ارابتى بيلەگەن قازاقتار

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بەيبارىس سۇلتاندى بىلمەيتىن قازاق جوق. اتىراۋدا الىپ ءمۇسىنىن ورناتتىق. ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسىنا اينالدىردىق.

شىنىندا، بەيبارىس قازاقتىڭ دارا تۇلعاسى بولاتىن. قىپشاق دالاسىندا كىندىگى كەسىلىپ، تار كەزەڭدە اياعىنا تۇساۋ سالىنىپ، قۇلدىققا ساتىلدى. وسىلايشا، بابامىزدىڭ كەيىنگى تاعدىرى اراب ساحاراسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. 1250 -جىلدان باستاپ قىپشاقتار ايۋبيدتەردى بيلىكتەن ىعىستىرىپ، مىسىر بيلىگىن ءوز قولدارىنا الدى. وسىلايشا بەيبارىس سۇلتان ماملۇك مەملەكەتىنىڭ ناعىز قۇرۋشىسى اتانىپ، سۇلتان تاعىنا وتىردى.

قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، مىسىرعا قۇلدىققا ساتىلعان قازاق جالعىز بەيبارىس قانا ەمەس ەدى. جاۋىنگەرلىك رۋح، اسكەري ونەر قىپشاقتاردىڭ قانىندا بۇرىننان بار بولاتىن. سوندىقتان قاسىق قانى قالعانشا شايقاسۋعا دايىن ەرجۇرەك قىپشاق بالالارىن قۇل ساۋداسىنا كوپتەپ سالدى. سول قۇلداردىڭ ىشىنەن العاش بولىپ بەيبارىس بابامىز اراب دالاسىن بيلەدى. ودان كەيىن قالاۋىن، بارقۇق، بارىسباي، قانسۇق، تۇمانباي سۇلتاندار بەيبارىستىڭ سارا جولىن جالعاستىرىپ، يسلام الەمىن گۇل- گۇل جايناتتى. راس، ولار عۇمىر كەشكەن زاماندا «قازاق» اتاۋى بولمادى. الايدا، ول سۇلتانداردىڭ ءبارى تۇرىكتىڭ ۇرپاقتارى، قىپشاقتىڭ بەل بالاسى ەكەنى انىق.

الدىمەن، بەيبارىستان بەرگى مىسىردى بيلەگەن سۇلتانداردى ءبىر تۇگەندەپ الايىق. بەيبارىس سۇلتان مىسىردى (1260-1277) 17 جىل بويى بيلەدى. ودان كەيىن بيلىك ۇلدارى بەركە (1277-1280) مەن سالامىشقا (1280) بەرىلدى. الايدا، ەكەۋى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى وپات بولىپ، سۇلتان تاعىنا قالاۋىن (1280-1290) كەلدى. سۇلتان تاعىنا وتىرماي تۇرىپ، قالاۋىننىڭ قايسارلىعىمەن اتى شىقتى. اسىرەسە، 1260 -جىلعى اين- جالۋت شايقاسىندا، تريپولي ماڭىنداعى كرەستشىلەردىڭ قامالدارىن الۋدا اسقان ەرلىك كورسەتتى. سۇلتان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن قالاۋىن اينالاسىنداعى ەلدەرمەن ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. قالاۋىننان كەيىن بيلىك ۇلدارى حاليل (1290-1294) مەن مۇحاممەد ءان- ناسىرعا (1294-1295) قالدى. كەيىن قالاۋىننىڭ ۇلدارىنان سۇلتاندىق بيلىكتى موڭعول تەگىنەن شىققان نايب سۇلتان كەتبۇعا (1295-1297) تارتىپ الدى. الايدا، كەتبۇعانىڭ بيلىگى ۇزاققا سوزىلعان جوق. تەگى ەۋروپالىق نايب سۇلتانى لاجىڭ ءال- مانسۇر (1297-1299) توڭكەرىس جاساپ، بيلىككە ءوزى كەلدى. ارتىنشا ماملۇك امىرلەرى لاجىڭدى ءولتىرىپ، بيلىكتى قايتادان قالاۋىننىڭ بالاسى مۇحاممەدكە (1299-1340) قايتاردى. بۇدان كەيىن مىسىر بيلىگى قالاۋىننىڭ ۇرپاقتارىنا بۇيىردى.

ءابۋ باكىر (1340-1341) ، قۇتجىق (1341-1342) ، احمەت ءان- ناسىر (1342) ، ىسمايىل (1342-1345) ، І شابان (1345-1346) ، І قاجى ءال- مۇزاففار (1346-1347) ، حاسان ءان- ناسىر (ەكى رەت 1347-1351 جانە 1354-1361) ، ساليح سالاحاددين (1351-1354) ، مۇحاممەد ءال- مانسۇر (1361-1363) ، ІІشابان (1363-1376) ، ІІ الي ءال- مانسۇر (1376-1382) ، ІІقاجى ءاس- ساليح (1382-1390) سۇلتاندار بيلىككە كەدى. الايدا، بۇلار ءوزارا تاققا تالاسىپ، ولاردىڭ تالاسىنا امىرلەر ودان سايىن دەم بەرىپ، سوڭىندا ءبىر- ءبىرىنىڭ كوزىن جويدى. وسىلايشا، قالاۋىننىڭ ۇرپاقتارى مىسىر تاريحىندا بەرەكەسىز، ءباتۋاسىز بيلىك قۇردى. ءالي سۇلتاننىڭ كەزىنەن باستاپ مىسىردىڭ بيلىگىنە بارقۇق ارالاستى. بارقۇق 1382 -جىلدان باستاپ مەملەكەتتى ءوز قاراۋىنا الىپ، قاجى سۇلتاندى قۋىپ جىبەرگەن بولاتىن. الايدا، سول كەزدە جالبۇعا باستاعان امىرلەر بارقۇققا قارسى كوتەرىلىپ، قاجى سۇلتان ءوز ورنىنا قايتا وتىردى. ايتسە دە، اينالدىرعان ءبىر جىلدا بارقۇق سۇلتان قالىڭ قولىن باستاپ كەلىپ، تاقتى تارتىپ الدى.

بارقۇق تا بەيبارىس سەكىلدى قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلدى. شەركەش رۋىنان شىققان. شاپقىنشىلىق كەزىندە قوي باعىپ جۇرگەن بالا بارقۇق قولعا ءتۇسىپ، قىرىمعا قۇلدىققا ساتىلادى. وسىلايشا، ءوزى قۇرالپى بالالارمەن بىرگە شامنان ءبىر- اق شىققان. سول جەردە اسكەري ونەردى ۇيرەنىپ، اراب ءتىلىن مەڭگەرگەن. العاشىندا، بارقۇقتىڭ ەسىمى وقىتۋشىلىعىمەن شىعىپتى.

كەيىن قاھيرانىڭ (كاير) سۇلتانى وزىنە الدىرىپ، سۇلتان بالالارىنىڭ تاربيەشىسى ەتىپ بەكىتكەن. شامامەن وسى كەزدە بارقۇق قىپشاق جەرىندە قالعان تۋىستارىن ىزدەستىرەدى. اكەسى ءاناستى تاۋىپ، مىسىرعا اكەلەدى. وسى جەردە ءاناس يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ماملۇكتەر اراسىنداعى العاشقى مۇسىلمان اكە اتانادى. ءاناس ماملۇكتەردىڭ ەڭ جوعارعى اسكەري دارەجەسى - ءامىر دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدى. مىسىردا ون جىلداي ءومىر ءسۇرىپ، ومىردەن وزدى. اكە جولىن قۋعان بارقۇق تا اسكەري ونەرىمەن تانىلىپ، ءامىر بولدى. سوڭىندا بەيبارىستىڭ جولىن قۋىپ، سۇلتان تاعىنا وتىرىپ، وزىنە ءاز- زاحير دەگەن ەسىمدى قوستى.

بارقۇق سۇلتان بيلىككە كەلگەندە جارتى ازيانى جاۋلاعان اقساق تەمىر ەلشىلەرىن جىبەرەدى. الايدا، بارقۇق ەلشىلەردى ءولتىرىپ، وسمان سۇلتانى І بايازيتپەن تىزە قوسادى. 1395 -جىلى بارقۇق بۇكىل اسكەرىن جيىپ، قازىرگى سيريا جەرىندە اقساق تەمىرمەن سوعىسۋعا ساقاداي ساي تۇرادى. الايدا، وسى كەزدە تەمىر اسكەرى ءۇندىستانعا قايتۋعا ءماجبۇر بولىپ، شايقاس بولماي قالدى.

بارقۇق سۇلتان بولعان كەزدە مىسىردا بەيبىت زامان ورنادى. جەر، قارجى، ساۋدا، عىلىم- ءبىلىم ماسەلەسى الدىڭعى قاتارعا شىقتى. بارقۇق سۇلتان 1386 -جىلى قاھيرانىڭ ورتالىعىنان تەگىن وقۋعا ارنالعان قانعا مەدرەسەسىن اشتى.

مەدرەسەنىڭ جانىنان مەشىت تۇرعىزىپ، ساۋلەتى جاراسقان ۇلكەن كەشەن سالدى.

1399 -جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ، ءوزى تۇرعىزعان سول كەشەندە جەرلەندى. بارقۇق دۇنيەدەن وتىسىمەن سۇلتاندىق بيلىك ۇلى فاراجعا (1399-1405) قالدى. ودان كەيىن سۇلتان تاعىنا ءابدىل- ءازيز (1405) ، ءابىل- فادل ءال- مۇستاعين (1405-1412) ، شەيح ءال- مۋاياد (1412-1421) ، І احماد ءال- مۇزاففار (1421) ، І مۇحاممەد ءاس- ساليح (1421-1422) سەكىلدى ماملۇكتەر كەلدى. І مۇحاممەدتەن كەيىن سۇلتان تاعىنا شەركەشتەن شىققان تاعى ءبىر سۇلتان بارىسباي (1422-1438) وتىردى.

بارىسباي سۇلتان دا قىپشاق دالاسىنان كەتكەن قۇل بولاتىن. جاستايىنان ماملۇكتەردىڭ باسقارۋ سالاسىنا ارالاستى. اسكەري سالاعا ءارتۇرلى رەفورمالار ەنگىزدى. قىزىل تەڭىز بەن يەمەن ارالىعىنداعى، سونداي- اق ەۋروپامەن ساۋدا بايلانىسىن جولعا قويدى. 1418 -جىلى بارىسباي تريپوليدىڭ سۇلتانى بولدى. 1422 -جىلدان باستاپ حريستيانداردىڭ جولىن كەسىپ، ولاردىڭ بيلىككە ارالاسۋىنا بوگەت بولدى. 1426-1427 -جىلدارى بارىسباي باستاعان قول حريستيان ەلى سانالاتىن كيپردى جاۋلاپ الدى. بارىسباي سۇلتان دا بارقۇق سەكىلدى كوزى تىرىسىندە مەدرەسە مەن مەشىتى بار كەشەن تۇرعىزدى. 1430 -جىلى اراگون (قازىرگى يسپانيا مەن فرانتسيا جەرىندەگى ەل) كورولىمەن ساۋدا كەلىسىمىن جاسادى. 1438 -جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ، ورنىنا ۇلى ءجۇسىپ ءال- ءازيز (1438) كەلدى. الايدا، ءجۇسىپتى امىرلەردىڭ ءبىرى شاقپاق (جاقپاق) تاقتان قۇلاتتى. وسىلايشا، سۇلتان تاعى شاقپاققا (1438-1453) اۋىسىپ، سەكسەنگە كەلگەنشە جىلى ورنىن بوساتپادى. بۇدان كەيىن سۇلتاندىققا شاقپاقتىڭ ۇلى وسمان (1453) ، ينال ءال- اشراف (1453- 1461) ، ІІ احماد ءال- مۋاياد، قۇشقادام (1461-1467) ، بەلباي (1467-1468) ، تەمىربۇعا (1468) ، قايتباي (1468-1496) سۇلتاندار كەلدى. وسى سۇلتانداردىڭ ىشىندە جۇرتقا جۇعىمدىسى قايتپاي ەدى. ول دا شەركەشتەن شىققان، قىپشاق دالاسىندا تۋىپ، قۇلدىققا ساتىلعان قازاقتىڭ ءبىر بالاسى بولاتىن. جيىرما جاسىندا مىسىرلىق ساۋداگەردىڭ قۇلى بولىپ، قاھيراعا كەلدى. بارىسباي، شاقپاق، تەمىربۇعا سۇلتانداردىڭ كەزىندە ساراي كۇزەتشىسىنەن باستاپ مىڭباسى، باس قولباسشى اتاعىنا دەيىن كوتەرىلدى. 1468 -جىلى تەمىربۇعانىڭ ورنىن باسىپ، سۇلتان تاعىنا وتىردى.

قايتپاي سۇلتان مۇسىلمانداردىڭ ساۋلەت ونەرىن دامىتتى. مەككە، ءمادينا، قاھيرا، قۇدىس (يەرۋساليم) ، داماشىق (داماسك) ، حالەب (الەپپو) ، الەكساندريا سەكىلدى قالالاردىڭ قۇرىلىس نىساندارىنا ءوز قولتاڭباسىن قالدىردى. قاسيەتتى قاعبانىڭ ساۋلەتىن ارتتىردى. مىسىرداعى قايتپاي قامالى، قايتپاي سۇلتان كەشەنى، قۇدىستاعى قايتپاي سۋبۇرقاعى مەن گازاداعى ءاشرافيا مەدرەسەسىن سالدىردى. ءماديناداعى پايعامبار مەشىتىن قايتادان كوتەردى. قايتپايدىڭ بيلىگى تۇسىندا ماملۇكتەر مەن وسماندىقتار اراسىنداعى العاشقى شايقاس باستالدى. سوڭىندا تۇرىكتەر جاعى جەڭىلىپ، 1491 -جىلى قايتپاي جانە II بايازيت سۇلتان رەسمي كەلىسىمگە قول قويدى. 1496 -جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ، سۇيەگى ءوزى سالدىرعان قايتپاي كەشەنىندە جەرلەندى. ال سۇلتان تاعىنا ۇلى II مۇحاممەد ءان- ناسىر (1496-1498) وتىردى. ارتىنشا مۇحاممەد كىسى قولىنان قازا تاۋىپ، قانسۇق (1498-1516) سۇلتان بولدى.

قانسۇق سۇلتان دا - قىپشاقتىڭ ۇلى. ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا قايتپاي سۇلتانعا قىزمەت ەتتى. كەيىن ءامىر بولىپ، تارسۋس، حالەب، مالاتەدەگى ماملۇك اسكەرلەرىن باسقاردى. ودان ءارى مىڭباسى، باس ءۋازىر بولىپ بەكىتىلدى. الپىس جاسىندا ماملۇكتەردىڭ سۇلتانى بولدى. قانسۇق سۇلتان ەلدىڭ قارجى جۇيەسىن دامىتتى. 1503 -جىلى ماملۇكتەردىڭ مادەني وشاقتارىنىڭ ءبىرى - يپپودروم سالدىردى. ودان بولەك، الەكساندريا، روزەتتا جانە الەپپو بەكىنىستەرىن نىعايتىپ، مەككەگە قاجىلىققا بارۋعا ارنالعان جولداردى جونگە كەلتىردى. قاھيرادان مەشىت پەن مەدرەسە تۇرعىزدى.

قانسۇق سۇلتان ەۋروپامەن بايلانىستى كۇشەيتىپ، اسكەرىن جاڭا قارۋلارمەن جاساقتادى. اسىرەسە، تەڭىز فلوتىنا قاتتى كوڭىل ءبولدى. مىسىر مەن شامنىڭ جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى كۇزەتكە الدى. قىزىل تەڭىز جاقتاعى پورتۋگالدىق قاراقشىلاردىڭ شابۋىلىن بوگەدى. ول كەزدە پورتۋگالدار ماملۇكتەردىڭ قىزىل تەڭىزگە شىعىپ، ۆەنەتسيالىقتارمەن ساۋدا جاساۋىنا ۇلكەن بوگەت جاسايتىن ەدى. قانسۇق سۇلتان 1505 -جىلى ءۇندىستانعا اسكەري فلوتىن جىبەرىپ، سوڭىندا مىسىرلىقتار مەن ۇندىلەردىڭ بىرىككەن فلوتى پورتۋگالدىقتارعا سوققى بەردى. ال 1515 -جىلى قانسۇق سۇلتاننىڭ قىزىل تەڭىزدەگى فلوتى وسماندىقتارمەن بىرىگىپ، يەمەنگە دەيىن جەتتى. قانسۇقتىڭ كەزىندە ماملۇكتەر مەن وسماندىقتار اراسىندا ىمىرالاستىق بولاتىن. وسمان مەملەكەتىن جاۋىز سەلىم (1512-1520) باسقارعان كەزدەن باستاپ، ەكى ەلدىڭ ىرگەسى سوگىلە باستادى.

1516 -جىلى حالەب جەرىندە قانسۇق پەن سەلىم اراسىنداعى شايقاس باستالدى. قانسۇق سەلىمنىڭ شاتىرىنا باسىپ كىرگەن بولاتىن. الايدا، ول جەر بوس بولىپ شىقتى. كەيىن وسماندىقتار سيريانى الدى. قانسۇق سۇلتان شايقاس دالاسىندا شەيىت بولدى. ونىڭ ورنىنا مۇراگەرى تۇمانباي (1516-1517) وتىردى.

تۇمانباي سۇلتان دا سەلىمنىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرىن ءولتىرىپ، ۇسىنىسىنان باس تارتتى. ماملۇك اسكەرىن زەڭبىرەكتەرمەن جاراقتاندىرىپ، ءباداۋي شەيحتارىمەن باس قوسىپ، وسمان اسكەرلەرىنە قارسى شىققان بولاتىن. الايدا، 1516 -جىلى جانبەردى قولباسشى باستاعان ماملۇك اسكەرلەرى پالەستينا جەرىندە وسماندىقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. 1517 -جىلى سەلىم باستاعان وسمان اسكەرى سيناي ءشولىن كەسىپ ءوتىپ، ءنىلدىڭ جاعاسىنا جاقىندادى. وسمان سۇلتانى تەك قانا ماملۇكتەرمەن سوعىساتىنىن، قالعان حالىققا تيىسپەيتىنىن ايتتى. وسىنى ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبىر بولىگى وسماندىقتار جاعىنا ءوتتى. تۇمانبايدىڭ اينالاسىندا ماملۇكتەر مەن باداۋيلەر عانا قالدى. سۇلتان قولىندا قالعان 40 مىڭ اسكەرىمەن وسمان قولىنا قارسى تۇردى. ءوزى مايدان الاڭىنان تابىلىپ، وسماننىڭ اتاقتى ءۋازىرى سينان ءجۇسىپ پاشانى مەرت قىلدى. الايدا، وسماننىڭ قارۋلى قولىنا قارسى تۇرا الماي، قالعان 20 مىڭ قولىمەن كەرى شەگىندى. وسماندىقتار قاھيرانى العان كەزدە، باداۋيلەر تۇمانبايدى تاستاپ، وسماندىقتار جاعىنا ءوتىپ كەتتى. تۇمانباي سۇلتاندى ءوزى ۇيىنە جاسىرعان جەرىنەن ءباداۋي دوسى ۇستاپ بەردى. وسىلايشا، ماملۇكتەردىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى تۇمانباي سۇلتان ەل الدىندا دارعا اسىلدى. ال مىسىر ەلى وسمان مەملەكەتىنىڭ بوداندىعىن قابىلدادى.

ءيا، ءبىزدىڭ قىپشاق بابالارىمىز مىسىر جەرىن، اراب ەلىن قىزعىشتاي قورعاعان بولاتىن. بەيبارىستان باستاپ تۇمانبايعا دەيىنگى سۇلتانداردىڭ ءبارى دە يسلام الەمىنىڭ بەيبىتشىلىگى ءۇشىن جان بەردى. كىندىك قاندارى قىپشاق دالاسىندا تامسا دا، ءيسى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ميراسقورىنا اينالدى. ماملۇك سۇلتاندارىنىڭ ەشقايسىسى اتاجۇرتى - قازاق دالاسىمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق. مىسىر سۇلتاندارى التىن وردا حاندارىمەن دوستىق قاتىناستا بولدى. ءتىپتى كەيبىرى ءبىر- بىرىمەن قۇدالاستى. بەيبارىس بەركەمەن، حاسان جانىبەكپەن، بارقۇق توقتامىسپەن، بارىسباي مۇحاممەدپەن دوستىق بايلانىس ورناتىپ، ءنىل مەن ەدىل اراسىن جالعاپ تۇردى. قانى ءبىر، ءدىنى ءبىر ەكى مەملەكەت ءبىر- ءبىرىن باۋىرىنداي كوردى. شىنىندا، مىسىرلىق سۇلتاندار مەن قىپشاق حاندارىن بۇلاي جاقىنداستىرعان تۋىسقاندىق، باۋىرلىق قاتىناس بولاتىن. مىسىر سۇلتانى حاساننىڭ التىن وردا حانى جانىبەككە جولداعان حاتىندا: «ەكەۋمىزدىڭ اكەمىز ءبىر ادامداي بولعان!» - دەپ جازعانى بەكەر ەمەس. ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءبىر- ءبىرىن ىزدەگەن، باۋىر ەكەندىكتەرىن بىلگەن. ولاي بولسا، اراب جەرىندە ەرەكشە ءىز قالدىرعان سول قانداستارىمىز قازاق تاريحىندا لايىقتى ورىن الۋعا قۇقىلى. بەيبارىس سۇلتاندى بىلگەن قازاقتىڭ قالاۋىن، بارقۇق، بارىسباي، قايتپاي، قانسۇق، تۇمانباي سۇلتانداردى دا بىلگەنى دۇرىس قوي.

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»


سوڭعى جاڭالىقتار