اسقاباق - مىڭ دا ءبىر دەرتكە داۋا
بيىلعى قىستىڭ الابوتەن بولۋى سونىڭ ايعاعى ىسپەتتەس. ارقادا اقپان ايىندا كۇشىنە مىنەتىن اقىرعان ايازدىڭ ورنىنا كۇننىڭ كۇرت جىلىنۋىن، ال وڭتۇستىك وڭىردە كوك شىعىپ، جەمىس اعاشىنىڭ گۇلدەۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
عالىمدار مۇنى عالامدىق جىلىمىقتىڭ اسەرىنە بالايدى. ال ەگەر ولاي بولسا، ءومىرى سۋىق بولماعان، قىستىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ەلدەردە اياق استىنان قار جاۋىپ، سۋىق ءتۇسىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ ءۇسىپ ولگەنىن قايدا قوياسىز؟ وزگەنى بىلاي قويعاندا قىرباق قار عانا تۇسەتىن قىزىلقۇمدا بيىل قار مول. بۇرىن بولماعان جاعداي. بۇل دا تابيعاتتىڭ ءبىر ءالى اشىلا قويماعان جۇمباعى بولار. ادەتتە، كوكتەمدى كۇتۋ قىسقى قالىڭ كيىمنەن قۇتىلۋ عانا ەمەس، كۇنگەيدەن كەلەر كوكونىستى، ەرتە پىسەتىن جەمىس- جيدەكتى كۇتۋ دەگەن ءسوز. قالت ەتكەن ساتتە بازار جاعالاپ «جاڭالىق» ىزدەيتىندەردىڭ دە قاراسى مولايادى.
بۇل ءولىارا ساتتە، الدىمەن شيە، ورىك، جازعى الما جەتەدى. ودان ازداپ ءدام تارتىپ جۇرگەندە شۋدىڭ دوپ ءتارىزدى دوڭگەلەگەن قىزىل سارى قاۋىنى جەتەدى. ءبارىنىڭ دە باعالارى تىم قىمبات. سەنبى، جەكسەنبىدە بازار ارالاپ، قاز- قاتار سورەلەردە كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان وسى جەمىس- جيدەكتى امال جوق قالتاڭىزدى قاعىپ، ساتىپ الۋعا تىرىساسىز. ودان سوڭ قاپتاعان قاربىز، ارتىن الا قاۋىندى ساۋدالايسىز. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ولاردىڭ اراسىندا دۇڭكيگەن اسقاباقتى سيرەك كەزدەستىرەسىز. سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، زورعا تاباسىز. جۇرتقا قاراساڭىز، سومكەسىنە سالعانى قيار مەن قىزاناق، ورىك پەن الما، تاعىسىن تاعى دەگەندەي. ال ارقالاعاندارى قاۋىن مەن قاربىز، ءوز باسىم اسقاباق العان جاندى كورمەپپىن...
عالامتوردان ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مول ەكەندىگىن وقىعاندا سانادا بالالىق شاقتىڭ كەيبىر ساتتەرى قىلاڭ بەرگەن ەدى.
جىل سايىن ەرتە كوكتەمدە كوكمارداننىڭ ەتەگىندەگى كانال ماڭىنا (و ق و- داعى وتىرار اۋدانىنداعى بولىمشە اۋماعىندا) اكەمىز باس بولىپ جابىلا ءجۇرىپ قاۋىن ەگەتىنبىز. انام بولسا ءبىر اتىزدىڭ قاعا بەرىس جيەگىنە ءۇش- ءتورت جەرگە ءوزى اسقاباقتىڭ ءدانىن وتىرعىزاتىن. قىزىقتاپ سۇراستىرعانىمىزدا «ەمدىك قاسيەتى مول مۇنىڭ»، - دەۋشى ەدى. ءمان بەرمەپپىز. تەك بىلەتىنىمىز، سۋارساڭ بولدى، ساباقتارى كۇن ساناپ ۇزارىپ، اسقاباعى دا ۇلكەيىپ كەيبىرى جۇك كولىكتەرىنىڭ دوڭگەلەگىندەي دۇڭكيىپ جاتاتىن. انام كۇزگە قاراي ءۇيدىڭ ءبىر شەتىنە جيناتىپ الادى. ءوزى شىدامدى، ءبىر- ەكى جىل بويى بۇزىلمايدى دا. كەيبىرى كادىمگى قاباق ءتارىزدى، ونىڭ ءىشىن ويسا سۋ قۇياتىن ىدىسقا اينالىپ شىعا كەلەدى ءارى جەڭىل. ال ءدانىن جيناپ، كەپتىرىپ الادى. كەيدە كورشى- قولاڭ كەلىپ الىپ كەتىپ جاتادى. بۇعان دا ءمان بەرمەپپىز. ەندى ءبىراۋىق بۇل داقىلدىڭ تاريحىنا ورالساق.. .
اسقاباق ب. ز. د. Ⅲ عاسىردا مەكسيكادا، پەرۋدە بەلگىلى بولىپ، 15 - عاسىردىڭ سوڭىندا مىسىرعا اكەلىنگەن دەسەدى. ال ەمدىك قاسيەتتەرى اۆيتسەنانىڭ، مۋحاممەد حۋسەين شەرازيدىڭ جازبالارىندا ۇشىراسادى. بۇل ەڭبەكتەردە اسقاباق ءدانىنىڭ مايى قۇلاق پەن تاماق اۋرۋىنا شيپا ەكەندىگى، ىستىعى كوتەرىلگەن جاندارعا اسقاباق تۇندىرماسىنىڭ ەم بولاتىندىعى جازىلعان. ءبىر قىزىعى، سول زاماندا كورۋ قابىلەتى ناشارلاعاندار، سەمىزدىكتەن جاپا شەككەندەر اسقاباقتى پايدالانعان كورىنەدى.
«بۇل - ىقىلىم زاماننان ەگىلىپ كەلە جاتقان وسىمدىك. انتاركتيدادان باسقا كەز كەلگەن جەردە وسە بەرەدى. جانە ايتارلىقتاي كۇتىمدى قاجەت ەتپەيدى. ساباعى جەرگە جاتىپ، جەلى تارتىپ وسەدى. جاپىراعى ءىرى، گۇلى سارى، جەمىسى ءار ءتۇرلى، ورتاشا سالماعى 4-8 كەلى، ءتىپتى كەيبىرىنىڭ سالماعى 800 كەلىگە جەتەدى. عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا، اسقاباقتىڭ وتانى - افريكا. شامامەن 20 شاقتى سورتى بار دەپ ەسەپتەلىنەدى. قازاق جەرىندە 13 ءتۇرى بار. ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا، اسىرەسە، وڭتۇستىك وڭىرلەردە كوبىرەك وسىرىلەدى. تاعامعا، سونداي- اق مال ازىعىنا دا پايدالانىلادى. ەجەلگى گرەك جانە ريم تۇرعىندارى كەپكەن اسقاباقتى سۇيىقتىق قۇياتىن ىدىس رەتىندە قولدانعان. سارعىلت، جاسىل، اق، سارى، قىزىل جانە سۇر ءتۇستى اسقاباقتار بار، دەپ جازادى bilim-all.kz.
قۇرامىندا جاساندى تالشىق، اقۋىزدار، كاروتين، كالتسي، تەمىر، ماگنيي، فوسفور جانە A, B1, B2, PP جانە C دارۋمەندەرى، اعزاداعى زات الماسۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتەتىن ت جانە قاننىڭ ۇيۋىنا ىقپال ەتەتىن ك دارۋمەندەرى، كالي، كالتسي جانە تەمىر بار. مينەرالدى تۇزدار مەن دارۋمەندەرگە باي اسقاباقتىڭ داندەرىنىڭ قۇرامىندا اقۋىزدار، ومەگا-3، قانىقتىرىلماعان ماي قىشقىلدارى، سەلەن، ماگني، مىرىش، س، ب، توبىنىڭ دارۋمەندەرى دە جەتكىلىكتى.
اسقاباقتان دايىندالعان پيۋرە، سامسا، سۇتكە پىسىرىلگەن اسقاباق بوتقاسى، اسقاباق مانتىسى، شيكى اسقاباق شىرىنى، اسقاباق قۇيماعى وتە ءدامدى، ءارى پايدالى. اسقاباق ىشەكتىڭ ساۋىعۋىنا كومەكتەسەدى. اسقاباق پيۋرەسىندە كومىرتەگى مەن كالوريا از بولعاندىقتان، ونى قانتتى ديابەتكە جانە سەمىزدىككە شالدىققانداردىڭ كۇندەلىكتى دامىنە قوسىپ بەرەدى. اسقاباق ءدانى بالمەن ارالاستىرىپ جەپ، ىشەك قۇرتتارىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بۇيرەك، باۋىر اۋىرعان كەزىندە، كۇنىنە 1 ستاقان شىرىنىن ءىشۋ كەرەك.
ەندەشە، مىڭ دا ءبىر اۋرۋعا داۋا بولاتىن اسقاباقتىڭ قاسيەتىن سانامالاپ كورەلىك. ولار: كوزى ناشار كورەتىندەرگە؛ جۇرەگى السىزدەرگە؛ اسقازانى اۋىراتىندارعا؛ قان ازدىققا (انەميا)؛ سەمىزدىككە؛ نەسەپ ايداۋعا؛ ءوت ايداۋعا؛ بۇيرەككە؛ اعزانى شلاكتان تازارتۋعا؛ ىشەك قۇرتىنا؛ ۇگىلگەن جۇمساق ەتى دەنەدەگى بورتپەگە، بەزەۋگە، قابىنۋ، كۇيىك پەن ۇسىككە؛ پارازيتتەردى جويۋعا كومەكتەسەدى. مۇنىمەن قاتار، ءتۇرلى اۋرۋدان جۇدەپ، شارشاعاندارعا قۋات بەرەتىن بىردەن- ءبىر پايدالى اس.
سونداي- اق، ءدانى، ساباعى، ەتى ايەلدەردىڭ اعزاسىنداعى ەمشەك ءسۇتىن مولايتاتىندىعىن، ۋىتتى قايتارۋ، قابىنۋدى جازاتىندىعىن، اۋىرعاندى باساتىندىعىن دا ايتا كەتكەن ارتىقتىق ەتپەس. ەندەشە باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا اسقاباقتىڭ ەمىنە جۇگىنگەن ابزال بولار.
الدا كوكتەم. ەندى بىرەر ايدان سوڭ وڭتۇستىكتەن باۋ- باقشا ونىمدەرى كەلە باستايدى. ءبىزدىڭ ايتار تىلەك، ءسىزدىڭ داستارحانىڭىزدان سان ءتۇرلى دەرتكە ەم اسقاباقتىڭ شىرىنى، قايناتپالارى ءارى ودان جاسالعان ءدامدى تاعامنىڭ ويىپ تۇرىپ ورىن الۋىنا قام جاساڭىز. بۇدان ۇتپاساڭىز، ۇتىلمايسىز.
ەرلان قوجاكەلديەۆ