قازاق حاندىعىنداعى ايەلدەر قۇقىعى قانداي بولعان؟
ولار ايەلگە سىي-قۇرمەت كورسەتۋگە، جازىقسىز ايىپتاماۋعا ۇندەگەن. قازاق حاندىعىندا ايەلدەر قۇقى قانداي بولعان؟ كوررەسپوندەنت باسىلىمى زەردەلەپ كورگەن ەدى.
ايەلدى رەنجىتكەن ادام ودان كەشىرىم سۇراۋى ءتيىس, سۇراماعان جاعدايدا ارسىزدىعى ءۇشىن ايىپ سالىنادى. سونداي-اق، ەر ازامات جاقىن تۋىسىمەن، ءوز رۋىنىڭ قىزىمەن نەكەلەسۋىنە قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ول ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ وتىرعان. نەمەسە سول رۋدىڭ تالقىسىنا بەرىلگەن.
ماسەلەن، «جەتى جارعى» بويىنشا ايەلى ەرىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالسا، ياعني زيناقورلىقپەن اينالىسسا جانە كۇيەۋى ونى سول ساتتە ۇستاپ السا، ولتىرۋگە قۇقىلى، ءبىراق قىلمىستى سول ساتىندە جاريالاۋى ءتيىس. ەگەر دە ايەلدىڭ كوزىنە ءشوپ سالدى دەپ كۇماندانعان ەركەكتىڭ ءسوزىن 4 سەنىمدى ادام تەرىسكە شىعارسا، ايەل جازادان بوساتىلعان.
اكەسى بالاسىن جازالاۋعا قۇقىلى، ول ءۇشىن جاۋاپتى بولماعان. ءبىراق بالاسىنا ەنشى بەرۋگە مىندەتتى. سونداي-اق، قىزىن قۇدا تۇسە كەلگەن ادامنىڭ ۇلىنا بەرۋگە، بالاسىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن ايىپ تولەۋگە مىندەتتى.
بايبىشەنىڭ قۇقىعى توقالدان ەداۋىر ارتىق بولعان. ەگەر ول ايعاقتايتىن نەگىز تاپسا، اقساقالدار بيلىگىنىڭ رۇقساتىمەن كۇيەۋىن تاستاپ، توركىنىنە كەتىپ وتىرعان. بۇنداي قۇقىق توقالعا بەرىلمەگەن.
ەر بالانىڭ قىز بالادان قۇقىعىنىڭ ارتىقشىلىعى سول - اكەسىنەن قالعان مال-مۇلىككە مۇراگەر بولا الادى. كۇيەۋگە شىققان قىزى مۇنداي قۇقىقتى پايدالانا الماعان. ال، ۇيدەگى قىز ەر بالاعا تيەسىلى مۇرانىڭ جارتىسىن يەلەنۋگە قۇقىلى ەدى.
ول كەزدىڭ زاڭىندا قىز بەن جىگىتتىڭ ۇيلەنۋ جاسى ناقتى كورسەتىلمەگەن. ءبىراق باليعاتقا جەتكەن ۇل مەن قىزدىڭ نەكەسىن قيا بەرگەن. باليعات جاسى ەر بالا ءۇشىن - 13، قىز بالاعا - 9 جاس. ەكى جاستى ۇيلەندىرۋ ءۇشىن قالىڭمال تولەۋ، ۇرىن بارۋ سەكىلدى جورالعىلاردى ورىنداعان.
ەگەر ەكى جاس قوسىلماي تۇرىپ، ءبىراق ولسە، ايتالىق قىز بالا مارقۇم بولسا، وندا كۇيەۋ جاعى قالىڭ تولەۋدەن بوساتىلماعان. جىگىت سول ءۇيدىڭ باسقا قىزىنا ۇيلەنگەن. ال ەگەر ۇل بالا قايتىس بولسا، قىز بالانى ونىڭ ءىنىسى ايەلدىككە الادى. ەكى جاق كەلىسكەن جاعدايدا دا اۋىزشا كەلىسىمشارتتار بۇزىلىپ، بەرىلگەن قالىڭمال قايتارىلعان.
نەكە بۇزۋ جايى دا زاڭدا قاراستىرىلعان. ايتالىق، ايەلى سەنىمسىزدىك تانىتاتىن بولسا كۇيەۋىنىڭ ىرقىمەن اجىراسۋعا قۇقىلى. مۇنداي جاعدايدا بالالار اكەسىنىڭ قولىندا قالعان. كەرىسىنشە، ايەلى وپاسىز بولىپ شىقسا دا بالالار اكەسىنىڭ قامقورلىعىنا بەرىلەدى.
«جەتى جارعى» زاڭىندا كۇيەۋى ايەلىمەن ەش سەبەپسىز اجىراساتىن بولسا، وندا بالالار شەشەسىنىڭ قامقورلىعىنا بەرىلەتىندىگى ايتىلعان.
جەسىر قالعان ايەل قايتىس بولعان كۇيەۋىنىڭ اعاسىنا نە ىنىسىىنە امەڭگەرلىك جولمەن ايەلدىككە بەرىلەدى. مارقۇمنىڭ بالالارى مەن مال - مۇلكى دە باۋىرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە وتەدى. ەگەر جەسىر ايەل امەڭگەرلىك جولمەن كۇيەۋگە شىققىسى كەلمەسە، وندا بالالارى باليعاتقا جەتكەنشە، مال-مۇلىك، بالالارىنا ءوزى باس-كوز بولادى. جەسىر ايەلگە مۇرانىڭ سەگىزدەن ءبىرى تيەسىلى بولعان.
«جەتى جارعىعا» سايكەس، ايەلدى زابىرلەگەن، زورلاعان ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ادام ءولتىرۋ مەن ايەل زورلاۋ ەكەۋى ءبىر دارەجەدەگى اۋىر قىلمىستار ساناتىنا جاتقىزىلعان. كەي جاعدايدا ايەلدىڭ كۇيەۋى نەمەسە كۇيەۋى جوق بولسا، تۋىستارى قورلاعان ادامدى كەشىرۋى دە مۇمكىن. ول جاعدايدا قىلمىسكەر ارنايى بەلگىلەنگەن ايىپتى تولەپ، جازادان قۇتىلعان. ال، ەگەر بويجەتكەندى زورلاپ كەتسە، ايىپكەر وعان ۇيلەنۋگە ءتيىس. ءبىراق ول ءۇشىن قالىڭ مالىن جانە ايىبى ءۇشىن ءبىر توعىز تولەيدى. جالپى، «جەتى جارعىنىڭ» ءبىر تارماعى تۇگەلدەي جەسىر داۋىنا ارنالعان. تولە، قازىبەك جانە ايتەكە بيلەردىڭ كورەگەندىگى مەن دانىشپاندىعى وسى تارماقتا ايرىقشا كورىنىس تابادى. ماسەلەن، بىرەۋدىڭ ايەلىن كەلىسىمسىز الىپ قاشسا قالاي بولادى؟ بۇل تاۋكە حان زاڭى بويىنشا قىلمىسكەر ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى نەمەسە قۇنىن تولەۋ ارقىلى جازادان قۇتىلادى. ال، ايەلدى كەلىسىمىمەن الىپ قاشسا قالاي بولماق؟ وندا، ونىڭ كۇيەۋىنە قالىڭ مال تولەپ، وعان قالىڭسىز قىز بەرۋ ارقىلى الىپ قاشقان ايەلدى وزىنە جار ەتە الادى ەكەن.
قازىرگى قىلمىستىق كودەكستە ايەلدى ەركىنە قاراماستان الىپ قاشۋ بابى عانا بار. ال، بىرەۋدىڭ ايەلىن ونىڭ كەلىسىمىمەن الىپ قاشاتىن بولسا، جازاسى بەلگىلەنبەگەن.