رەسەيدەگى كەڭەس بيلىگىن ەۆرەي تەكتى اعىلشىن قارجى يەلەرى ورناتقان
پاتشا وكىمەتى قازاقتاردىڭ قولىنا قارۋ بەرۋدەن قورىقتى. بۇل جارلىق 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى.
شىلدەنىڭ باس كەزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك نارازىلىقتار باستالىپ، كوپ ۇزاماي ارتى قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى امانكەلدى يمانوۆ باستاعان قارۋلى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ۇلاستى. كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتتى. ءبىراق ونى باياندى ەتۋگە شامامىزدى جەتكىزبەدى.
«باتىردىڭ (باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ م. ق.) ءدىن تۋرالى پىكىرى، ويى ەركىن، سىني بولاتىن. «حريستيان دىنىندەگى قاسيەتتى كىتاپ ءىنجىل اللانىڭ سوزىمەن بىرگە، ولاردىڭ جەر- جەردى جاۋلاپ، بيلەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ ويىن سالىپ جىبەرگەن تۇستارى بار. سوندىقتان بۇل كىتاپتاردا قايشىلىق كوپ. ال قۇراندا ءبىر گرام قايشىلىق جوق. ءوزىڭ سالىستىرىپ قارا»، - دەدى. مۇسىلمان دىنىنە تاق تۇراتىن. اكەسى مولدا بولسا، باۋكەڭ قايدا بارادى؟» («ءۇش قيان» گازەتى. مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، اباي تانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. «ەلدەگى ءدىني احۋال، وزگەرىستەر ءبىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتە باستادى» № 32. 29.09.2011 -جىل).
ول كەزەڭدە اتاسىنان بەزىپ، ايەلدى (ەۆا) ءپىر تۇتقان ەۆانگەليەمەن (جاڭا وسيەتپەن) باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان ورىس ەلىنىڭ ءوز جاعدايى دا اسا قيىن جاعدايدا ەدى. ەۆرەيلىك بولشيەۆيزم مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ءال اۋقاتى بارلاردىڭ ءبارىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قولىنداعى مال- مۇلكىن توناپ، ءبارىن ۇيلەرىنەن قۋىپ شىعىپ، اشتان قىردى. بەتىنە كەلگەندەردىڭ ءبارىن تۇرمەگە قامادى، جەر اۋداردى، اتتى، استى. ءبىلىمسىز، ساۋاتسىز، ەل باسقارۋ ساياساتىنان جۇرداي، كىلەڭ كەدەي مەن جۇمىسشى مۇنداي الىپ ەلدى قايدان باسقارسىن.
بيلىكتى لەنين باستاعان ريەۆوليۋتسيونەر- بولشيەۆيكتەر ءوز قولدارىنا الدى. ولاردى باياعى ۇشتىك: امەريكا، انگليا جانە فرانسيا قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتتى. ەستەرىڭىز دە بولار، كىلەڭ كەدەي- كەپشىكتەر مەن تۇرمەدەن بوساعاندار ءار ءتۇرلى پارتيالارعا بىرىگىپ، ەلدى كىم بيلەيدى دەگەن كەزدە لەنيننىڭ «بۇنداي پارتيا بار، ول بولشيەۆيكتەر» دەيتىنى وسى تۇس. ريەۆوليۋتسيانىڭ (ءسوز ءتۇبىرى «ەۆا» ) باستى كوسەمدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك، ياعني لەنيننىڭ ەڭ جاقىن ارىپتەستەرى مەن كومەكشىلەرى كامەنوۆ، زينوۆيەۆ، سۆەردلوۆ، تروتسكي، ۋريتسكي، سوكولنيكوۆتاردىڭ بارلىعى ەۆرەي بولاتىن. ءتىپتى لەنيننىڭ ءوزى دە جيتوميرلىك ەۆرەي موشە بلانكتىڭ بالاسى، قايىن اتاسى الەكساندر بلانك پەن ونىڭ بالاسى مويسەيا بلانكتەردىڭ دە تەگى ەۆرەي ەدى. ال، ەۆرەيلەر كۇنى بۇگىندە دە قىزدان تۋعان جيەندەرىن ەۆرەي دەپ ەسەپتەيدى جانە جيەندەرىن سولاي تاربيەلەيدى.
وسىلايشا، ەۆرەيلەر 1917 - جىلى ورىس ەلىندە «قۋىرشاق» كەڭەس بيلىگىن ورناتتى. ولار ءوز كەزەگىندە بۇكىل ەلدى دىنىنەن اجىراتىپ، تاپقا ءبولىپ، ءبىرىن- بىرىنە (بالاسىن اكەسىنە، اكەسىن اتاسىنا، نەمەسە كەرىسىنشە) ايداپ سالىپ قىرعىنعا ۇشىراتتى.
لوندون (انگليا) ول كەزدە الەمنىڭ قارجى ورتالىعىنا اينالىپ، پاريجدە (فرانسيا) ەۆرەي «ويشىلدارى» شوعىرلانعان بولاتىن. جوعارىدا ايتقانىمداي رەسەيدەگى ەۆرەي بيلىگىن ەۆرەي تەكتى اعىلشىن قارجى يەلەرى ورناتتى، ودان كەيىن بۇنى بۇكىل الەم ەلدەرىنە تاراتتى. ولار سول كەزدىڭ وزىندە- اق رەسەيدىڭ بايلىعى امەريكادان كەم تۇسپەيتىنىن باعامدادى. 1917 - جىلى ورىستىڭ پاتشالىق ۇكىمەتىن قۇلاتۋشىلاردىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىلارى روتشيلدىڭ (ەۆروپالىق بانكير، ەۆرەي) سيونيستىك توبى بولاتىن. بۇل 6 - ماي 1920 - جىلى پاريجدەگى امەريكا قۇپيا قىزمەتىنىڭ ەسەبىندە (قۇجاتتار كاتولوگى) جاريالاندى. وسى جاريالانىمدا تومەندەگى بانكيرلەردىڭ اتتارى اتالدى:
- ياكوۆ شيففانىڭ بانك ءۇيى،
- ۆاربۋرگتەردىڭ نيۋ- يورك پەن گامبۋرگتەگى بانك ءۇيىنىڭ فيليالى،
- گەرمان- ەبرەيلىك ۆەستفال- رەين سينديكاتى،
- پاريجدىڭ اعايىندى لازارلار بانك ءۇيى،
- پەتروگراد، توكيو جانە پاريجدەگى گينزبۋرگتەردىڭ بانك ءۇيى،
- لوندون، نيۋ- يورك جانە ماينە فرانكفۋرتتاعى شپەيەر بانك ءۇيى مەن كومپانياسى،
- ستوكگولمداعى نيا بانكەن بانكيرلەر توبى. ەۆرەيلىك وسى بانكتەر رەسەيدەگى 1917 - جىلعى
بولشيەۆيكتەردىڭ قازان توڭكەرىسىن قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ «جەڭىسىن» ۇيىمداستىرۋشىلار بولدى.
لەنيندىك بولشيەۆيزمنىڭ باستى يدەولوگياسى - ءدىني جانە تاپتىق كۇرەس بولدى. مەملەكەتتى دىننەن اجىراتىپ، ەلدى باي مەن كەدەيگە ءبولىپ، دىنشىلدەر مەن بايلاردىڭ ءبارى جامان، دىنسىزدەر مەن كەدەيلەردىڭ ءبارى جاقسى دەگەن قاعيدا ۇستاندى. اتا- انانى، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ سياقتى ادامي قاسيەتتەن ادامداردى جۇرداي ەتىپ، ادامداردىڭ اراسىنداعى تۋىستىق قاتىناستى ءۇزدى. اتاسى مەن اكەسىنە قارسى شىعىپ، سولاردىڭ قازاسىنا سەبەپشى بولعان پاۆليك موروزوۆ پەن بولاتبەكتەرگە باتىر اتاعى بەرىلدى. بىزدەر سول ورىس بوداندىعى كەزەڭىندەگى مەكتەپتە وقىيتىن بارلىق قازاق بالاسى «باتىر بالا بولاتبەك» دەپ ءان شىرقاپ وستىك. وسىلايشا، ەبرەيلەر (ەۆرەي) وزدەرىنىڭ قۋىرشاعىنا اينالعان ورىس حالقى ارقىلى ەر تۇرىك (قازاق) حالقىن كۇشپەن، زورلىقپەن دىنىنەن (اللاعا دەگەن سەنىمىنەن)، ۇلتتىق ساناسىنان اجىراتۋعا بارىن سالدى.
1924 - جىلى لەنين ولگەننەن كەيىن بيلىك باسىنا ستالين كەلدى. ساياسي القانىڭ (بيۋرونىڭ) قۇرامى وزگەردى. ولار بولىپ جاتقان مىنا «ساپىرىلىسقا» ساياسي باعا بەرگەن كەزدە ءبارى دە كەش ەدى. «جىن» شولمەك ىشىنەن شىعىپ كەتكەن بولاتىن. ستالين لەنيننىڭ اينالاسىنداعى ەۆرەيلەردىڭ ءبارىن قۋدالاۋعا سالدى. اتتى، استى، تۇرمەگە قامادى. ءوز ىستەگەندەرىن اينا قاتەسىز الدارىنا كەلتىردى. ءبىراق، ريەۆوليۋتسيانىڭ جوسپارلى (ءدىني نەگىزىن قاساقانا قولدان جاسالعان ەۆرەيدىڭ ەۆانگەليەسى، اتاسىن مايمىلدان تاراتقان ەۆروپالىق اعىلشىندار مالتۋس پەن دارۆين، ساياسي نەگىزىن قالاعان ەۆرەي كارل ماركس (موردەحاي ليەۆي)، پراكتيكادا سولاردىڭ ءبارىن ىسكە اسىرعان ەۆرەيلەر لەنين (موشە بلانكتىڭ بالاسى) مەن تروتسكيدىڭ (برونشتەين) جولىنان اۋىتقىپ كەتە المادى.
سەبەبى، ول كەزەڭدە ورىس ەلىندە ءوز اتا سالتتارىن ۇستاناتىن ءبىلىمدى ادامدار تەك قانا بيلىك باسىندا ەمەس، بۇكىل ەلدە قالماعان بولاتىن. بۇكىل ەلدىڭ بيلىگىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن الدىندا عانا، ياعني كوتەرىلىس كەزىندە تۇرمەدەن بوساتىلعان قىلمىستىق (ادامي قاسيەتتەن جۇرداي ۇرى- قارى، باسكەسەر بانديتتەر، ەل بيلىگىنە قارسى شىققان ساياسي قىلمىسكەرلەر ت. ت.) توپتاردىڭ باسشىلارى قولعا الدى. ولار وزدەرىن ءار ءتۇرلى قىلمىستارى ءۇشىن تۇرمەدە ۇستاعان پاتشا رەجيمىنىڭ قاس جاۋى ەدى. سوندىقتان، ولار دا سول جاڭا وسيەتتىڭ «سىزىپ» بەرگەن (قاماۋداعى قىلمىسكەرلەردىڭ ءبارىن بوساتامىن دەگەن) جولىن ارى قاراي جالعاستىردى. سان مىڭداعان ورىستىڭ، قازاقتىڭ (الاشورداشىلاردىڭ) جانە وداق قۇرامىنداعى وزگە ەلدەردىڭ ءبىلىمدى، سانالى ازاماتتارىنا زاڭسىز اتۋ جازاسىن تاعايىنداعان ۇشتىك (ترويكا) وسىلاردىڭ قاتارىنان بولاتىن. جانە بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەۆرەي مەن ورىس ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرى بولدى.
مىسالى، «1937 - جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆتى تەرگەپ، حالىق جاۋى اتاندىرعاندار قازاق س س ر- ىشكى ىستەر ناركومى زالين، م ح ب ن ك ۆ د- ءنىڭ وكىلەتتى وكىلدەرى كيسەلوۆ پەن يۆانوۆ، تەرگەۋ پروتوكولىن قۇراستىرعان ن ك ۆ د- ءنىڭ حاتشىسى گلۋحوۆ بولدى. ولار ءىلياستى ءبىر تۇندە كونترريەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ەتىپ شىعاردى.
ايعاق بەرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، الماتى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى (تالعارعا قارايتىن) جاڭالىق اۋىلىندا اشارشىلىق كەزىنەن بەرى يەسىز بوس قالعان ۇيلەر بار، «حالىق جاۋلارىن» سوندا قويشا ايداپ اپارىپ، قاماپ، قىرىپ سالعان، كەيىن ءۇيدىڭ قابىرعالارىن قۇلاتىپ، كومىپ تاستاعان. مۇنداي جاپپاي جازالاۋ جۇرگىزىلگەن جەرلەر ءار وبلىس، ءار ايماقتا دا بولىپتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ءىلياستىڭ سۇيەگى دە وسى جاڭالىق اۋىلىندا.
ءىلياس جانسۇگىروۆكە قاتىستى تاعى ءبىر انىقتاما بار: «اسا قۇپيا. جانسۇگىروۆ ءىلياستى اتۋ جونىندەگى اكت. ك س ر و ن ك ۆ د- ءنىڭ 1 - ارنايى ءبولىمىنىڭ ەرەكشە ارحيۆىندە ساقتاۋلى، №8 توم، №452 بەت» دەلىنگەن. وعان الگى ءبولىمنىڭ 12 - بولىمشەسىنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ لەيتەنانتى شيەۆەليەۆ قول قويعان. وسى انىقتامادا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اتىلعانى انىق كورسەتىلگەن» (توقتار بەيىسقۇلوۆ. «قۇلاگەر اقىننىڭ قازاسى حاقىندا» . جاس الاش گازەتى №40. 22 مامىر 2014 -جىل). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، جازالاۋشىلاردىڭ ىشىندە بىردە- ءبىر قازاق جوق، ءبارى «اعا» ۇلتتىڭ وكىلدەرى.
قازاقتىڭ «ءۇش بايتەرەگى» ءىلياس جانسۇگىروۆ (1894-1938) ، ساكەن ءسايفۋللين جانە بەيىمبەت ءمايليننىڭ تاعدىرلارى بىردەي، ۇشەۋى ءبىر جىلدا دۇنيەگە كەلدى، ۇشەۋى دە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەستى، ۇشەۋى دە ءبىر جىلدا قازاقتى وزدەرىنىڭ قاس جاۋلارى دەپ ساناعان، قانقۇيلى جەندەتتەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. سول جىلدارى الاشتىڭ قانشاما ارىستاي ازاماتتارى سول جەندەتتەردىڭ قولدارىنان قۇربان بولدى دەسەڭىزشى!
تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساساق، سول كەزدەگى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ قۇجاتتارىن اقتارساق، رەۆوليۋتسيا كوسەمى لەنين دەپ اتالعانىمەن باستاپقى بەس جىلداعى رەۆوليۋتسيا جەڭىسىن ۇيىمداستىرعان ارميا مەن فلوت كوميسسارى - برونشتەين (تروتسكي) بولىپتى.
تروتسكيدى الەمنىڭ كوپتەگەن ب ا ق- تارى - كاسىپقوي توڭكەرىسشى، جالدامالى قىلمىسكەر بانديتتەردىڭ باسشىسى دەپ اتادى.
ايتسا ايتقانداي، ونىڭ بانداسىندا ەكى ارميا بولدى. ءبىرىنشىسى تۇراقتى ارميا، ەكىنشىسى كىلەڭ بانديتتەردەن قۇرالعان تۇراقسىز ارميا. تروتسكي وسى ەكى ارميانىڭ دا «حالىق» كوميسسارى بولدى. باستاپقى كەزەڭ دە ەكىنشى «بانديتتىك» ارميا ءبىرىنشى، ياعني تۇراقتى ارميادان اناعۇرلىم كۇشتى بولدى. تروتسكيدىڭ ەكى ارمياسىنىڭ كومانديرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك: ياكير، ۋبوريەۆيچ، تۋحاچيەۆسكي، ەيحەنفەلد، دىبەنكو، بەلا كۋن، گ. سوكولنيكوۆ (تۇركىستان فرونتىنىڭ قولباسشىسى)، م. لاشيەۆيچ (شىعىس فرونتى 3 - ارمياسىنىڭ كومانديرى) ت. ت. باسىم كوپشىلىگى ەبرەي ۇلتىنان بولدى. ونىڭ ەكىنشى، ارمياسىنان ماحنو (ميحنەنكو)، مارۋسيا نيكيفوروۆا مەن كوتوۆسكيلەردىڭ «اتاعى» جەر جاردى. مىسالى، ماحنوشىلار حاركوۆتان قارا تەڭىزگە، باتىستاعى كيەۆتەن شىعىستاعى دون كازاكتارى جەرىنە دەيىن باسىپ الدى. از عانا كۇننىڭ ىشىندە وسى جەردەگى اۋىلداردىڭ ءبارىن تونادى، ورتەدى، بىرنەشە مىڭداعان ادامداردى ءولتىردى.
نەستور ماحنو (انارحيست) بانديتتىك توپ قۇرىپ جاساعان اۋىر قىلمىستارى (ىشىندە ادام ءولتىرۋ دە بار) ءۇشىن 22 - اۆگۋست 1908 - جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، ول ومىرلىك قاماۋمەن اۋىستىرىلعان. 1917 - جىلعى اقپان كوتەرىلىسى كەزىندە ساياسي جانە وزگە دە قىلمىسكەرلەرمەن بىرگە تۇرمەدەن بوساتىلعان.
قىزىل ارميا كۇشەيگەننەن كەيىن تروتسكي - ماحنو اسكەرىن قورشاۋعا الىپ، تۇگەلگە جۋىق قىرعىنعا ۇشىراتتى. ماحنو پاريجگە قاشىپ، ەميگراتسيادا قورلىقتى ءومىر كەشتى. 45 جاسىندا سۇيەك تۇبەركۇلەزىنەن قايتىس بولدى.
قازاقتىڭ الاش ورداسىن قۇلاتقان 1919-20 - جىلدارى تۇركىستان فرونتىنىڭ قولباسشىسى بولعان م. ۆ. فرۋنزەدە (1885-1925) ايتۋلى قىلمىسكەر بولاتىن. ول 1907 -جىلى 4 جىلعا جەر اۋدارىلعان. 27. 1. 1909 جانە 23. 09. 1910 -جىلدارى ەكى رەت ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. جازىقسىز جانداردىڭ قانى مەن قارعىسى ونى دا جىبەرمەگەن. بار جوعى 40 جاسىندا وپەراتسيادان قايتىس بولدى. رەسمي ۆەرسيا بويىنشا ونىڭ اجالى «اسقازانداعى جاراعا بايلانىستى قاننىڭ بۇزىلۋىنان» دەلىنگەن. ەكىنشى ۆەرسيادا فرۋنزەنىڭ قازاسى ستاليننىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن بولدى دەگەندى ايتادى.
وسى ايتقانىمىزعا تاعى ءبىر ايعاق رەتىندە كوتوۆسكيدى الايىق: كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جانە ساياسي قايراتكەرى، ازامات سوعىسىنا قاتىسۋشى كوتو ́ۆسكي گ. ي. (1881 - 1925) ادام ايتسا شوشىرلىق ءار ءتۇرلى: باسىندا ۇرلىق، توناۋ، كىسى ءولتىرۋ، ارتىنان بانديتتىك توپ قۇرىپ، ءدال سونداي قىلمىستارىن كەڭ كولەمدە جۇرگىزگەنى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ول ءتىپتى اتاقتى بانديت ميشكا ياپونچيكتىڭ دوسى بولدى. توڭكەرىس كەزىندە بوساتىلىپ باسىندا پارتيزان وتريادىنىڭ، ارتىنان اسكەري قولباسشى، كەيىننەن وداق، ۋكراينا، مولدوۆا اتقارۋ كوميتەتىنىڭ، ك س ر و اسكەري توڭكەرىس كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. ولدا وزگە قانىشەر- ريەۆوليۋتسيونەرلەر سياقتى ءومىرىنىڭ سوڭىن قايعىلى اياقتادى، ءوزى قيانات جاساعان الدە بىرەۋلەردىڭ قولىنان وققا ۇشتى.
جالپى رەۆوليۋتسيا «كوسەمدەرىنىڭ» بارلىعى دەرلىك ومىرلەرىن قايعىلى اياقتادى. ولاردىڭ ەشقايسىسىن جازىقسىز توگىلگەن جۇزدەگەن، مىڭداعان، ميلليونداعان ادامداردىڭ قانى جىبەرمەدى. باسى لەنين بولىپ، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءومىردىڭ (باقىتتى وتباسىن قۇرۋ، بالالى بولۋ، ولاردى ادال ازامات ەتىپ تاربيەلەپ، ارتىنا ۇرپاق قالدىرۋ ت. ت. ) قاراپايىم قىزىعىن كورمەي كەتتى. بۇلاردىڭ قاراپايىم عانا ادامي قاسيەتتەن جۇردايلىعى سونشالىق، كوپتەگەن ەلدەردىڭ اسىل ۇلاندارىنىڭ باسى رەسەي مۇزەيىندە (ەرميتاج) كورمەگە قويىلعان. سولاردىڭ ءبىرى پاتشالىق رەسەيمەن قاسىق قانى قالعانشا ايقاسقان قازاقتىڭ اسىل پەرزەنتى، سوڭعى حانى كەنەسارى (قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى) اتامىزدىڭ باسى.
ولاردىڭ، ياعني موسكۆاداعى ك و ك پ (كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى) ورتالىق كوميتەتىنىڭ تۋىسى ماڭعىستاۋلىق قازاقتاردان باسشى قىزمەتكە ادام الىنباسىن دەگەن جاسىرىن قاۋلىسى وسى كەزدە شىقتى. سەبەبى، ولار وزدەرىن قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى يەلەرىمەن قاتار وتىرعاندا وزدەرىن «بەيشارا» سەزىندى. تۋرا جەتى جاسار بالانىڭ جەتپىستەگى قارياعا بيلىك ايتۋعا شاماسى جەتپەيتىنى سياقتى. شىنىندا دا، سولاي بولاتىن. بۇل قاۋلىعا باسقاشا تۇسىنىك بەرە المايسىڭ. مىنا مەن جازىپ وتىرعان دۇنيەلەردى كۇنى كەشەگە دەيىن ماڭعىستاۋدىڭ بارلىق تۇرعىندارى بىلەتىن.
مۇنى ايقىن ءبىلىپ، كورىپ وتىرعان الماندار تاعى دا قاراپ وتىرا المادى. 1933 -جىلى ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن ورناتقاننان كەيىن، ۇلتسىزدىققا (ينتەرناتسيونال- كومينتەرنگە) قارسى سوعىس جاريالادى. ونى يتاليا جانە جاپونيا ۇكىمەتتەرى قولدادى. 1936 ج. گەرمانيا مەن جاپونيا «انتيكومينتەرندىك پاكتىگە» قول قويدى، 1937 ج. وعان يتاليا قوسىلدى. مىنە وسىلايشا، 1939 -جىلى ەۋروپا مەن ازياداعى نەگىزگى ۇلتتىق مەملەكەتتەر (المانيا، يتاليا، جاپونيا، يسپانيا) بىرىگىپ ينتەرناتسيوناليزمگە (ۇلتسىزدىق پەن دىنسىزدىككە، ياعني ازعىندىققا) قارسى تاعى اشىق ايقاسقا شىقتى.
الدىڭعى، ياعني ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا باستى سەبەبى وسى بولاتىن. ايتپەسە، ول سوعىسقا بۇتكىل دۇنيە ءجۇزى قاتىسپاعان بولار ەدى.
سول ايقاستىڭ الدىڭعى شەبىندە قازاقتىڭ اسىل ۇلى مۇستافا شوقاي بولدى. ول جانە ونىڭ سەرىكتەستەرى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ ەجەلگى ۇلى تۇرىك مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى كوكسەدى. المانيانىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنىڭ ءوزى دە وسى بولاتىن. مۇستافا مەن المانداردىڭ باسىن قوسقان باستى يدەيا وسى ەدى. مەن مۇنى باياعى بالا كەزىمدە «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» دەگەن كىتاپتى ءبىر وقىعاننان- اق وسىلاي تۇسىنگەنمىن. الماندار ۇلتسىزدىققا (ازعىندىققا) قارسى كۇرەستە اتا جۇرتى قازاقتاردان قولداۋ كۇتتى، اسىرەسە ماڭعىستاۋلىقتاردان. سول ۇشىندە ولار ماڭعىستاۋعا ارنايى «دەسانت» جىبەردى. ءبىراق، ول كەزدە ءبارى كەش ەدى. كەزىندە بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ استانا جۇرتى اتانعان ەلدەن ول كەزدە زيالى قاۋىم وكىلدەرى قالماعان بولاتىن. ولاردىڭ ءبارى قانقۇيلى جەندەت گولوشەكيننىڭ «كىشى ريەۆوليۋتسياسىنىڭ» قۇربانى بولعان ەدى.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن، ياعني 1920 -جىلدار اياعىندا قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قارىم- قاتىناستارىن، ءاربىر جەكە اۋدانداردىڭ ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋ ماقساتىندا وداقتاس جانە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردى جان- جاقتى زەرتتەيتىن ەرەكشە كوميسسيا قۇرىلىپ، سول كوميسسيا ماڭعىستاۋدا كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى «كازاكي» دەگەن اتپەن جەكە جيناق بولىپ باسىلدى. قورىتىندىسىندا، 1925 -جىلى لەنيننىڭ بولشيەۆيكتىك پارتياسىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن، وسىنىڭ الدىندا عانا قازاقستانعا ورىس پاتشاسىنىڭ وتباسىن تۇگەلدەي قىرىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرعان، قانقۇيلى جەندەت، ەبرەي گولوشەكين جىبەرىلدى.
ول 1929-1932 -جىلدارى قولدان ارنايى، قاساقانا اشتىق (گەنوتسيد) ۇيىمداستىرىپ، 1919 -جىلدارداعى ەسەپ بويىنشا ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى جايلاعان 350-400 مىڭ ادايلاردان 1935 -جىلى بار- جوعى 30-40 مىڭداي عانا ادام قالدى. تۋرا وسىنداي جاعداي بۇكىل قازاق دالاسىندا ورىن الدى. سول كەزەڭدەگى ساناق ەسەپتەرى بويىنشا 000 6000 استام ادامنان 1900000 -داي عانا ادام قالعان. ۇستىندەگى ءۇيى دە، مىنەتىن كولىگى دە، كيەتىن كيىمى دە، ىشەتىن اسى دا تەك قانا مال ونىمدەرىنە قاتىستى كوشپەندى حالىقتىڭ قولىنداعى بار مالىن تارتىپ العاسىن، ولاردىڭ اشتان ولەتىنى بەس جاسار بالاعا دا بەلگىلى ەمەس پە ەدى؟!
سول ۇلى عۇلاما مۇستافا شوقايدىڭ زيراتى المانيانىڭ استاناسى بەرلين قالاسىندا. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى ونى ءوز ەلىمىزگە قانشاما «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتكەنىمەن سىرت ەلدەر شوقايدى تۋعان حالقى ءۇشىن بۇكىل سانالى ءومىرىن سارقا جۇمساعان ساياسي قايراتكەر، ءىرى كۇرەسكەر رەتىندە تانيدى. ول تۋعان حالقىنىڭ وركەنيەتتى تاۋەلسىز ەلدەر قاتارىندا ورىن الۋى جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. ونىڭ «ۇلت ازاتتىعى- حالىقتى ساقتايتىن قورعان» - دەگەن قاناتتى ءسوزى ەشقاشاندا ءمانىن جويماق ەمەس. سونىمەن قاتار ونى بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتار قادىر تۇتادى. ويتكەنى مۇستافا شوقاي تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركىنىڭ ىنتىماقتاسىپ بىرگە جاساۋىن ارمانداعان، سول جولدا كۇرەسكەن قايراتكەر ەدى.
ىنتىماق - تاۋەلسىزدىك كەپىلى بولىپ تابىلادى. سول يدەيا بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاجىريبەلى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وداعىن قۇرۋ باستاماسىمەن قابىسىپ جاتىر. بۇل جوبا ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ازىرگە توقتاپ تۇر. ءتۇبى ءبىر، ءتىلى ءبىر (نەمەسە ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى اۋدارماشىسىز تۇسىنە الاتىنداي وتە جاقىن)، ءدىنى ءبىر، گەوگرافيالىق ازيا دەگەن اتا جۇرتتاعى ءبىر «الاڭدا» ورنالاسقان تۇركى ەلدەرى جۇرەگىنىڭ تۇبىندە جاتقان ارمان بۇل.
مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى