جان، سانا فيلوسوفياسى
ەكىنشىسى - جان- جانۋارلار، قۇرت- قۇمىرسقالار، ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جاسىل جاپىراق جايىپ، گۇلدەپ تۇقىم بەرىپ، ءومىرىن جالعاستىراتىن جەمىس- جيدەكتەرمەن اسەم اعاشتار. سوڭعىلار تىرشىلىك يەلەرى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى بار، ءبىراق، ءبىرى جانسىز دۇنيە، ەكىنشىسى ءتىرى. ال، ەندى، جاندى دۇنيە قالاي، قايدان پايدا بولدى؟ ءبىراق، ولدا بىردەن پايدا بولىپ، تىرشىلىك باستالعان جوق. ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ تاريحىن عالىمدار شاماسى 4-4,5 ميلليارد جىلدار دەپ پايىمدايدى.
ارينە، سول دۇنيە باستاۋىندا تىرشىلىك بولدى دەپ ەشكىم ايتقان ەمەس. الدىمەن جانسىز ماتەريالدىق دۇنيە، كەيىن جاندى دۇنيە ءتۇرلى كۇردەلى فيزيكالىق، بيوحيميالىق رەاكتسيالار ناتيجەسىندە ءجاي، قاراپايىم ەڭ العاش ءتىرى دۇنيە تىرشىلىك پايدا بولعان دەيدى. ەندەشە، جاندى دۇنيە دايىن كۇنىندە كوسموستان كەلمەگەن دەسەك، وندا الگىدەي باستاۋ بولۋى ءسوزسىز.
سول تىرشىلىك باستاۋى ۇدايى وزگەرىس، دامۋ ارقىلى جۇزدەگەن ميلليون جىلدار ارقىلى قازىرگى دۇنيەگە جەتتى. جانسىز دۇنيە دە ءبىر قالىپتا تۇرعان جوق، ول دا ءوز زاڭدىلىعىمەن ۇدايى وزگەرىستە دامۋدا بولعان دەيدى عىلىم. ارينە، جانسىز تابيعاتپەن جاندى تابيعات اراسىندا قاشاندا تىعىز بايلانىس بولعان، بىرىنەن ءبىرى تۋىنداعان.
ال، ءدىن مۇنىڭ ءبارى جاراتۋشى - قۇداي قۇدىرەتى دەيدى. ول پىكىردىڭ دە وزىندىك لوگيكاسى بار. ءبىراق، بۇل ءوز الدىنا اڭگىمە، پروبلەما. ال، عىلىمعا توقتايتىن بولساق، تابيعاتتى تەرەڭ زەرتتەيتىن عىلىمداردىڭ ءبىرى فيزيكا.
ول تابيعاتتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، قۇپياسىن اشتى. ەكى جارىم مىڭ جىلداي بولىنبەيدى دەپ كەلگەن الەمنىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى - اتومدى ⅩⅨ ع. اياعىندا كۇردەلى قۇبىلىس دەپ تانىدى. ەڭ الدىمەن اتومنان ەلەكترون ءبولىنىپ شىقتى. ول ساۋلە جىلدامدىعىمەن اينالىپ جۇرەتىن، بويىنان مول ەنەرگيا (قۋات) شىعاراتىن تەرىس زاريادتى ەلەمەنتارلىق بولشەك دەپ تانىلدى.
ونى 1897 -جىلى العاش اشىپ، عىلىمعا جاڭالىق ەندىرگەن اعىلشىن فيزيگى دجوزەف تومسون (1856-1940) بولاتىن. ارتىنشا، ەلەكترون عاجاپ جىلدامدىقپەن اتومدى ءوز ەركىمەن تۇرلىشە (وربيتا ارقىلى) اينالىپ وتىراتىن بولسا، وندا ول نەگە اتومدى تاستاپ، كەڭىستىكتى ارالاپ كەتپەيدى، ونى قانداي كۇش ارقانداپ دەگەندەي ۇستاپ، جىبەرمەي تۇر دەگەن ويعا قالىپ، اتومدا، ءسىرا، تارتاتىن كۇش - يادرو مۇمكىن جانە ونىڭ دا ەنەرگياسى بار بولۋى مۇمكىن، ءبىراق، ەلەكترون تەرىس زاريادتى بولسا، يادرو (وزەك) دۇرىس زاريادتى بولار دەپ پىكىر ايتقان اعىلشىن فيزيگى ەرنەست رەزەرفورد بولاتىن. ارتىنشا، ول الگى يادروعا جاتاتىن پروتوندى اشتى.
كەيىن سول يادروعا كىرەتىن كۇش - ونىڭ قۇرامداسى نەيترون اشىلدى. سونداي- اق، ە. رەزەرفورد (1871-1937) اتومنىڭ ىشكى قۇرىلىمى كۇن جۇيەسىنە ۇقساس، ونىڭ دا پلانەتارلىق جۇيەسى بار ەكەنىن اشىپ، نوبەل سىيلىعىنا يەگەر بولدى. فرانتسۋز فيزيگى لۋي دە برويل (1892-1987) ، ەگەر ەلەكترون، باسقا دا ەلەمەنتارلىق بولشەكتەر ساۋلە جىلدامدىعىمەن اتوم يادروسىن اينالىپ قوزعالاتىن بولسا، وندا ولار تەك كورپۋسكۋلدى (ءۇش ولشەممەن ولشەنەتىن) قۇبىلىس ەمەس، ول، سونداي- اق، تولقىن بولىپ تا تارايدى دەپ، ويىن تۇيىندەي كەلىپ، «كورپۋسكۋلدى- تولقىندى دۋاليزم» تەورياسىن جاساپ، فيزيكا عىلىمىنا جاڭالىق پىكىر ەندىردى.
بۇدان كەيىنگى جاڭالىق، تولقىنعا اينالعان بولشەك كەڭىستىكتە تۇتاس، ۇزدىكسىز ەمەس، ۇزدىك- ۇزدىك بولىپ تارايدى دەگەن كۆانتتى مەحانيكالىق تەوريانىڭ ومىرگە كەلۋى. ونى اشقان نەمىس تەورەتيك فيزيگى ماكس پلانك (1858-1947) ەدى. بۇل 1905 -جىلى بولاتىن. بىلايشا ايتقاندا، ساۋلە بولشەك- بولشەك توپ بولىپ تارايتىنى بەلگىلى بولدى. بۇعان سەبەپ بولعان ورىس فيزيگى پ. ن. لەبەديەۆتىڭ (1866-1912) 1901 -جىلى تاجىريبە ارقىلى دالەلدەنگەن ساۋلە دە قىسىم (سالماق) بار دەگەن جاڭالىعى ەدى. ياعني ساۋلەدە سالماق بولۋى ءۇشىن، ول بولشەك- بولشەك، شوق- شوق بولىپ تاراۋى ءتيىس، ايتپەسە، تۇتاستانىپ تارايتىن ساۋلە سالماعىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. بۇل جاڭالىقتاردى دالەلدەگەن فيزيك البەرت ەينشتەيننىڭ 1905 -جىلى اشقان «قاتىستىق تەورياسى» ەدى.
سونداي- اق، 1780 -جىلى نەمىس عالىمدارى تاپقان، ءبىراق، قۇپياسى ولارعا بەلگىسىز بولعان تابيعي زات - «ۋران» دا ىشكى جويقىن ەنەرگيا بار ەكەنى ارادا 100 -جىلداي ۋاقىت وتكەندە عانا اشىلدى. كەيىن اتوم رەاكتورى قازانىندا تابيعي ۋران - 235 U- مەن نەيترون، توري ارالاسىپ كۇردەلى قوزعالىسقا (رەاكسيا) ءتۇسىپ، عاجاپ ەنەرگيا تۋدىرىپ، عىلىمدا زور جاڭالىق، ءارى وندىرىستە ءىرى وزگەرىس جاسادى. وسىمەن قاتار قاۋىپتى «اتوم»، «سۋتەگى»، «نەيترون» بومبالارىن فيزيك عالىمدار دۇنيەگە اكەلدى. عاجاپ بۇل قۇبىلىس جاڭالىقتار عالىمدار اراسىندا فيزيكا عىلىمىنىڭ مۇمكىندىگى كەرەمەت مول، كەلەشەكتە بۇدان دا تەرەڭ تابيعات قۇپياسىن، كەرەك بولسا، ءتىپتى تىرشىلىك باستاۋىن اشادى دەگەن سەنىم پايدا بولدى. سول ارقىلى تىرشىلىكتىڭ قالاي پايدا بولۋ قۇپياسى بەلگىلى بولادى دەگەن جەڭىل- جەلپى پىكىردە ايتىلا باستادى.
ارينە، ادام بىلمەيتىن جاڭالىقتار الدا تۇرعانىنا ەش كۇمان كەلتىرىلمەۋى ءتيىس. ءبىراق، فيزيكا عىلىمى جاندى جوقتان جاسايدى دەگەن كەيبىر عالىمداردىڭ ۇشىرتقى پىكىرى ارتىقشىلىق. فيزيكا جانسىز دۇنيە قۇپياسىن اشۋدا الدا كەلەدى، ءبىراق فيزيكا جانسىز دۇنيەدەن جاندى دۇنيە جاسايدى دەگەن قاتە پىكىر. ول انىق، تەك حيميامەن بىرلەسىپ ءبىر ناتيجەگە كەلۋى مۇمكىن بولماسا، ازىرشە ونى ايتۋ قيىن، وتە ەرتە. فيزيكا عىلىمى ءتۇرلى ەرتەكتەردەگى ادام ارمانىن ىسكە اسىرۋدا ەندىرگەن جاڭالىقتارى عاجاپ بولسا دا، كىشكەنتاي قۇمىرسقاعا دا جان بەرگەن ەمەس، بەرە المايدى دا.
ەندى، جاندى دۇنيەگە جاقىن تۇرعان عىلىم - حيميا. بۇل عىلىم وكىلدەرى عاسىرلاپ تىرشىلىك باستاۋ بولشەگى كلەتكا دەپ كەلگەن بولسا، ⅩⅩ عاسىر ورتا شاماسىندا عىلىم تاعى ءبىر ءىرى ريەۆوليۋتسيالىق جاڭالىقتارعا تاپ بولدى. ول كلەتكا ىشىندە رنك (ريبونۋكلەين قىشقىلى)، د ن ك (دەزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى) بار ەكەنى، ول ەكەۋىنىڭ سوڭعىسى كلەتكا يادروسى قاتىستىلىعى اشىلدى. وعان دەيىن حيميكتەر فلوگيستوندى جوققا شىعارىپ، كۇشتى قىزۋ بەرەتىن كيسلورودتى (وتتەگىن) دۇنيەگە اكەلدى. ونى اشقان ا. لاۆۋازە (1743-1794) ەدى.
ول فرانسيا حيميگى بولاتىن. ورىس عالىمى د. ي. مەندەلەيەۆ حيميا ەلەمەنتتەرىنىڭ قايتارمالى جۇيەسىن اشتى. ول اينالىس دۇنيەدە حيميالىق ەلەمەنتتەر الاتىن ورنى اتومدار سالماعىنا بايلانىستى بولاتىنىن اشىپ، بولاشاق دامۋداعى حيميالىق جاڭا ەلەمەنتتەر ورنىن بولجاپ بەلگىلەدى. بۇدان ءارى حيميا عىلىمىنىڭ دامۋى تابيعات ميلليونداعان جىلداردا دۇنيەگە اكەلگەن ءجۇن، جىبەك، تەرى، سياقتى تابيعات تۋدىرعان زاتتاردى قولدان جاساۋعا جەتكىزدى. بۇل دنك- نىڭ دامۋ ناتيجەسى ەدى. حيميا ءىرى وزگەرىستەر جاساي الاتىن پوليمەردى دۇنيەگە كەلتىردى. پوليمەر - ول جوعارى مولەكۋلدار قوسىندىسى. قازىر الەمدە حيميانىڭ ارالاسپايتىن سالاسى جوق دەۋگە بولادى. ماسەلەن، يسلام دىنىندە ءىشىپ- جەيتىن تاعامعا بايلانىستى وتە قاجەتتى «حارام»، «ادال» دەگەن ۇعىمدار بار. كەلەشەكتە تاعام پروبلەماسى قيىنداپ اسقىنداي باستاعاندا ءتۇرلى كونسەرۆ، پاستا- پاشتەت سياقتى تاعامدار دۇنيەگە مولىنان كەلمەك. ءقازىردىڭ وزىندە مۇسىلمان دىنىندە حارامعا جاتاتىنداردى پايدالاناتىن ەلدەر بار. كەلەشەكتە قورەكتىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ولاردىڭ ءبارى اسقا (تاعامعا) اينالعاندا حارام، ادال ۇعىمدارى قالاي بولماق؟ ءبىراق، حيميا عىلىمى دا تابيعاتتا جويقىن جاڭالىقتار جاساعانىمەن جان قالاي پايدا بولدى، ول ماسەلەگە ءتىل قاتقان جوق. حيميادا تابيعاتتى تالداپ، بولشەكتەۋ، قۇراستىرۋ، جاڭا زات جاساۋ بار، دەگەنمەن جان ماسەلەسىنە كەلگەندە، ول دا بەلگىلى دارەجەگە كوتەرىلە العان جوق. سوندا «جان» دەگەن نە؟ تىرىدە جان بار. ولگەن دەنەدە جان جوق. جان تىرىلىك، تىرشىلىك. بۇل اتاقتى فرانتسۋز فيلوسوفى رەنە دەكارتتىڭ (1596-1650) «مەن ويلاي الامىن، ولاي بولسا ءتىرىمىن» دەگەنىنە سايكەس كەلەدى.
سول تىرشىلىك ماسەلەسىنە جاقىن كەلگەن عىلىم - بيوحيميا. بۇل سالادا دا ءىرى جاڭالىقتار اشىلۋدا. ماسەلەن، اقش عالىمدارى 35-پەن 75 اراسىنداعى دەنى ساۋ ەر ادامدار ستۆولدى (دىڭگەكتى) كلەتكاسىن الىپ، پروبيركادا ءوسىرىپ، كەيىن ونى دىڭگەگى جوق ءتىرى كلەتكامەن قوسىپ، بىرگە وسىرمەك بولىپ ارەكەتتەنگەن. ءبىراق، ول ارەكەتتەن ناتيجە بولماعان سوڭ، ولار جاپون عالىمدارىمەن بىرىگىپ تاجىريبە جۇرگىزگەن. ناتيجەسى وڭدى بولعان، كلەتكا كوبەيە باستاعان. سودان، اقش عالىمدارى وزدىگىنەن تاجىريبەنى جالعاستىرىپ، ەندى، ساۋ جاساندى ءتىرى دەنە بولشەكتەرىن جاساپ، ادامداعى جارامسىز، اۋرۋ مۇشەنى الىپ تاستاپ، ورنىنا ساۋ جاساندى مۇشە ەندىرۋ باعىتىندا جۇمىس جالعاستىرۋدا. ماقساتى الدىمەن جاساندى جۇرەك جاساۋ. ارينە، بۇل دا قولدان «جان» جاساۋ ەمەس، ءبىراق، ىسكە اسسا عىلىمداعى ءىرى جاڭالىقتارعا جاتادى. دامۋ بۇل باعىتتا دا توقتاۋسىز جۇرۋدە. ەرتەڭ قانداي جاڭالىق اشىلارىن ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. ءبارىن ءومىر كورسەتەدى.
بيولوگيا عىلىمىنداعى ءىرى جاڭالىق - ول كلونداۋ. ەرتە زامانداردا دۇنيەدەن وتكەن ءتىرى جان قاڭقالارىن دنك ارقىلى جۇمىس جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە ەرتەدە وتكەن تىرشىلىك يەسىن قايتالاۋ. مۇندا باستى ماسەلە بيولوگياداعى ت. مورگان، ل. مەندەل، ا. ۆەيسمان سياقتى بيولوگتار ايتقان تابيعي ساناسىز پروتسەسس - تۇقىم قۋالاۋعا بايلانىستى. كلونداۋدا تۇقىم قۋالاۋ، گەنەتيكا قۇبىلىسىنىڭ ناتيجەسى. بۇل دا قوياننان قويان تۋاتىنى سياقتى گەنەتيكا عىلىمىنا جاقىن قۇبىلىس. ماسەلەن، عالىمدار انگليادا كلونداۋ ارقىلى «دوللي» دەپ اتالعان قويدى دۇنيەگە اكەلگەن. ءبىراق، كلونداۋدا باياعىدا ولگەن قاڭقادا ساقتالعان ۇلگىنى دنك ارقىلى پايدالانىپ ءتىرى جانۋار جاساۋ، ءبىراق، «جان» بەرۋ ەمەس. جاندى ءتىرى كلەتكا ارقىلى ەسكىدە ساقتالعان قالىپتى دنك- عا سۇيەنىپ تىرشىلىككە ەندىرۋ، ياعني، بۇرىنعى قالىپتاسقان داعدىنى قايتالاۋ. مۇندا دا ءتىرى جان ارقىلى ەسكىنىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، بەينەسىن كەلتىرۋ، كوشىرمەسىن ىسكە قوسۋ، جوقتان جان جاساۋ ەمەس، بيولوگياداعى كلونداۋ عىلىمي ريەۆوليۋتسياعا جاتاتىن بولسا دا. كلونداۋدىڭ دا بولاشاعى الدا. ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر ايتۋ قيىن، ءبىراق، عىلىمدا توقتاۋ جوق دەدىك. تۇقىم قۋالاۋ - ساناسىز، تابيعي پروتسەسس. ءبىراق كلون كوبەيمەيدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. دۇنيەدە كوشىرمە تۇرلەرى كوپ. كلون سونىڭ ءبىرى.
ەندى، «سانا» پروبلەماسىنا كەلەيىك. جان دا، سانا دا ءتىرى ماتەريا - ميدىڭ تۋىندىسى. سانا پايدا بولۋ جاعىنان ەكىنشى ورىندا بولعانمەن ءىرى كۇش، ادامداردى، بۇكىل قوعامدى، ادامزاتتى بيلەيدى. ادامدار ساناسىن بيلەگەن وي ماتەريالدىق كۇشكە اينالادى. ءسوز- سانا ارقىلى ومىردە ءىرى قوزعالىستار جاسالادى. سانا - قورقاقتى باتىر، ءالسىزدى جويقىن كۇشكە اينالدىرادى. بيىك ويمەن قارۋلانعان ادام جان- قيارلىق ىسكە بارادى. ونى تاريحتان بىلەمىز. قازىر الەمدى دۇرلىكتىرىپ وتىرعان ءتىلسىز جاۋ - لاڭكەستىك ارەكەت. سونى جاساپ جۇرگەندەر ساناسىن بيلەگەندەر بار. وندايلار سول ءۇشىن جان قيارلىق ارەكەتكە بارادى. سوندا نە ءۇشىن سونى بىلەمە ەكەن؟ ۋلانعان سانا ونى اجىراتا المايدى.
مۇندايدا ەڭ تۋراسى تازا ساياسات جۇرگىزۋ، ادال بولۋ، كىرلەنگەن ادام ساناسىن تازارتۋ. ەڭ وكىنىشتىسى بىرەۋلەر تازالىق، تۋراشىلدىق ءۇشىن كۇرەسىپ، ادامگەرشىلىك اقىل ايتسا، ەندى، بىرەۋلەر ارامدىق پيعىلمەن كوپشىلىكتى شاتاستىرادى، جولدان تايدىرادى. وسىدان كەلىپ حالىقتى تاربيەلەۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. ۇگىتتىڭ ەڭ ءتيىمدى تۋرا جولى - وزىڭە دە، باسقاعا دا ءادىل بولۋ. تاريحتا قوعامدى بيلەپ، ادامداردى تاربيەلەگەن پايعامبارلار بولعان دەيمىز. ەل سولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن. ول ءۇشىن پايعامبارلاردىڭ سوزىمەن ءىسى ساي، باسقالارعا ۇلگى بولۋى ءتيىس. ونىڭ كۇشى ءسوزى مەن ءىس بىرلىگىندە. قوعامدا دانا، ەلدى سوڭىنا ەرتكەن ادامدار بولعان. ونداي دانالار بۇگىن دە كەرەك. ەشكىمدى قورلاپ، بۇرىشقا تىعۋعا بولمايدى. بۇل قاۋىپتى.
سونىمەن، ازىرشە شەشىلمەگەن پروبلەما - جان. ول ءبىر كەزدە پايدا بولدى. ءبىراق، ول قالاي تۋىندادى، ءازىر شەشىلگەن جوق. ايتسە دە، بيوحيميا سياقتى عىلىمدار جاقىنداپ كەلدى. بولاشاق قالاي بولادى، ونى ءومىر كورسەتەدى. ازىرشە، بىزگە بەلگىلى - ول سانا، اقىل- وي. بۇل ەرەكشە قالىپتاسقان ماتەريا - ءتىرى ميدىڭ تۋىندىسى. ماتەريا العاشقى، سانا سوڭعى. ءبىراق، سانانى تۋدىراتىن بارلىق ءتىرى مي ەمەس، تەك ادامنىڭ ءتىرى ميى. سانا مي تۋىندىسى بولعانمەن، ول دارا ءومىر سۇرەدى.
مي تىرشىلىگىن توقتاتسا دا، سانا، وي ادام، حالىق جادىندا ساقتالادى. ءومىر سۇرەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، سانا ناقتىلى جاعدايدا ومىردەن وزىپ تا، ودان قالىپتا وتىرادى. اقىل- وي، سانانىڭ ءىستىڭ الدىن وراپ، بولجاي الاتىنىن گوتفريد لەيبنيتس، يممانۋيل كانت ايتقان بولاتىن. ۇشىنشىدەن، سانا مي تۋىندىسى بولعانمەن ول سول ميعا ەكپىندى اسەر بەرەدى. سانا ميدى قوزعالتىپ، جۇمىس ىستەتكىزەدى، جاڭا ويلار تۋىنداۋىنا اسەر ەتەدى. مي ارقىلى سانا بۇكىل ادام ومىرىنە ەكپىندى ىقپال جاسايدى. سانا ادامدى تارتىپكە شاقىرادى، جىگەرىن وياتادى، ءىرى باستاما، ەڭبەككە جۇمىلدىرادى، جىگەرلەندىرەدى.
سانانىڭ قوعامدا اتقارار ءرولى ۇشان- تەڭىز. بۇكىل عىلىم- ءبىلىم ءبارى سانا تۋىندىسى، بولمىسى. ادام قوعام بولىپ قالىپتاسقالى بەرى سانا الدا كەلەدى. ادامدى قوعامداستىرعاندا، تاربيەلەگەندە سول سانا. سانا ارقىلى ادام جامان ادەتتەردەن ارىلدى، جاقسىلىق، تازالىققا جەتتى. قوعام ساناسىز، تاربيەسىز ءومىر سۇرمەك ەمەس. بۇل ەكەۋى ءبىر. ادام بار جەردە قوعام، سانا ماڭگى. جان بارىنە دەم بەرۋشى، تىرشىلىكتىڭ، تىرلىكتىڭ ءوزى. زاڭ، ساياسات، مادەنيەت، ءبىلىم، عىلىم، ءتىپتى بۇكىل قوعام - الدىمەن تاربيە ناتيجەسى.
تاربيە جۇمىسى السىرەگەن جەردە قوعامدىق قاتىناس تومەندەيدى، جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەت جوعالادى. رۋحى تومەن ادام ءتاننىڭ قۇلىنا اينالادى. ادامدى، قوعامدى بيلەيتىن جان مەن سانا. جان- تىرلىك، سانا- اقىل. بۇل فيلوسوفيا.
دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ،ق ر مەملەكەتتىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
تيمۋر كىشىبەكوۆ، دوتسەنت