حيدجاب كيىپ، بەت- ءجۇزىن قارامەن بۇركەپ ءجۇرۋ قازاق ايەلدەرىنىڭ تابيعاتىنا جات - فوتو
ۇلتتىق كيىمدەرىمىز باسقا حالىقتاردىڭ كيىمدەرىنە ۇقساي بەرمەيتىن وزگەشە دارالىعى جانە جاراسىمدى ءسان- سالتاناتىمەن باعالى.
ەندەشە، وسى عاسىرلار بويى تامىرىن ۇزبەي، ۇلتىمىزدىڭ بويىنا جاراسىمدى كورىك سىيلاعان كيىم مادەنيەتىن قانىق ءبىلۋ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا اماناتتالىپ وتىرۋى ورىندى. بۇل ماقالادا قازاق ايەلدەرىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
ايەل كيىمدەرىنىڭ ءار ايماقتا ءار ءتۇرلى ۇلگىلەر مەن ءار الۋان اتاۋلارى بار. سولاردىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ بارىنە ورتاق تۇرلەرى: كويلەك، كيمەشەك، جاۋلىق، ساۋكەلە، جەلەك، تاقيا، قامزول، كازەكەي، كەبىس- ءماسى، كوكىرەكشە سياقتى زاتتار. ايەل كيىمدەرى اشەكەي، اجار جاعىنان ەل سالتى بويىنشا ءتورت توپقا ارنالىپ تىگىلگەن. ولار قىز كيىمدەرى، كەلىنشەك كيىمدەرى، ورتا جاستاعى ايەلدەر مەن قارت بايبىشەلەردىڭ كيىمدەرى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تىگىلۋ مانەرى دە اشەكەيى دە ءار قيلى.
قازاق قولونەر شەبەرلەرى كيىمگە قاتىستى ءارتۇرلى اشەكەيدى زەردەلەي بىلگەن. ماۋسىمدىق، ولكەلىك، الەۋمەتتىك جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى، سونىمەن قاتار، كۇندەلىكتى تۇرمىستىق جانە ءسان- سالتاناتتى كيىم- كەشەك تۇرلەرىن تىگۋدە ماتا، باسقا دا قاجەتتى زاتتارعا ۇلكەن ءمان بەرىلگەن.
©kopilkaurokov.ru
قىز كيىمدەرى قىنامالى، كەۋدە تۇسى مەن جاعا- جەڭى كەستەلى، كويلەكتەرى قوس ەتەكتى، باس كيىمدەرى ۇكىلى، مونشاقتى، اياق كيىمدەرى بيىك وكشەلى، ىڭعايلى جانە قاي كيىمى بولسا دا التىن، كۇمىس، مەرۋەرت مونشاقتارمەن اشەكەيلەنگەن. قازاق قىزدارى شاشتارىنا شاشباۋ تاعىپ، قۇلاقتارىنا التىن سىرعا، مويىندارىنا التىن- كۇمىس القا تاعىپ، بىلەگىنە بىلەزىك، ساۋساقتارىنا جۇزىك سالىپ جۇرەتىن بولعان. سونداي- اق، قوس ەتەكتى التى قيىق، ءتورت قيىق كويلەكتەرىن كيىپ، كەستەلى تىزە قاپ، اياقتارىنا ويۋلى قىزىل، كوك، قارا بىلعارى ەتىك كيگەن. قازاق ارۋلارىنىڭ وسىنداي ءسان- سالتاناتى باسىم ۇلتتىق بولمىسىن، ۇلى اقىن اباي قۇنانانباي ۇلى ءوز ولەڭىندە بىلاي كەستەلەيدى:
«بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم،
شولپىسى سىلدىر قاعىپ جۇرسە اقىرىن.
كامشات بورىك، اق تاماق، قارا قاستى،
سۇلۋ قىزدىڭ كورىپ پە ەڭ مۇنداي ءتۇرىن؟» - دەپ جازادى.
ال، جاس كەلىنشەكتەر ءبىر قۇرساق كوتەرگەنشە قىز كيىمدەرىن كيە بەرەگەن. ءبىراق ولار بورىك، تاقيا كيمەيدى، ۇكى تاقپايدى جانە جالاڭباس جۇرمەيدى. وسى كەزەڭدە جاس كەلىن باسىن تولىق جاۋىپ تۇرمايتىن، جاۋلىق سالعان. قۇرساق كوتەرگەن كەلىنشەكتەر كيىمدەرىن مول ەتىپ تىگەدى. ولاردىڭ كيىمدەرىندە قىزعا قاراعاندا اشەكەي زاتتارى ازداۋ بولىپ كەلەدى. بالا تۋعاننان كەيىن ايەلدەر «كيمەشەك» كيگەن.
©kopilkaurokov.ru
ورتا جاستاعى ايەلدەر قۇباتوبەل كيىنگەن. ولاردىڭ كويلەكتەرى قوس ەتەكسىز، بەلى مەن جەڭى كەڭ بولىپ بۇرىلەدى. بۇل جاستاعى ايەلدەر شارشىنى وراپ تارتادى. جاقتارىن وقالامايدى، ءجاي كەستەلەيدى. قارت ايەلدەردىڭ كيىمى نەعۇرلىم ەتەكتى، مول قاۋسىرمالى، قالتالى، اشەكەيلەرىنىڭ كوبى تانا، تۇيمە، قاپسىرما، وقالى ءوڭىر سياقتى زاتتار بولعان. ولار شولپى تاقپاعان، القا سالماعان. ال وقالى جاق، كوكساۋىر كەبىس، كەستەلى ءماسى، بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، كۇمىس تۇيمە، تەڭگە سياقتى اشەكەيلى زاتتاردى قاي جاستاعى ايەلدەر بولسىن تاعىنا بەرگەن.
قازاق عۇرپىندا باس كيىم كورىكتىلىك پەن ساندىلىكتى، بارشىلىقتى بىلدىرەتىن قاسيەتتى كيىم سانالعان. قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمدەرى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن وزگەشەلەنەدى جانە جاسالۋىنىڭ وزىندىك عۇرىپتىق، سالتتىق نەگىزى بار.
ايەلدەردىڭ باس كيىمدەرى: ساۋكەلە، بوكەباي، قارقارا، كيمەشەك، كۇندىك، جەلەك، ءشالى (جىبەك، شىلتەر، ويۋلى ءتۇرى بار) ، بۇركەنىش، بەرگەك، قاسابا، تاقيا، شىلاۋىش، جاۋلىق. بۇل باس كيىمدەر ولاردىڭ جاسى مەن وتباسىداعى جاعدايىنا بايلانىستى ەرەكشەلەنەدى. جازدىگۇنى قىزدار ءتۇرلى- ءتۇستى جىبەك، بارقىت، ماقپالدان تىگىلگەن، توبەسى جايپاق دوڭگەلەك تاقىيا (تەبەتەي) كيسە، قىس ماۋسىمىندا اۋقاتتىلار كامشات بورىك كيگەن. بويجەتكەندەر مەن قىزدار زەرە، تاقيا، توبەتاي، قارقارا بورىكتەرىنىڭ توبەسىنە ۇكى تاققان، سەبەبى قازاق نانىم- سەنىمىندە ۇكى قۇسى كيەلى سانالادى. قىزداردىڭ تاقياسى قىزىل، كۇلگىن، جاسىل، ت. ب. ءبىر ءتۇستى شۇعا، بارقىت، ماۋىتى سياقتى كەزدەمەلەردەن، ءوڭدى ماتالاردان قاباتتالىپ سىرىلىپ تىگىلەدى. (قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. ەنسيكلوپەديا.)
ايەل كيىمدەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى جانە جالپىلاما كوپ قولدانىلاتىن تۇرلەرىنە كويلەك، ساۋكەلە، بورىك، تاقيا، كيمەشەك- جاۋلىق سياقتى كيىمدەردى جاتقىزۋعا بولادى. تومەندى وسىلاردىڭ بىرنەشەۋىنە جەكە- جەكە توقتالىپ، سيپاتتاما بەرە كەتەيىك.
قىزداردىڭ قۇندىز، كامشات تەرىسىمەن جيەكتەلگەن باس كيىمدەرى «كامشات بورىك» دەپ، التىنمەن كەستەلەنگەنى «التىن بورىك»، مارجاندارمەن اشەكەيلەنگەنى «قالمارجان بورىك» دەپ اتالعان.
تاقيا - بارقىتتان نەمەسە قامقادان تىگىلگەن جازدىق جەڭىل باس كيىم. ۇكىنىڭ ۇلپەك قاۋىرسىنىمەن، كۇمىس جانە التىن كەستەلەرمەن اشەكەيلەنەدى.
ساۋكەلە - ايەلدەردىڭ باس كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءسان- سالتاناتىمەن ەرەكشەلەنەتىن، قىزداردىڭ تۇرمىسقا شىعارداعى باس كيىمى. توبەسى ۇشكىرلەنىپ، بيىك ەتىلىپ تىگىلەتىن ول التىن جانە كۇمىس تيىندارمەن، ءىنجۋ- مارجاندارمەن، القالارمەن بەزەندىرىلدى. ساۋكەلەنى ۇزاتىلاتىن قىزدار جانە سول قىزعا ەرىپ ءجۇرىپ سىڭسۋ ايتاتىن نوكەرلەر كيگەن. قالىڭدىق كۇيەۋدىڭ ەلىنە بارعاندا دا ساۋكەلەسىمەن بارعان. كەلىنشەك ونى توي وتكەنشە كيىپ، توي وتكەن سوڭ جەلەكتى جاۋلىق كيەتىن بولعان.
قامزول - ايەلدەر ۇلت كيىمىنىڭ ءبىرى. ول بارقىت، ماقپال، ءپۇلىش ماتالارىنان تىگەدى. قامزولدا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى. تەك تىس پەن استاردان تۇرادى. استارىنا كوبىنەسە اتلاستى پايدالانادى. تۇيمە ورنىنا اشەكەيلەنىپ جاسالعان قاۋسىرما تاعىلادى. الدىنعى بولىگى مەن ەتەگىن ويۋ - ورنەكتەرمەن اشەكەيلەيدى.
كيمەشەك - قازاق ايەلدەرىنىڭ كيەلى باس كيىمى. ادەتتە كيمەشەك اق ماتادان نەمەسە اق جىبەكتەن مولداۋ ءپىشىلىپ، ادامنىڭ باسىن، يىعىن، كەۋدەسى مەن جاۋرىنىن جاۋىپ تۇراتىن ەتىپ تىگەدى. كيمەشەككە قاراپ ايەلدەردىڭ جاس مولشەرىن، تۇرمىس- جايىن انىق اجىراتىپ الۋعا بولادى ەكەن. ايەل ادامنىڭ ۇقىپتىلىعى مەن سالاقتىعى دا كيمەشەگىنەن اڭعارىلىپ تۇرعان. كيمەشەكتىڭ ءتۇرى مەن تاريحي تۇرپاتى سان- الۋان. ولار كوبىنە رۋلىق- تايپالىق ءومىر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى.
كيمەشەك اشەكەيسىز بولمايدى. اشەكەي ورنىنا التىن، كۇمىس، لاعىل، شىرىمتال، مەرۋەرت سەكىلدى مەتالل جانە قىمبات باعالى تاستار قولدانىلعان. ارينە، ولار دا ايەلدىڭ جاس مولشەرىنە، الەۋمەتتىك ورنىنا وراي تاعىلعان. كيمەشەك پەن ونىڭ الدىڭعى ءوڭىرى ويۋ- ورنەكسىز بولماعان.
كيمەشەكتىڭ ەگدە جانە قارتاڭ تارتقان ايەلدەر كيەتىن قاراپايىم تۇرلەرىن شىلاۋىش، كۇندىك دەپ اتايدى. اسا قارت بايبىشەلەر شالما دا كيگەن.
ايەلدەردىڭ اق ماتادان جاساعان باس كيىمىنىڭ جالپى اتاۋى - اق جاۋلىق. اق جاۋلىق اپالارىمىزدىڭ اق نيەتىنىڭ، يمانجۇزدىلىگىنىڭ، كىرشىكسىز، ادام تابىنارلىق ءمولدىر مىنەزىنىڭ دە بەلگىسى ەدى. (www.koshpendi.kz)
اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ اسىل انالارىمىزعا، كونەكوز اجەلەرىمىزگە ارناپ، زور قۇرمەتىمەن، شەكسىز ساعىنىش سەزىمىن بەينەلەگەن:
«اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا ...
نەنى كورەم؟» - دەيتىن ولەڭ جولدارىن جازىپ قالدىرعان.
بۇگىنگى كۇنى وسى مايەكتى ءداستۇرىمىز سولعىنداپ، ۇلتتىق كيىمدەر كۇندەلكتى ومىردە قولدانىستان جىراقتاپ، ونى زامان وزگەرىسىمەن سيرەك پايدالاناتىن بولدىق. دەسە دە، ۇلتتىق كيىم- كەشەك مادەنيەتى حالىقىمىزدان مۇلدەم اجىراپ، ۇمىت بولىپ، تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ جوعالىپ كەتكەن دە جوق. ەل اراسىندا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قاستەرلەيتىن اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىز الىدە بولسا بار. سونداي- اق، ەلدىك مەرەكە- مەيرامداردا ۇلتتىق كيىمدەردى كيىپ شىعىپ مەرەكە تويلاۋ ءداستۇرى دە جالپىلاسىپ كەلەدى. ءبىز قازىرگى كۇنى ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى كيىم كيۋ مادەنيەتى ارقىلى ۇلتتى تاربيەلەۋگە بولاتىندىعىن بىلگەنىمىز ءجون. بۇنىڭ قوعامدا بەلەڭ العان حالقىمىزعا جات باتىستىڭ اشىق- شاشىق كيىمىن كيەتىن نەمەسە ءدىندى جەلەۋ ەتىپ تۇمشالانىپ حيدجاب كيەتىن قازاق قىزدارىنا بەرەر تاعىلىمى مول.
ەجەلگى قازاق داستۇرىندە قىزداردىڭ قۇقىقتارىنا شەكتەۋ قويماعان، ەركىن وسىرگەن. بوز بالالارمەن بىرگە ولار ۇلتتىق ويىندارعا قاتىسىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناعان. كۇندەلىكتى ومىردە قازاق قىزدارى ەشقاشان بەتىن جاباتىن كيىم كيگەن ەمەس. بەت پەن شاشتى قارامەن جابۋ قازاق ايەلدەرىنىڭ تابيعاتىنا جات. شاشقا بويجەتكەن مەن ونىڭ جەڭگەلەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن، كۇتىممەن قاراعان. حالىق ولەڭىندەگى «كورىنەر قىزدار سۇلۋ شاشباۋىمەن، بۇرىمىن كەيىن سىلكىپ تاستاۋىمەن» دەگەن جىر جولدارى بۇل سوزدەرىمىزگە دالەل. تاعى دا قازاقتا مىناداي ىرىم- تيىم بار: «قىز باسىنا اق، قارا ورامال تارتپايدى. اق - جاۋلىق، قارا - قايعى».
«جالپى ۇلتتىق كيىم، اسىرەسە، باس كيىم - ايەل ادامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن، جاس ەرەكشەلىگىن ايقىنداپ تۇراتىن دۇنيە. قازاق قىزدارى تۇرمىس قۇرعانعا دەيىن بورىك، تاقيا سياقتى جەڭىل كيىم كيىپ جۇرگەن. شاشى جالپى اشىق تۇراتىن بولعان. قىز ۇزاتىلعان كەزدە ساۋكەلە كيسە، ۇزاتىلىپ، تۇرمىس قۇرعاننان كەيىن دە جاس كەلىنشەك جاۋلىق دەپ اتالاتىن جەڭىل باس كيىم كيگەن. العاشقى بالاسىن دۇنيەگە اكەلگەننەن باستاپ ايەلدەر كيمەشەك كيەتىن بولعان. مۇنىڭ بارلىعى قازاقي ورتادا ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن، ولاردىڭ قوعامداعى ورنىن ايقىندايتىن ساتىلاعان كيىم ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى» - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف دوسىمبەك قاتران.
اۆتور: باقىتجول كاكەش ( 2016- جىل)