ءشامشىنى تولقىتقان ارىستىڭ تولقىندارى قايدا؟
سۋى ءمولدىر، ءتىپتى كەيبىر يىرىمدەنىپ، شىمىرلاپ جاتقان تۇستارىندا سۇڭگىگەندە تۇبىنە جەتكىزبەيتىن تەرەڭ، سازدى جارقاباعىندا مولدىرەپ بۇلاق اتقىلاپ جاتاتىن قايران ارىس. كۇن باتار ساتتە كەشكى قىزعىلت كۇن شاپاعىندا جارق ەتىپ كوز قارىقتىرا كوتەرىلىپ، جارقاباقتى جاڭعىرىقتىرا گۇرس ەتىپ سۋعا قايتا قۇلايتىن جەڭدى بىلەكتەي سازانى مەن الابۇعاسى شورشىپ جاتاتىن ارىس. اۋ تارتىپ، قارماق سالعاندى ولجاسىز قايتارمايتىن ارىس.
تاريحىن ايتساڭشى، تاريحىن. مىڭ سان قۇپيانى ءالى دە بويىنا بۇگىپ جاتقان بولار. تالاي جولاۋشى، سان ءتۇرلى تاعدىرلى تالاي پەندە مولدىرىنەن قانا ءىشىپ، ءسامبىل تالى مەن جىڭعىلى ارالاسقان كوكشالعىنعا ورانعان جاعاسىندا ات شالدىرىپ دەمالعان دا بولار.
بىزگە بەلگىلىسى، ەرتە كەزدەردە باتىسىندا سىرداريانىڭ، شىعىسىندا كىشى قاراتاۋ جوتاسىن، وڭتۇستىگىندە ارىس وزەنىنىڭ اڭعارىن، سولتۇستىگىندە ارىسقۇم، ارىس كولى ارقىلى ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ وڭىرلەرىنىڭ ارالىعىن ەجەلگى ساقتىڭ ارىس (ارىستار، ارساقتار) تايپاسى مەكەندەگەنى. ەجەلگى زاماننىڭ بىلگىرلەرى ارىس تايپاسىنىڭ نەگىزگى بولىگى ب. د. د. 2- مىڭجىلدىقتا ەۋروپاعا قونىس اۋدارعاندىعىن شەجىرە بەتتەرىندە قالدىرعان. ايگىلى عۇلاما انارىس (اناحارسيس) ب. د. د. 8 -عاسىردا ءوزىنىڭ اتا جۇرتى قازاق دالاسى تۋرالى «اريماسلالار» ەپوسىن جازىپ قالدىرعان.
انارىس تۋرالى ماعلۇماتتاردى ت. جۇرتبايەۆ ءوزىنىڭ 1994 -جىلى جارىق كورگەن «دۋلىعا» اتتى تاريحي شىعارماسىندا «ارىستار (ارىس تايپاسى) تۋرالى دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى» دەپ جازادى. ءا. بايپاتشا «قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحى» اتتى كىتابىندا ارىس تايپاسىنىڭ سارىارقا، جەزقازعانداعى تاۋ- كەن ءىسىن مەڭگەرگەندىگى، ابايىل كەن ورنىن تاپقانى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر كەلتىرگەن. قورىتا ايتقاندا، قازىرگى ارىس وزەنى، ارىس قالاسى، ارىس كولى، ت. س. س. اتاۋلار وسى تايپانىڭ مەكەندەگەن جەرىنە اتىن قالدىرعان جەر- سۋلار. بىزگە جەتكەن ەڭ ەجەلگى شىنايى ادىلەتتىلىك ءىلىمى دالا زاڭدارى - «بىلىك»، ارىس بي دانانىڭ وسيەتتەرى. ارىس ءبي ءۇش مىڭداي جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. ونىڭ قۇرمەتىنە وڭتۇستىك وڭىردەگى ارىس وزەنىنىڭ اتاۋى بەرىلگەن.
تاعى ءبىر بەلگىلىسى، سوناۋ ءبىر قىسىلتاياڭ زاماندا قوس بۇيىردەن قىسقان اشكوز كورشىلەرىنەن سۇڭعىلا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلىن امان الىپ قالعان ديپلومات، زامانىنىڭ اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، داڭقتى قولباسشى ابىلاي حاننىڭ وسى وزەننىڭ جاعاسىندا قايتىس بولعانى. مۇمكىن، مۇندا تىلسىم ءبىر بايلانىس بار شىعار. ويتكەنى ابىلاي قاھارلى حان بولۋىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قاسيەتىنەن ەركىن سۋسىنداعان دارىندى تۇلعا ەدى. ول - «اقتولقىن»، «الابايراق»، «بۇلانجىگىت»، «دۇنيە قالدى»، «جەتىمتورى»، «قايران ەلىم»، «قارا جورعا»، «قورجىنقاقپاي»، «مايدا جەل»، «ساداققاققان»، «سارى بۋرا»، «شاڭدىجورىق»، ت. ب. كۇيلەر شىعارعان. ۇلى حاننىڭ ءارى كۇيشىنىڭ قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە نەبارى قوزى كوش جەردەگى ارىستىڭ جاعاسىندا باقيلىق ساپارعا اتتانۋى دا ويلانتاتىنداي. مۇمكىن تۇنىعىنان سىمىرە ءىشىپ، سوڭعى ساپارعا اتتانىپ كەتە باردى ما (ونىڭ سۇيەگى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىندە قابىرحانا مەن اقساراي اراسىنداعى دالىزدە جەرلەنگەن).
قىزىلدىڭ قۇمىنىڭ ەتەگىن الا اعىپ جاتقان وزەننىڭ قاتالاپ كەلگەن تالاي جولاۋشى مەيىرىن قاندىرىپ، ءسامبىل تالى مەن جىڭعىلى ارالاسقان جاعاسىندا ات شالدىرىپ دەمالعان دا بولار.
جازدىڭ قوڭىر كەشىندە تالاي ارۋدىڭ تابانىنا مايدا قۇمىن توسەپ، ارمانىنا قاناتتاندىرعانى دا داۋسىز. «قازاق ءۆالسىنىڭ كورولى» اتانعان ءشامشى اعامىزدىڭ، ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ومىردەن وزار تۇسىندا ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى الدىندا سويلەگەن ايگىلى سوزىندە ونىڭ اۋەندەرىن اقان، ءبىرجان ونەرپازدىعىنان كەيىنگى ءبىر «جىل كەلگەندەي جاڭالىق» سەزىندىرەتىن ۇزدىك قۇبىلىس رەتىندە باعالاعان ءشامشى قالداياقوۆتىڭ اندەرىنىڭ عاجايىپ سازدىلىعى، سىلدىراپ اققان بۇلاق سۋىنداي تاپ- تازا سىڭعىرى، بالا كەزىندە اسىر سالىپ ويناپ، سۋىنا شومىلىپ وسكەن سۇيىكتى وزەنىنەن ءنار العاندىعىنان ەمەس پە ەكەن.
ساعىنا كەلىپ، سەزىمگە تولى «ارىس جاعاسىندا» ءانىن جازۋى ءبىزدى وسى ويعا جەتەلەيدى. ارينە، بۇل وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنداعى، شىلىڭگىر شىلدەدە دە سۋى تاۋسىلمايتىن ارىس وزەنىنىڭ سيپاتى. ال قازىرگى ارىس.. . وسى جولداردى جازىپ وتىرىپ ۇيالى تەلەفونمەن اۋىلداعى اعايىندارعا حابارلاستىم. ازىرگە سۋى ارناسىنان اسپاسا دا جاعانى قاۋىپ جاتقان جايى بار ەكەن. قايدام، قاشانعا سوزىلارىن. ويتكەنى جازعا جەتپەي بۇل وزەن ارىققا اينالادى. ءتىپتى كەي جەرلەرىنەن قارعىپ تا وتۋگە بولادى، ال تەرەڭدىگى توبىقتان اسار اسپاس. ال شىلجىراي اعىپ جاتقان سۋى ىشپەك تۇگىلى شومىلۋعا دا ءقاۋىپتى. بالدىر باسقان، باتپاقتىڭ ءيسى شىعادى، ءتۇسى دە وڭعان شۇبەرەكتەي سارعايىپ جاتىر. وزەننىڭ كۇرىش پەن ماقتا ەگىندىسىندە ءجيى قولدانىلاتىن پەستيتسيدتەرمەن لاستانعالى ونداعان جىلداردىڭ ءجۇزى بولدى. ودان قالا بەردى ارىسقا تۇرعىن- ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتار مەن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ قالدىق سۋلارىنىڭ قۇيىلىپ جاتقاندىعىن قايدا قوياسىز.
جىلاي اققان از سۋدان موتور ارقىلى ەگىستىگىن، باۋ- باقشاسىن سۋارىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. كەزىندە ماقتا وسىرۋدەن وداقتىق رەكورد جاساعان قايران وتىراردىڭ بەرەكەسىن كىرگىزگەن ارىستىڭ جاعدايى بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي، اعايىن. ايتارعا ءتىلى جوق قايران ارىستىڭ مۇڭىن جازعا سالىم، جىلاي اققان كەزىندە جاعاسىنا بارعان جاننىڭ ۇعارى انىق. شىركىن، بيلىك تۇتقاسىنداعىلاردىڭ ارى- بەرى وتكەندە ءبىراۋىق قايران ارىسقا كوز سالىپ، تاعدىرىنا ورتاقتاسار كۇنى بولار ما ەكەن.
انىقتاما: ارىس وزەنى اقسۋ- جاباعىلى قورىعىنا جاقىن شاقپاق بۇلاعىنان (قاراتاۋ مەن تالاس الاتاۋىنىڭ ارالىعىندا) باستاۋ الىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، وتىرار اۋدانىنىڭ تالاپتى اۋىلى ماڭىندا سىرداريا وزەنىنە قۇيادى. سالالارى - اقسۋ، بادام، قابىلساي، جاباعىلى، بورالداي.
نەگىزىنەن كوكتەمگى ەرىگەن قار جانە جاڭبىر سۋىمەن تولىعادى.
اۆتور: ەرلان قوجاكەلديەۆ