تۇرمەدە ءبارىمىزدى قايعىنىڭ قارا بۇلتى باسىپ، زار ەڭىرەيمىز- تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جۇبايى
تەمىربەك جۇرگەنوۆ جانە ونىڭ جۇبايى دامەش ءامىرحان قىزى جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆا تۋرالى ەستەلىكتەر كەم جازىلعان جوق. الايدا، قانشا جازىلسا دا كەلەر ۇرپاق تاريحتان ساباق، ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتىنىڭ ومىرىنەن ۇلگى الۋى ءۇشىن ەشقاشان ازدىق ەتپەيدى.
بۇل قىسقا عانا ەستەلىكتىڭ وزىنەن ءبىز قاز. ك س ر- ءنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى جۇرگەنوۆ قارا ۇلى تەمىربەكتىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى، جازىقسىز سوتتالىپ، اتىلعانى جانە ونىڭ جارى دامەشتىڭ «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلى رەتىندە تارتقان ازابىنان مول ماعلۇمات الامىز. ەستەلىكتى جەتكىزۋشى - ارميال تاسىمبەكوۆ، ال دامەش جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆا تۋرالى اقپارات ق ر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پودپولكوۆنيگى شارا الماحانوۆانىڭ ب ا ق- تا جاريالاعان دەرەگىنەن الىندى.
دامەش جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆا
«ەرتەڭگىسىن تەمىربەك مەنى جۇمىسقا اپارىپ تاستاماق بولىپ كەڭسەسىنە كىرىپ كەتكەنى سول ەدى، ىلە- شالا ءبىر بوگدە ادام كەلىپ: «ءسىز ءوزىڭىز جۇرە بەرىڭىز»، دەدى ماعان. ن ك ۆ د- ءنىڭ ادامدارى تەمىربەكتى جۇمىس ورنىنان كۇتىپ وتىر ەكەن عوي، قايدان بىلەيىن.
ءبىز ماشينادا كۇتىپ وتىرعانبىز. ءبىر كەزدە بەيتانىس جىگىت مەنى شاقىردى. باردىم. ول حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ اكت زالىنا ەرتىپ باردى دا: «وسىندا وتىرا تۇرىڭىز»، دەپ ءوزى شىعىپ كەتتى. تەمىربەكتىڭ ايتقانى شىعار دەپ وتىرا بەرىپپىن. ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. كەنەت... ەسىكتەن ونىڭ كومەكشىسىن كورىپ قالدىم...
- تەمىربەك قايدا؟
- بىلمەيمىن، الگىندە شىعىپ كەتكەن.
جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. جۇگىرىپ سىرتقا شىقتىم. ماشينە ىشىندە شەشەم جىلاپ وتىر.
«الگىندە، - دەيدى ول، - ەكى جىگىت تەمىربەكتى ەكى جاعىنان ۇستاپ باسقا كولىكپەن الىپ كەتتى. ءسىرا، سەنى ىزدەپ، بىرنارسە ايتقىسى كەلدى- اۋ دەيمىن، قايتا- قايتا مويىن بۇرىپ وسى جاققا قاراۋمەن بولدى...
قازىر اشىق ايتىلىپ جاتقان، ال سول كەزدە جاي تۇسكەندەي اسەر ەتەتىن وقيعا عوي بۇل ەندى. ساسىپ قالدىم، سودان با ۇيگە ورالعاندا، تەمىربەكتىڭ قاعازدارىن قاتتاۋعا كەلگەن ادامداردان نە العاندارىنىڭ ءتىزىمىن دە سۇراماپپىن. ەسىمدى جيعانداعى ەڭ العاش وكىنگەنىم - ەرىممەن قوشتاسا الماي قالعانىم بولدى. نە ايتقىسى كەلدى ەكەن؟ كەيىنگى ۇرپاقتارعا جەتكىزەر اماناتىن دا تىڭداي الماي قالدىم- اۋ! وسى وكىنىش مەنى ءالى كۇنگە دەيىن مازالايدى.
كەيىن «كەزدەسۋ بەرەدى» دەگەندى ەستىپ، ن ك ۆ د- عا باردىم. رۇقسات الدىم. ءبىراق، قاجەت بولار- اۋ دەگەن زاتتاردى دايىندايمىن دەپ ءجۇرىپ، ۋاقىتتان 5 مينۋت كەشىگىپپىن. سونىڭ سىلتاۋىمەن كەزدەستىرمەدى. «تەمىربەككە تاپسىرىڭدار» دەگەن حاتىمدى ارەڭ وتكىزدىم. ەرتەڭىنە تاعى بارسام، ماعان جاۋاپ بار ەكەن. حات شىعار دەپ قۋانا اشسام، ەكى ايلىق اقشاسىن الۋعا سەنىم بىلدىرگەن قولحات ەكەن. ول اقشانى الۋعا بارمادىم دا... ءبىتتى، سول كەتكەننەن تەمىربەگىمنەن ايرىلىپ قالدىم. ىلە- شالا ءوزىمدى دە تۇتقىندادى.
«ايىپتالاتىنىمدى» تەمىربەكتىڭ قازاسى تۋرالى حاباردى وقىعان ساتتە- اق بىلگەنمىن، قالالىق «سوتسياليستىك الماتى» ۆەرستكاسىنان وقىدىم.
«حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەپ پاتەردەن قۋدى. 58- ستاتيانىڭ 17-تارماعىمەن 8 جىلعا كەسىپ، سوتتاپ جىبەردى. تۇرمە تولعان ايەلدەر. ءتىپتى، كەيبىرەۋىن ەمشەكتەگى بالالارىمەن الىپ كەلگەن. ءبارىمىزدى قايعىنىڭ قارا بۇلتى باسىپ، زار ەڭىرەيمىز. كوز جاسىمىز كول بولدى. كىمدى كىنالايمىز؟ سوندا كىمدى؟ اقىرى ەتاپقا الىنىپ، اقمولدان ءبىر- اق شىقتىق. ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن «سوعىسقا الىڭىز» دەپ 100 دەن اسا ارىز جازدىم. ماماندىعىم - دارىگەر. مىنا لاگەردە جۇرگەننەن گورى، قان مايدانعا ارالاسىپ، اسكەرلەرگە قولدان كەلگەن كومەگىمدى كورسەتكىم كەلدى. امال نە، جازعان وتىنىشتەرىمنىڭ بىرىنە دە جاۋاپ الا المادىم.
ال مەن، كورگەن كۇندەرىمدى قايتىپ ايتىپ جەتكىزەيىن. اسىرەسە، ەسىمنەن كەتپەيتىنى - تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ءازيزا رىسقۇلوۆا... ەمشەكتەگى بالاسىمەن كورمەگەندى كوردى- اۋ، بايعۇس...» - دەيدى دامەش اپاي ەستەلىگىندە.
فوتو: ازيزا رىسقۇلوۆا، 1930 - جىلدارى
وسى ورايدا، دامەش جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆانىڭ ءازيزا رىسقۇلوۆا تۋرالى ەستەلىگىنە كەڭىرەك ورىن بەرە كەتۋدى ءجون كوردىك:
«ءازيزا ەسەنقۇل قىزى رىسقۇلوۆانى مەن جاس كەزىنەن بىلەتىن ەدىم. ول كەزدە بويجەتكەن قىز الماتى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىندا وقيتىن. كەيىننەن قازاقتىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇلوۆقا تۇرمىسقا شىعىپ، وقۋىن ماسكەۋدە جالعاستىردى.
تۇراردىڭ ەلىمىزدىڭ استاناسىندا ەڭبەك ەتەتىن شاعى. جاس سەميا قاراپايىم تۇراتىن، سوعان قاراماستان قوناقجاي ەدى. بۇل ۇيگە كىم- كىم دە كەز كەلگەن ۋاقىتتا يمەنبەي ەنىپ، بۇيىمتايلارىن توسىلماي اقتارا الاتىن.
ماسكەۋدە بولعان كەزدەرىمدە ولار مەنى ۇنەمى ۇيلەرىنە شاقىراتىن. ول ءازيزا ءومىرىنىڭ ناعىز شىرايلى شاعى - ءوزى جاس، مولدىرەگەن سۇلۋ، ماحابباتقا ماس كەزى. سودان سىر اقتارۋ باستالادى. جۇرەگىڭە جىلى، جانىڭا جاقىن سۇحبات مارتەبەڭدى ءوسىرىپ، كوكىرەگىڭە سامال ەسكەندەي اسەر قالدىرادى.
بۇل جاراستىق، بۇل باقىتتى كەزەڭ، ءبىراق، ۇزاققا بارمادى. 1937 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ تۇتقىندالىپ، ارتىنان ءازيزا دا «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» اتانىپ، ەمىزۋلى بالاسىمەن قاماۋعا الىندى. ءسويتىپ ءبىر اۋلەتتىڭ شىرعالاڭ جولى باستالدى.
«جازمىشتان وزمىش جوق»، - دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان عوي. ءبىزدىڭ وسى ايىرىلىسىمىز ۇزاققا سوزىلمادى. كوپ كەشىكپەي ءوزىم دە ولاردىڭ كەبىن كيىپ، تار قاپاسقا تاپ بولدىم. ءسويتىپ 1938 -جىلى كارلاگتىڭ № 26 نۇكتەسىندە ازيزامەن قايتا تابىستىق. ارينە، بۇل كەزدەسۋدىڭ لاززاتىنەن گورى سورى باسىم جاتقانىن كوپشىلىك پايىمداپ وتىرعان شىعار.
ءبىز بىرەسە قۇشاقتاسامىز، بىرەسە جىلايمىز. قۇشاقتاساتىنىمىز - تاعدىر تالكەگىنە مويىنسۇنعاندىعىمىز.
شىركىن- اي، دۇنيەدە ايەلدىڭ كوز جاسىنان اشى، ايەلدىڭ كوز جاسىنان كەرمەك ءدام بار ما ەكەن، ءسىرا! سول كەزدەگى توگىلگەن انالار جاسىن جيناسا تاعى ءبىر تەڭىز نە مۇحيت قۇرالار ەدى- اۋ...
ءازيزا لاگەردە دە شىدامدىلىق پەن قايراتتىلىق تانىتا ءبىلدى. جاس سابيىمەن كوشتەن قالماي، قاتالدىققا قايىسپاي قارسى تۇرۋىمەن- اق وزگەلەرگە جىگەر بەرگەندەي. اقىرى ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا دا ورنالاسىپ الدى. وسىندا ءجۇرىپ ماڭايىنداعى ايەلدەردەن كومەگىن ايامادى دا. ءتىپتى بالاسى ءۇشىن الاتىن ءبىر ليتر ءسۇتتى دە باسقالارمەن بىرىگە وتىرىپ شاي ىشۋگە بولەتىن.
ءومىر تاقسىرەتى تار قاپاسپەن بىتپەپتى. الدا توسىپ تۇرعان تاۋقىمەت بۇدان دا زور ەكەن. بالاسى ەكى جارىم جاسقا جەتكەندە ونى اناسىنان ءبولىپ، بولەك لاگەرگە جونەلتتى. ول سوندا ءجۇرىپ قايتىس بولدى.
بوستاندىققا شىققان سوڭ دا ونىڭ ايى وڭىنان تۋىپ كەتكەن جوق. ءار بالالار ۇيىنە وتكىزىلگەن باسقا سابيلەرىن ىزدەۋمەن قاجىدى. ال بۇلدىرشىندەر بولسا ارادا وتكەن جىلدار اسەرىنەن تۋعان اناعا جات اتانعان. اسىرەسە، كىشى قىزىمەن تابىسۋ ۇزاققا سوزىلدى. وزىنەن جاتىرقاي قاشقان بالاعا قاراي تۇرىپ ءازيزا جۇرەگىنىڭ سان ۇزىلگەنىن ءتۇسىنۋ ونشا قيىنعا تۇسپەس. ونىڭ ارعى جاعىندا باسپانا، جۇمىس تابۋ تۇرعان.
سول زاماندا كوز جاسى كول بولعان ءازيزاعا قابىرعام قايىساتىن. شىركىن- اي، كۇنى كەشە حالقىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن تەمىربەگىمنەن ءبىر ايىرىلىپ، ۇلىمنان ءبىر ايىرىلىپ، ءوزىمنىڭ ايدالىپ كەتۋىمدى قالاي عانا ۇمىتايىن. ءسويتىپ، 8 جىل كورمەيتىندى كورىپ، ەستىمەيتىندى ەستىدىك قوي. قۇداي باسقا بەرمەسىن ول كۇندەردى...
ءالى ەسىمدە... ول (تەمىربەك جۇرگەنوۆ - رەد) استانامىز ماسكەۋدەن كوڭىلدى ورالدى. ءبىر توپ ونەر شەبەرلەرىمەن بىرگە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالدى. قازاقستان ونەر شەبەرلەرىنىڭ العاشقى دەكاداسى جونىندەگى اڭگىمەسىن جەلپىنىپ تۇرىپ ايتاتىن. ءبىر كۇنى كەشكىسىن الماتىنىڭ جۇپار ءيىستى اۋاسىن جۇتىپ، سەرۋەندەپ ءجۇر ەدىك.
- مىنە، مىنە، تاپتىم، بولاشاق تەاترىمىزدىڭ ورنىنا لايىق جەر ەكەن، دەپ اينالاسىن باعدارلاي قاراپ، ادىمداپ وزىنشە جەر ولشەپ كەتتى.
سول جىلى ول قىرىمعا دەمالىسقا ءجۇرىپ كەتكەن. قايتار جولىندا ودەسسا قالاسىنا سوعىپ، جاڭادان اشىلعان وپەرا تەاترىنىڭ قىرىق شاقتى سۋرەتتەرى مەن جوباسىن الىپ كەلىپتى. وسى جوبا بويىنشا، تەمىربەك كورسەتكەن ورىنعا جاڭا تەاتردىڭ ىرگەتاسى قۇيىلعان. ءبىراق، شاڭىراق كوتەرگەنىن كورە الماي كەتتى. بۇگىنگى اباي اتىنداعى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ جانىنان وتكەن سايىن سول ءبىر سەرۋەنگە شىققان جايماشۋاق كەشتى ەسكە الامىن»، - دەيدى ۇلتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جارى دامەش اپا ءوز ەستەلىگىندە.
انىقتاما: جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆا دامەش ءامىرحان قىزى، (ايىپكەر ساۋالناماسى بويىنشا) 1905 -جىلى قاراعاندى وبلىسى، بۇرىنعى تەمىرشى بولىسىنا قاراستى 6- اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. (قاز. ك س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارى - جۇرگەنوۆ قارا ۇلى تەمىربەكتىڭ جارى)، ءبىلىمى جوعارى، 1929 - جىلى تاشكەنت قالاسىنداعى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، تۇتقىنعا الىنعانعا دەيىن الماتى قالاسىندا مولوتوۆ اتىنداعى قازاق مەديتسينالىق ينستيتۋتى تەراپيەۆتىك كلينيكاسىندا اسسيستەنت بولىپ جۇمىس اتقارعان.
اناسى بەيبىش، 18 جاستاعى ءسىڭلىسى - ايجانمەن الماتى قالاسىندا تۇرعان. 1931 -جىلدان ۆ ك پ/ب/ مۇشەسى. جۇبايى - قاز. ك س ر اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان قارا ۇلى تەمىربەكتىڭ «حالىق جاۋى» رەتىندە 1938 - جىلدىڭ 25 - اقپاندا تۇتقىنعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلۋىنە بايلانىستى، «وتانىنا وپاسىزدىق جاساعان» تۇلعانىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە جۇرگەنوۆا- ەرمەكوۆا دامەش ءامىرحان قىزى (ن ك ۆ د) ك س ر و ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى ايرىقشا كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن 1938 - جىلعى 10 - ماۋسىمدا 8 جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان.