اق قايىڭنىڭ «كوز جاسى» جونىندە نە بىلەمىز؟
اق قايىڭنىڭ قارا داقتارى بار سۇلۋ ءبىتىمىنىڭ ءوزى وزگەشە. ءتىپتى بالا ەكەش بالا دا نۋ ورماننىڭ ىشىنەن اق قايىڭدى بىردەن اجىراتادى. ءارى نازىك ءارى سۇلۋ اق قايىڭ - كىرشىكسىز تازالىقتىڭ، عاشىقتىقتىڭ سيمۆولى. كوكتەمدە اق قايىڭنىڭ ءدىڭى كۇن كوزىندە جىلتىلداعان ءىنجۋ- مارجان ىسپەتتەنىپ تۇرادى. مۇنى كورىپ، اق قايىڭ جىلاپ تۇر ەكەن دەپ ويلاۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. بۇل جىلتىر كۇمىس تامشىلار - اق قايىڭنان الىناتىن شيپالى شىرىن جونىندە نە بىلەمىز؟
ناۋرىز جانە ءساۋىر ايلارىندا، كەي جەرلەردە مامىر ايىندا، اققايىڭنىڭ قابىعىن پىشاقپەن تىلسە شىرىنى اعادى. بار- جوعى ءبىر جارىم، ەكى ايعا سوزىلاتىن وسى ءشارباتتى شاقتىڭ قىزىعىن كورگەندەر بۇل كاۋسار مەزگىلدى جىل بويى كۇتەدى. قايىڭنىڭ شىرىنىن الۋ ءۇشىن الدىمەن وعان شەگە قاعادى. سول شەگە تەسكەن جەردەن ءمولدىر تامشىلار قاققان شەگەڭىزدى بويلاپ جايمەن تاما باستايدى. ول ءۇشىن اۋەلى اليۋمين نەمەسە پلاستماسسا ىدىستى، بولماسا كادىمگى ءۇش ليترلىك بانكانى الدىن الا دايىنداپ الۋ كەرەك. ىدىسىڭىزدى اعاشقا بايلاپ قوياسىز. شەگە بويلاپ اققان شىرىن ءبىر تاۋلىك ىشىندە ىدىسىڭىزدى قايىڭنىڭ كاۋسار سولىنە تولتىرادى. ال ونى سىمىرگەن ادامنىڭ تاڭدايىنان بال شىرىن كەتپەيدى. قازاق مۇنى قايىڭ ساۋۋ دەيدى. اتاقتى كۇيشىسى بايجىگىت «قايىڭ ساۋعان» اتتى كۇي شىعارعان. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، جۇرت جاپپاي اۋىر ىندەتكە ۇشىراعاندا، ءبىر بالگەر حالىقتى جيناپ، قايىڭنىڭ شىرىنىن جيناۋدى، ول شىرىندى دەرتكە داۋا رەتىندە ءىشۋدى ۇيرەتەدى. ءسويتىپ، ءبۇتىن ءبىر اۋىل حالقىن قايىڭنىڭ ءسولى اجالدان امان الىپ قالعان ەكەن» دەگەن اڭىز بار. «قايىڭ ساۋعان اق تىشقان جىلى» اتالىپ كەتكەن اتاقتى 1723 -جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىداعى» جالماۋىز جۇت كەزىندە جۇرت قايىڭ اعاشتىڭ قابىعىن سىدىرىپ، بەتىندەگى جەلىمىن جەپ، «قايىڭ ساۋعان» دەگەن اتقا يە بولعان. «قازاق قايىڭ ساۋعاندا، قىرعىز عيسسار اۋعاندا» دەگەن ماتەلدىڭ شىعۋى دا ناقتى تاريحي جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداعان.
اق قايىڭنىڭ كوكتەمگى شىرىن قۇرامىندا %20 عا جۋىق قانت بولادى، ودان ءتاتتى سۋسىن دايىندالادى. اق قايىڭنان ادەتتە تاۋلىگىنە 2-3 ليتر شىرىن جيناۋعا بولادى. اسا ءىرى قايىڭدار تاۋلىگىنە 7 ليترگە دەيىن شىرىن بەرە الادى ەكەن. قايىڭ «ساۋعاندا» كارى نەمەسە جاس قايىڭدارعا تيىسۋگە بولمايدى. حالىق ەمشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، بۇرىندارى وكپە قابىنعان، جوتەلدىڭ العاش پايدا بولعان كەزىندە سىرقات ادامدار قايىڭ شىرىنىن ءىشىپ جازىلاتىن بولعان. شىرىن تەك وكپەنى عانا ەمەس، جازىلماي جۇرگەن جارانى دا جازادى جانە ونىمەن بۋىن اۋرۋلارىن دا ەمدەپ، ءزار ايداۋشى ءدارى رەتىندە دە شىرىندى قولدانۋعا بولادى. سونداي- اق قايىڭ شىرىنى مەديتسينادا قان ازدىققا، سۋلى ىسىككە، قىشىما، بۋىن اۋرۋلارىنا، بۇيرەككە تاس بايلانۋ، كوز اۋرۋلارىنا قارسى پايدالانىلادى، سونىمەن بىرگە اسقازان، باۋىر، برونحيت، جوتەل، ريەۆماتيزم، راديكۋليت، تەرى اۋرۋلارى مەن باس اۋرۋىنا دا ەم رەتىندە قولدانىلادى. باسقا اعزالارعا ەشقانداي زيانى جوق. ال جاقىندا اق قايىڭ شىرىنىنىڭ ەركەكتەردىڭ جىنىستىق بەلسەندىلىگىن ارتتىراتىن دا قاسيەتى انىقتالدى. سونداي- اق اق قايىڭنىڭ «كوز جاسى» ايەلدەرگە كليماكس كەزىندە كوپ كومەكتەسەتىن بولىپ شىقتى. قايىڭ شىرىنىنىڭ ءبىر ستاقانىن ءىشىپ السا، كۇيزەلىس ۇستىندەگى ايەلدىڭ ۇيقىسىزدىعى جويىلىپ، شارشاعانى باسىلىپ، كليماكس كەزىندە بولاتىن جۇيكەنىڭ قاتتى شيرىعۋىنان ارىلاتىن كورىنەدى. فينليانديالىق دارىگەرلەر اق قايىڭنىڭ شىرىنىنان دايىندالعان ءتاتتى سۋسىنداردىڭ بالالاردىڭ ءتىس اۋرۋىن بولدىرماۋعا تاپتىرماس ەم ەكەنىن دالەلدەپ شىققان. سونداي- اق شىرىننان قۇندى كوسمەتيكالىق زات تا الىنادى. قايىڭ سۇيىقتىعىنىڭ قۇرامىندا كالتسي، ماگني، ناتري، كالي، فوسفور، مىرىش جانە تەمىردىڭ كوپتەگەن قاتارلارى بار.
بىلەتىندەر اق قايىڭ شىرىنى جاقسى ساقتالۋ ءۇشىن ونى بوتەلكەگە قۇيىپ، وعان ەكى شاي قاسىق قانت قوسىپ، قاراڭعى جانە مۇزداي جەرتولەدە ساقتاۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. شامامەن 1 ليتر قايىڭ شىرىنىنا 125 گرامم قانت جانە 5,5 گرامم ليمون قىشقىلىن قوسىپ، بانكىگە ءسۇزىپ قۇيۋ كەرەك تە، ءبىر قايناتىپ الىپ، قاقپاعىن جاۋىپ تاستاۋ كەرەك. ەمدىك شيپاسى بولۋ ءۇشىن مۇزداتقىشتا ەكى كۇننەن ارتىق ساقتاۋعا بولمايدى. دارىگەرلەر قايىڭ شىرىنىن كۇنىنە 1 ستاقاننان ءۇش رەت اس الدىندا ىشگۋگە كەڭەس بەرەدى.
جالپى، قايىڭ بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. اق قايىڭ، قوتىر قايىڭ، قىزىل قايىڭ، سۇيەلدى قايىڭ دەگەندەي. مۇنىڭ ءبارى - قايىڭ تۇقىمداسىنا جاتاتىن اعاشتار. قازاقستاندا قايىڭدار توبىل، ەسىل، ەرتىس، سەمەي، كوكشەتاۋ، اقتوبە وڭىرلەرىندە، التاي، تارباعاتاي، جوڭعار، ىلە الاتاۋى بوكتەرلەرىندە كوپ كەزدەسەدى. اق قايىڭ 250 -جىلداي جاسايدى، بيىكتىگى 25 مەترگە، ءدىڭىنىڭ جۋاندىعى 80 س م- گە جەتەدى. بۇتاعى تومەن سالبىراپ وسەدى، جاس بۇتاعى كوبىنە شايىرلى سۇيەلدى بولىپ كەلەدى. قابىعى اق ءتۇستى، تەگىس، جىلتىر بولادى. جاپىراعى ساباققا كەزەك ورنالاسىپ، ساعاقتى جيەگى تىسشەلەنىپ بىتەدى. گۇلى سىرعا ءتارىزدى كۇردەلى گۇل شوعىرىنا توپتاسادى. مامىردا گۇلدەيدى، تامىز- قىركۇيەك ايلارىندا جەمىسى پىسەدى. جەمىسى جالپاقتاۋ، ءبىر- تۇقىمدى جاڭعاق تارىزدەس. تۇقىمى سوپاقتاۋ، ۇزىندىعى 2.5 م م. جاس جاپىراقتارى مەن بۇرىنەن ءدارى- دارمەك، ءتۇرلى بوياۋىش زاتتار الىنادى.
تالاي- تالاي اقىنداردىڭ شابىتىنا شابىت قوسقان اق قايىڭنىڭ شىرىنىندا عىلىم ءالى اشپاعان نەبىر شيپالى قاسيەتتەر بولاشاقتا دا تابىلۋى مۇمكىن. قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى مۇقاعالي ماقاتايەۆ بەكەردەن بەكەر اق قايىڭ بولىپ ءومىر سۇرگىسى كەلدى دەيسىڭ بە. اقىنداردىڭ قالامىنا جەلىك بەرۋىنىڭ ءوزى قايىڭنىڭ تەرەڭ سىرلى قاتپارىندا، ءنارلى تامىرىندا، ءماندى قۇنارىندا جاتقان جوق پا؟
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن»