جەر سىلكىنىسى: كىم، نە قالاي سەزەدى؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇبىلىستارى كوپ. جەر سىلكىنىسىنىڭ ورىن الۋى دا الدىن الا ءبىلىپ بولمايتىن تابيعي اپات تۋدىرۋى مۇمكىن.

عالىمدار قانشا عىلىمي جۇمىس جۇرگىزسە دە، جەر سىلكىنىسىنىڭ قاي كۇنى، قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە ورىن الاتىنىنان بەيحابار عوي. بۇل تەك ءبىر قۇدايعا عانا ايان. ال جەر سىلكىنىسىن سەزەتىن ادامدار، ءتىپتى جانۋارلار تۋرالى ەستىگەنىڭىز بار ما؟ بۇگىن وسى تاقىرىپقا كوز جۇگىرتىپ كورسەك.

جەر سىلكىنىسىن زەرتتەيتىن سەيسمولوگيا عىلىمى ءزىلزالانى - جەراستى ءدۇمپۋى كۇشتەرىنىڭ اسەرىنەن جەردىڭ بەتكى قىرتىسىنىڭ تەربەلۋى دەپ تۇسىندىرەدى. ول - دۇلەي ءزىلزالانىڭ ەڭ جويقىنداعىش ءتۇرى، ەكونوميكالىق شىعىن بويىنشا، سونداي- اق جاراقاتتانىپ جانە قازا تاپقاندار سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى الاتىن ۇلكەن اپاتقا ەنەدى جىل سايىن دۇنيە جۇزىندە 100000 نان اسا جەر سىلكىنىسى تىركەلەدى. ولاردىڭ كوبىسى ءالسىز، ولاردى تەك سەيسموگراف قۇرالى ارقىلى عانا بايقاۋعا بولادى. قازاقستاندىق سەيسموگرافتاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىندا جىل سايىن

400 دەن اسا جەراستى ءدۇمپۋىن بايقايدى ەكەن.

سەيسموگرافتار بۇل تابيعات اپاتىن ءتورت تۇرگە ءبولىپ قاراستىرادى. ماسەلەن، تەكتونيكالىق جەر سىلكىنىسى - جەر قاباتى مەن ليتوسفەرا تاقتاسىنىڭ قوزعالۋىنان بولسا، جانارتاۋلىق جەر سىلكىنىسى - جانارتاۋلاردىڭ اتقىلاۋى باستالۋ كەزىندە، ولارعا جاقىن جەردە، جانارتاۋ كانالىمەن ماگمانىڭ قوزعالۋىنان بولادى. ال جەردىڭ وپىرىلۋىنان، قوپارىلۋىنان بولاتىن ءزىلزالا - «وپىرىلما جەر سىلكىنىسى» دەپ اتالادى. ادامداردىڭ سۋ قويمالارىن جاساۋىنان، مۇنايدى، گازدى، جەراستى سۋلارىن شىعارۋىنان، كۇشتى جارىلىستاردان بولاتىن سىلكىنىس - تەحنوگەندىك جەر سىلكىنىسى دەگەن سيپاتقا يە.

وسى قۇبىلىستى الدىن الا سەزەتىندەر دە بارشىلىق. ونداي ادامدار دا بار. ماسەلەن، جەر سىلكىنىسى بولاتىنىن الدىن الا تۇسىندە كورىپ، كەلەسى كۇنى سول وقيعا شىن مانىسىندە ورىن الاتىن وقيعالار نەنى اڭعارتادى؟ ءتىپتى مۇنداي ءتۇستىڭ كۋاسى ءوزىم دە بولعام. ول مەكتەپ كەزىندە ەدى. ءوزىم دە بىلمەيتىن بەيتانىس يندونەزيانىڭ ءبىر ارالىندا 6 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولدى. ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن كەشكىلىك قورىتىندى جاڭالىقتاردا الگى جەر سىلكىنىسىن، ءدال مەنىڭ تۇسىمدەگىدەي اتىمەن اتالىپ جاتقانىنا قاراپ قايران قالدىم. سوندا بۇل نە ءوزى؟ بۇل تەك ءبىر رەت قانا بولعان، ومىردە ناقتى قايتالانعان ءتۇس ەدى...

شىن مانىسىندە ءتۇس ومىردە بولاتىن الدىڭعى ۋاقىتتان حابار بەرەتىن ۋاقىت كەسكىندەرى مە، قالاي ءوزى؟ تابيعات اپاتىن الدىن الا سەزەتىن قاپشاعايلىق ءجاميلانىڭ بويىندا نە سىر بار؟ ول جەر سىلكىنىسىنىڭ بولاتىنىن الدىن الا سەزىپ، نەلىكتەن دالا كەزىپ كەتەدى؟ جەرلەسى اقبوتا بولاتوۆا ەسىمدى تۇرعىننىڭ سيپاتتاۋىنشا، ءجاميلا بۇل قۇبىلىستىڭ بولارىن ەلدەن بۇرىن سەزەتىن بولسا كەرەك؟ ونىڭ بويىنا بۇل سەزىمتالدىق قايدان جەتتى؟ بۇل جاقسى قاسيەت پە، الدە ۇرەي اكەلەتىن جۇمباق پا؟ ادام بويىنداعى بۇل قۇبىلىستىڭ سىرى نەدە؟ ءتىپتى دارىگەرلەر دە دارمەنسىز. اقىل- ەسى دۇرىس، دەنى ساۋ ادامنىڭ بۇلايشا شارق ۇرىپ، وقيعانىڭ بولارىن الدىن الا حابارلاپ، دابىل قاعۋىندا نە ءمان بار؟ كىم قالاي تۇسىنەدى؟ بۇل ادامداردىڭ دا تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشىن الدىن الا سەزۋ عالاماتى بولار؟!

جەر بەتىندە ءجيى بايقالاتىن قاۋىپتى قۇبىلىستى زەرتتەيتىن سەيسموگرافيالىق ستانسالاردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بەس مينۋت سايىن ءبىر رەت جەر سىلكىنىپ تۇرادى ەكەن. ونىڭ ناتيجەسىندە كەلەتىن زياننىڭ شاماسى دا ءارتۇرلى. ال تابيعات بولسا، ادامزاتقا بۇل سالادا دا ءتالىم بەرە الادى، ونىڭ «جاندى سەيسموگرافتارى» بار. ءدال وسى پىكىردى العاش عالىم قابدىلراشيد قايموۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە ايتقان بولاتىن. وندا: «جاندى سەيسموگرافتار- جانۋارلار. ولار جەردىڭ سىلكىنەتىنىن وتە ءدال سەزە الادى. مۇنى دالەلدەيتىن دەرەكتەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 373 -جىلى سيتسيليا ارالىعىنداعى ەتنا قالاسىندا كۇشتى جەر سىلكىنىسى بولعان. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، سونىڭ الدىندا سول جەردە تىرشىلىك ەتەتىن جىلاندار مەن تىشقاندار ىندەرىن تاستاپ، باسقا جاققا قاراي اۋىپ كەتسە كەرەك. جەر سىلكىنۋدى ءيت، مىسىق، قورقاۋ، جولبارىس، ءپىل، ارىستان، جىلقى جانە باسقا ءۇي جانۋارلارى دەر كەزىندە سەزە الادى.

مىسالى، «زنانيە- سيلا» جۋرنالىنىڭ 1968 -جىلعى توعىزىنشى نومىرىندە اشحابادتا بولعان قايعىلى ۋاقيعا جونىندە شىنى زاۋىتىنىڭ قىزمەتشىسى ليۋبوۆ گريتس: «سول تۇنگى كەشتە مەن تەراسسادا ۇيىقتادىم. اپات بولاردان ءبىر ساعات بۇرىن مەنىڭ شپيتسىم تىنىشسىزدانىپ، قاشاعا قاراي شاپشىدى. ءيت مەنى وياتىپ جىبەردى. ول توسەكتىڭ استىنا تىعىلىپ، قىڭسىلادى. سوڭىنان جاسىرىنعان ورنىنان اتىپ شىعىپ، مەنىڭ بەتىمدى جالاي باستادى. اقىرىندا كيىمىمنەن تىستەپ الىپ، توسەكتەن سۇيرەپ اكەتۋگە تىرىستى. مەن ەسىك شاتىرشاسىنىڭ استىندا بىرەۋ جۇرگەن بولار دەپ ويلادىم. تۇرىپ ەسىك اشتىم. شپيتس كوشەگە اتىپ شىقتى. الايدا دەرەۋ قايتا ورالىپ، حالاتىمنان تىستەپ الىپ، ۇيدەن اۋلاق الىپ كەتۋدىڭ ارەكەتىن جاسادى. مەن تروتۋارعا شىقتىم. وسى كەزدە جەر دە سولق ەتە ءتۇستى.. .» دەپ دەرەكتەر كەلتىرەدى.

جەر سىلكىنىسى بولاردىڭ الدىندا تىنىم تاپپاي، قوزعالىسقا تۇسەتىن جاندىك قۇمىرسقالار ەكەن. عالىمدار ولاردى وتە سەزىمتال جاندىك دەپ سانايدى. بۇل تۇسىنىكتى ۆەناداعى ەۋروپالىق گەوگرافيالىق قوعامنىڭ عالىمدارى ءۇش جىلدىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە انىقتاعان ەكەن. زەرتتەۋ بارىسىندا عالىمدار: «ولار جەر سىلكىنىسىنەن بىرنەشە ساعات بۇرىن بەلسەندى قوزعالىسقا ءتۇستى ءارى تىنىم تاپپاي ۇياسىنا كىرىپ- شىعىپ، ءبىر ءسات بايىز تاپپاعان. تەك ءزىلزالا بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە سابىرلى قالىپقا كەلگەن» دەپ تۇسىندىرەدى.

اۆستريالىق عالىمدار بۇل زەرتتەۋلەرىن نويۆيد اۋدانىندا جۇرگىزگەن. ويتكەنى بۇل توڭىرەك جەر ءدۇمپۋى وتە بەلسەندى ايماق بولىپ سانالادى ەكەن. ءتىپتى زەرتتەۋ كەزىندە عالىمدار ارنايى بەينەكامەرا ارقىلى باقىلاۋ جۇرگىزگەن. ماسەلەن، ريحتەر شكالاسى 2 بالدىڭ ماڭايىن كورسەتەردەن بۇرىن ولاردىڭ ءبىرقالىپتى ءجۇرۋ ىرعاعى بۇزىلا باستاعان. ولاردىڭ جەر سىلكىنىسى جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزەتىنى بايقالعان.

جەر سىلكىنىسى كوپ تىركەلەتىن توكيو قالاسىندا عالىمدار سۋ تەرەڭىندە تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار جەر سىلكىنۋدى الدىن الا بولجاۋدا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ساراپتايدى. اسىرەسە، سۋاستى بالىقتارى جان- جاقتى زەرتتەلىپ جاتسا كەرەك. عالىمدار نازارىن اكۆاريۋمدا وسىرىلەتىن كىشكەنە اق بالىق كوبىرەك اۋدارادى. ول جەردىڭ سىلكىنۋىن ءبىر ساعات بۇرىن سەزە الادى. جەر سىلكىنەر الدىندا كىشكەنە اق بالىق وتە تىنىشسىزداناتىن كورىنەدى. ءسويتىپ، ول اكۆاريۋم ءىشىن ءارلى- بەرلى كەزىپ، دامىل تاپپايدى ەكەن. تەرەڭ سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتار دا جەر سىلكىنۋدى الدىن الا سەزەدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ويتكەنى جەر سىلكىنەر الدىندا ولار جاعادا قايىرىلىپ قالاتىندىعى سيرەك تە بولسا، بايقالىپ قالادى.

مىسالى، 1923 -جىلى توكيو قالاسىنا تاقاۋ جاعالاۋدان بالىقشىلار تەك تەرەڭدە عانا تىرشىلىك ەتەتىن مۇرتتى ترەسكا تاۋىپ العان. ارادا ون جىل وتكەننەن كەيىن وداۆارا اۋدانىنان ۇستالعان جىلانبالىق جاپوندىقتاردى تاعى دا سەكەم العىزعان. ايتقانداي- اق ءدال وسى كۇنى جاپونيانىڭ تىنىق مۇحيت جاعاسىندا جەر قاتتى سىلكىنگەن. بالىقشىلار اكەلگەن جىلانبالىق مىڭ مەترلىك تەرەڭدىكتە تىرشىلىك ەتەتىندىگى انىقتالعان. 1963 -جىلى تەرەڭدە تىرشىلىك ەتەتىن ۇزىندىعى 6 مەترلىك الىپ بالىقتى ۇستاپ العاننان كەيىن ەكى كۇن وتكەندە سول نييدزيمي ارالىنىڭ ماڭىندا جەر سىلكىنىسى انىقتالعان.

وسى تەكتەس وقيعالار عالىمداردى ەرىكسىز ويلاندىرعان. ءدال وسى سالامەن بيولوگتار، ينجەنەرلەر، سەيسموگرافتار بىرلەسىپ ەڭبەك ەتىپ، جان- جانۋارلاردىڭ جەر سىلكىنۋىن الدىن الا سەزۋ قۇپياسىن انىقتاپ، ادامزاتقا تابيعات اپاتىنان الدىن الا ساقتانۋ جولدارىن جەتكىزىپ وتىراتىن بولسا، جاندى سەيسموگرافتاردىڭ ەڭبەگىمەن تالاي نارسە امان قالارى ءسوزسىز

«ايقىن»