ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ داڭقى مەن داقپىرتى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ سوڭعى جارتى عاسىر بويى شىعارماشىلىق جانە تۇلعالىق قىرى تۋرالى زەرتتەۋ، تالاس- تارتىس توقتاعان جوق.

ونى ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى دەيتىندەر دە، كەرى پىكىر ايتاتىندار دا جەتىپ ارتىلادى. ءاربىر جاڭا تۋىندىسى قىزۋ تالقىعا ۇيىتقى بولىپ، سان تاراۋ ويلارعا قوزعاۋ سالاتىن شايىردىڭ ەڭبەگى مەن ءومىر جولى كۇردەلى.

دالا داستاندارى

ولجاس ومار ۇلىنىڭ پوەزياسى جايىندا ۇزاق اڭگىمە ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، ونىڭ جىرلارى دالا داستاندارىنىڭ زاماناۋي نۇسقاسى سەكىلدى - جاڭاشىلدىق پەن داستۇرلىلىكتىڭ ورتاسىنان سارقىراپ اققان ۇلى وزەن. ەگەر، پوەزيا ءوزىنىڭ تامىرىندا تۋلاعان قاننىڭ ىشكى قۋاتىن سەزىپ، سونى ادەمى مۋزىكا - ءسوز مۋزىكاسىنا اينالدىرۋ دەپ ويلاساڭىز، وندا ولجاس پوەزياسى سوزدەن مۋزىكا تۋدىرعاندىعىمەن قۇندى. جانە بۇل مۋزىكا - ۇلتتىق ناقىشتاعى، قوبىز سارىنىنان تۇراتىن مۋزىكا. ورىس تىلىندە جازىلدى دەمەسەڭىز، كەز كەلگەن ولەڭى ۇلتتىق تانىمنان سىر اقتارادى. سوناۋ العاشقى جىرلارىنان «قىش كىتاپ»، «اتامەكەن» جيناقتارىنا دەيىنگى ارالىقتى الىپ قاراڭىز، اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءارقايسىسى سىرشىلدىعىمەن، تانىمدىلىعىمەن، ەپيكالىعىمەن وزىنە تارتادى. قادىر مىرزا ءالى، ءابىش كەكىلبايەۆ سەكىلدى مارعاسقالاردىڭ ءتارجىماسى ارقىلى قازاق ءتىلدى وقىرماننىڭ جۇرەگىنە بىردەن جول تارتتى. قازاق اقىنى كىم دەسە، ەڭ الدىمەن اۋىزعا ولجاس ىلىنەتىن كەز بولدى. ءتىپتى، ورىس اقىندارىنىڭ ءبىرازى ونى وزىنە ۇستاز تۇتىپ، اقىن ولەڭدەرىندەگى تىڭ تىركەستەرگە، وزگەشە شامىرقانعان مىنەزگە، بولەك تانىمعا ءتانتى ەكەندەرىن جاسىرمادى. كەڭەس وداعىن كوكتەي ءوتىپ، وزگەدە ۇيەكتەردە جىرلارى جارىق كورىپ، كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى. الەمنىڭ ادەبيەتسۇيەر قاۋىمى ولجاس ارقىلى قازاقتى تانىپ- بىلۋگە ۇمتىلدى.

ادەبيەت تانۋشىلار ونىڭ ولەڭدەرىندە دالا داستاندارى - باتىرلار جىرى مەن جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ىقپالى ەسىپ تۇراتىنىن ايتادى. اسىرەسە، ۇلى دالا تاريحىن، مادەنيەتىن تەرەڭ زەردەلەگەن اقىن جىلقىنى، دالانى، قىپشاقتار جايىنداعى اڭىزداردى ءوز ولەڭدەرىنە مەيلىنشە كىرىكتىرە وتىرىپ، رۋحاني تولعانىستى ارعى زامانالارعا جەتەلەپ اكەتەتىندىگىمەن ەرەكشەلەندى.

كەڭەس وداعى ولجاس اقىندى ءبىر- اق كۇندە تانىدى. ايگىلى «ادامعا تابىن، جەر ەندى» پوەماسى ونىڭ اتاعىن اسپانداتىپ اكەتتى. ونىڭ جيناقتارى ۇشاق ارقىلى اسپاننان «شاشىلىپ»، بۇكىل باسپا ءسوز قازاق اقىنى جايىندا، ونىڭ پوەماسى تۋرالى ەكپىندى سوزدەر ارنادى. بۇل پوەماسى ەدەل-جەدەل وزگە تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كەڭەس جۇيەسى ءوز اقىنىنىڭ ءور داۋىسىن سەزدىرۋ ءۇشىن ارنايى دەلەگاتسيا قۇرىپ، امەريكا باستاعان باتىس ەلدەرىنە ساپارلاپ كەتتى. ءبىراق اقىننىڭ ەڭ تاڭدامالى تۋىندىسى وسى پوەما دەسەك، قاتەلەسەر ەدىك. بەلگىلى سىنشى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى مارقۇم ءامىرحان بالقىبەك «ۇلتتىڭ ولجاسى» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا «قىش كىتابى» تۋرالى وتە جوعارى بايلام جاسايدى. ء«وز باسىم ولجاس اقىننىڭ «قىش كىتاپ» پوەماسىن 19- عاسىردا جازىلعان پوەمالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىگى دەپ ەسەپتەيمىن. باستاۋىن باعزى شۋمەردىڭ گىلگامەش جايلى داستانىنان الاتىن بۇل پوەما جايلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءدارىس زالدارىندا لەكتسيا وقىلاتىن ساتتەر الداعى كۇندەردىڭ ۇلەسىندە ەكەندىگىنە تيتتەي دە كۇمانىم جوق» دەگەن باعا بەرەدى ءامىرحان بالقىبەك. شۋمەر ءتىلى مەن تاريحىنا ايرىقشا زەيىن قويا ءۇڭىلىپ، ارعى تۇركى دۇنيەتانىمىن جاقسى بىلەتىن اقىننىڭ «قىش كىتاپ» پوەماسى حاقىندا بۇدان وزگە دە عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ماقالالارى مول.

ايتپاقشى، اقىننىڭ «ادامعا تابىن، جەر، ەندى» پوەماسى جايىندا ءتۇرلى پىكىر قايشىلىعى بار. سوڭعى جىلدارى وسى پوەمانىڭ اتاۋىن قۇپ كورمەي، دىنگە قارسى، تاقىرىبىنىڭ وزىنەن اتەيستىك وي ەسىپ تۇرادى دەپ قارايتىنداردىڭ قاراسى كوبەيدى. اقىندا ءبىر جولى پوەما اتاۋى ءۇشىن ءوزى دە قىنجىلاتىنىن ايتقان بولاتىن.

زەردەلى عالىم

عالىم ولجاستىڭ بەينەسى اقىن ولجاستان ەش كەم ەمەس، بالكىم اتاعى ودان دا ارتىق. ونىڭ عىلىمي بولجامدارى مەن تەك وزىنە ءتان توسىن ءارى جاڭاشىل بايلامدارى ورىسشىل جۇيەگە جاقپاعانىمەن، عىلىمي ورتانى وزىنە جالت قاراتتى.

«قازاقستاندى ادەبي تۇرعىدا الەم كارتاسىنا ەنگىزگەن ءدال سول (و. س. )، سەبەبى، ول شىن مانىسىندەگى العاشقى حالىقارالىق قازاق جازۋشىسى بولدى. ولجاس قازاقتار تۋرالى كوپ جازدى جانە سول جازعاندارىمەن بۇكىل الەمدى قىزىقتىرا الدى. ماسكەۋلىكتەردىڭ ونىڭ كىتاپتارىن قالاي دۇكەن سورەلەرىنەن سىپىرىپ- سيىرىپ الىپ كەتكەندەرى مەنىڭ ەسىمدە. ال، «از ي يا» كىتابى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىن، بۇل مەنىڭ ءپىر تۇتار كىتابىم...».

قازاقتىڭ تاعى ءبىر ورىس ءتىلدى اقىنى، بۇگىندە امەريكادا تۇراتىن، جىرلارى كوپتەگەن ۇلت تىلىنە اۋدارىلعان، ماسكەۋدىڭ ادەبي ورتاسىن جاقسى بىلەتىن باقىت كەنجەيەۆ ءبىر سۇحباتىندا وسىلاي دەپتى. ولجاستى ءماشھۇر ەتكەن شىعارماسى - «از ي يا». بۇعان تالاس جوق. بۇل كىتابى اقىندى ويشىلعا، عالىمعا اينالدىردى جانە الەمدى ەكىنشى رەت وزىنە بۇرعىزدى. بۇل جولعى داڭق - شىن داڭق ەدى. ونىڭ سۇبەلى ەڭبەگىنىڭ، تەرەڭ زەردەسىنىڭ جەمىسى ەدى. ەجەلگى ورىس جىرى دەپ ەسەپتەلەتىن «يگور جاساعى تۋرالى جىردى» زەرتتەگەن اقىن ودان كوپتەگەن كونە تۇركى سوزدەرىن تاۋىپ، بۇل جىردىڭ العاشقى اۆتورى تۇركى بولۋى مۇمكىن، ياكي ەكى ءتىلدى تەڭ بىلەتىن اقىن دەگەن بايلام جاسايدى. ءبىر كەزدەرى ورىستاردى تۇركىلەردىڭ باسقارعانىن بىلسە دە، بىلمەسكە سالىنعان، اقىننىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرىنە ورە تۇرەگەلگەن يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى «از ي يا» شىعارماسىن جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. اقىننىڭ وزىنە دە ەسكەرتۋلەر جاسالىپ، ساياسي جۇيەنىڭ تەپەرىشى، قىسىمى كۇشەيدى. ءبىراق ءدال وسى جىلدارى اقىنعا ەلدىڭ، وقىرماننىڭ قۇرمەتى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. «از ي يا» قارا بازارلاردا ساتىلىپ، كوپشىلىك ورتادا جاسىرىن سۇرانىسقا يە بولدى. وسى جىلدارى ولجاستىڭ اتى قازاقتىڭ ءار ۇيىندە ايتىلاتىن، ءاربىر قازاق ولجاسىمەن ماقتاناتىن. ونىڭ جىرلارى مەن ءومىر جولى جايىندا ادەمى حيكايالار، اڭىزدار ەلدى ارالاپ، اقىن تاعدىرى، شىعارماشىلىعى قاراپايىم جۇرتقا دا ىقپال ەتپەي قويعان جوق. «از ي يا» - نى قولداۋ، ونى اقتاپ الۋ ۇلتتىڭ ءوز مادەنيەتى، تاريحى الدىنداعى بورىشى ىسپەتتى سەزىلدى. سول كەزدە ەل باسقارعان دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ءوزى بۇل ىسكە ەنجار قاراماي، كىتاپتىڭ اقتالۋىنا اتسالىسىپ، اقىندى قورعادى.

ونىڭ قوعامدىق ورتاداعى بەلسەندىلىگى مەن تانىمالدىلىعى 1986 -جىلى الماتىدا وتكەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ايگىلەنە ءتۇستى. تورىققان، جوعارىعا وزدەرىنىڭ تالابىن قويعان جاستار بىردەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتى ىزدەپ، ودان كومەك سۇرادى. بۇل جايلى كوتەرىلىسكە قاتىسقان جەلتوقسانشىلار الىكۇنگە ايتادى. كەيبىر دەرەكتەر اقىننىڭ ەلگە اۋىر تيگەن ساياسي تولقۋ كەزىندە جاستاردان كەزىگۋدەن قاشقانىن ايتسا، ەندى ءبىر اڭگىمەلەردە ونىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، زاپى كورگەن جاستاردى وداقتا پانالاتىپ، اقتالۋىنا كومەكتەسكەنىن، كەيبىرىنە اقشالاي دا جاردەمدەسكەنىن جەتكىزەدى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «جازۋ ءتىلى»، «1001 ءسوز»، «تاريحقا دەيىنگى تۇركىلەر» سەكىلدى عىلىمي ەڭبەكتەرى ەجەلگى ءتىل، مادەنيەت، تاريحتى ءجىتى زەرتتەپ، تىڭ بايلامدار جاساپ، ءبىر- بىرىمەن وزەكتەس تاريحنامالاردى اقتارىپ، تۇپكى شىندىقتى اشۋعا قۇلشىنادى. وسى ەڭبەكتەرىنىڭ ءارقايسىسى قوعامدىق پىكىر قوزعاپ، عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى.

تۇسىنىكتى جانە تۇسىنىكسىز ...

ولجاس - قوعام قايراتكەرى. ونىڭ ءومىرى ءتۇرلى ساياسي ءىس- شاراعا ارالاسۋمەن ءوتىپ كەلەدى. ول ءبىر كەزدەرى كەڭەس وداعىنىڭ بىرەگەي باسشىلارىمەن دوس بولدى. قونايەۆتىڭ دا شاپاعاتىن كوردى. ۇزاق جىل قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا حاتشى، ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتتەرىن اتقاردى. «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تا جۇمىس ىستەدى. سول كەزەڭدە تۇسىرىلگەن فيلمدەر قازاق كينوسىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارى ەكەنى شىندىق.

ونىڭ قوعامدىق ورتاداعى تانىمالدىلىعى 1986 -جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ايگىلەنە ءتۇستى. تورىققان، جوعارىعا وزدەرىنىڭ تالابىن قويعان جاستار بىردەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتى ىزدەپ، ودان كومەك سۇرادى. بۇل جايلى كوتەرىلىسكە قاتىسقان جەلتوقسانشىلار الىكۇنگە ايتادى. كەيبىر دەرەكتەر اقىننىڭ ەلگە اۋىر تيگەن ساياسي تولقۋ كەزىندە جاستاردان كەزىگۋدەن قاشقانىن ايتسا، ەندى ءبىر اڭگىمەلەردە ونىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، زاپى كورگەن جاستاردى وداقتا پانالاتىپ، اقتالۋىنا كومەكتەسكەنىن، كەيبىرىنە اقشالاي دا جاردەمدەسكەنىن جەتكىزەدى.

بۇدان سوڭ اقىن «نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسىن باسقاردى. سەمەي پوليگونىن جابۋ ءۇشىن كوتەرىلگەن حالىقتىڭ ءۇنىن جەتكىزىپ، حالىقارالىق قوزعالىستىڭ كەڭ اۋقىم الۋىنا بار كۇشىن سالعانى بارشاعا ءمالىم.

تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن حالىق ونى ۇلت قورعانى، قازاقتىڭ جاناشىرى رەتىندە ەلەستەتتى. ءيا، سولاي ويلادى...

ايتكەنمەن، ولجاس ومار ۇلى جايلى اڭگىمە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەرى باعىتتا وزگەردى. ەندى ونى ۇلت جاناشىرى ەمەس، ۇلتقا قارسى، تاۋەلسىزدىكتى قالامايدى، بۇرىنعى كەزەڭدى اڭسايدى دەپ سوگۋشىلەر مولايدى. بۇعان اقىننىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا ەرتە دەپ پىكىر ءبىلدىرۋى جانە قازاقستان ءۇشىن تولىق تاۋەلسىزدىك بولمايتىنىن ايتۋى سەبەپ بولدى. «رەسەيدەن ءبولىنۋ - مۇمكىن ەمەس، - دەيدى و. ومار ۇلى. - ءبىز تالاي عاسىردان بەرى بىرگە كەلەمىز، بىرگە بولا بەرەمىز...». ول تالاس ءالى توقتاعان جوق. ۇنەمى نازاربايەۆ ساياساتىن قولداپ، ەلگە اسىقپاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەتىن ونىڭ پىكىرىن ءارتۇرلى توپتار ءارقيلى تۇسىندىرۋگە اۋەس.

احمەت ساعىندىق (2016- جىل)

dalanews.kz