردى قىسا قويادى.

شۆەد وفيتسەرى رينات ويرات تۇتقىنىنان بوساعاندا كۇللى ويرات جەرىن كارتاعا تۇسىرگەن ەكى ۇلكەن قۇجات الا شىعادى. بۇل كارتا كەيىن ەۆروپا ءۇشىن وتە ۇلكەن قۇندى بۇيىم سانالدى. سەبەبى، اتالمىش كارتادا 732 وزەن- كول تاعى باسقا وتە وزەكتى ەلدى- مەكەن اتاۋلارى سىزىلعان. وسىعان قاراعاندا رينات ەكىنشى تاراپتان بارلاۋشىلىق قىزمەتىن قوسا اتقارعانى ءسوزسىز. سوعان قاراعاندا رەنات گۋستاۆ شىعىس تۇركىستان جانە جوڭعاريا كارتاسىن تاپتىشتەپ جاساعان العاشقى ەۋروپالىق.

رەنات جاساعان جوڭعار كارتاسى كوپ ۋاقىتقا دەيىن قالىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلدى. كورولدىك كىتاپحانادا جۇمىس جاساعان يۋ. ستريندبەرگ 1878 -جىلى وسى كارتالاردىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ الىپ، يا. گروتا ارقىلى يرگو- عا جىبەرەدى. ونى 1881 -جىلى ا. ماكشەيەۆ جاريالادى. ونشاقتى جىلدان كەيىن كارتالاردىڭ ءتۇپنۇسقاسى ۋپسال ۋنيۆەرسيتەتىنەن تابىلىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن سول جەردە ساقتاۋلى.

جوڭعار قونتايشىلارىنىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ، قالماق شەركىتەرىنە زەڭبىرەك جاساۋدى ۇيرەتكەن رەنات ءتاپ- ءتاۋىر بايىعان. ءبىر قىزىعى قونتايجىلار قولىنان بوساعان رەناتتى 1733 -جىلى رەسەيلىك ەلشى، مايور لەونتي ۋگريموۆ ءوزى بارىپ ماسكەۋگە الىپ قايتقان ەكەن. وسىدان كەيىن بۇل ادامنىڭ رەسەي مۇدەسى ءۇشىن قىزمەت اتقارعانىنا سەنبەي كورىڭىز!

1734 -جىلى شۆەد بارلاۋشىسى رەنات ايەلى جانە التان، جامانكىس جانە سارا ەسىمدى ءۇش قالماق- كۇڭدەرىمەن ستوكگلمگە جەتىپ، ەسكى قالادان ءۇي ساتىپ الادى. اسكەري قىزمەتتى 1739 -جىلى كاپيتان شەنىمەن اياقتاعان.

رەسەي ۇكىمەتى مەن ويرات قونتايجىلارى اراسىندا قۇپيا كەلىسىم بولعانىنا تاعى ءبىر دالەل: 1733 -جىلى مامىر ايىندا سەمەي بەكىنىسىنە ەلشىلىككە كەلگەن ويرات نويانى ساعان (ساگاان) جەرگىلىكتى پاتشا قىزمەتكەرلەرىنە قۇپيا جازبانى كورسەتىپ، «مەنىڭ قولىمدا اسا مارتەبەلى اق پاتشا مەن قونتايجىنىڭ كەلىسىمى بار. وسى قۇجاتتى باسشىلىققا الا وتىرىپ مەن سىزدەرگە مىناداي ۇسىنىس جاساماقپىن: وسىنداعى ورىس اسكەرلەرى ءبىزدىڭ شەرىكتەرمەن بىرگە شابۋىلعا شىقسىن جانە بىزدەر بىرلەسە وتىرىپ قازاق ورداسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋدى بۇيىرامىن!» دەپ ورىكپيدى. (اۆپر، ف. زيۋنگورسكيە دەلا).

ويرات نويانىنىڭ بۇل ۇسىنىسىن ورىستار قابىلداماعان. قازاق- جوڭعار قاتىناسىن زەرتتەگەن ۆلادمير انيسيموۆيچ مويسەيەۆتىڭ پىكىرىنشە، ورىستار وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا، «قازاقتار بەكىنىسكە شابۋىل جاساعان جاعدايدا عانا ولارعا تويتارىس بەرۋ جۇكتەلگەن» دەگەندى العا تارتقان. (ۆ. ا. مويسەيەۆ. جوڭعار حاندىعى جانە قازاقتار. ۇلان- باتىر. 2015 ج. 103-ب)

2016 ج

بەردىحان قۇسايىنوۆ، تاريحشى