يەسىن قاسقىردان قۇتقارعان جۇيرىك

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ساۋىر تاۋىنىڭ ءبىر سالاسى قاراعايلىدا ۇلكەن اۋىل وتىر. بۇل اۋىل جۇمىقتىڭ قوجانىنان تاراعان قوڭىر قاجى اۋىلى.

قوڭىر - مۇسىلماندىق پارىزىن وتەپ، مەكە، مەدينەگە بارىپ كەلگەن ادام. ءوز ورتاسىنا سىيلى، ساليقالى اۋىل اقساقالى. بۇرىن قوڭىر مىرزا ەدى، ەندى قوڭىر قاجى اتانعان. قولى اشىق، كەدەي- كەپشىككە كوپ كومەگى تيگەن جان. ەل اراسىندا كەلەلى ماسەلەلەر، داۋ- دامايلار قوڭىرسىز شەشىلمەيدى. ءتىپتى تارباعاتايدىڭ سوڭعى بولىسى زەينوللا دا بۇل كىسىمەن اقىلداسىپ كەڭەسەدى.

بيىل قىس ەرتە ءتۇستى. قازاننىڭ ورتاسىنان باستاپ قالىڭ قار جاۋىپ، اقىرى قىزىل شۇناق ايازعا ۇلاستى. بۇل كەزدە قالىڭ جىلقى كەرگەنتاستا ەدى. كۇن سۋىتىپ، ءيت- قۇس كوبەيگەن سوڭ، جىلقىنى كەرگەنتاستان اۋدارىپ، ەتەككە كورتوبەگە قۇلاتقان بولاتىن.

كەرگەنتاس تا - تاريحى بار كەرەمەت جەر. ءبىر كەزدەگى قازاق- قالماق سوعىسىندا قالماقتىڭ شاعان باتىرىنا جەبە قادالىپ جارالانادى. جارالى شاعاندى تولەڭگىتتەر اتقا وڭگەرىپ قاشادى عوي. سول قاشقاننان قوبىققا ءوتىپ كەتەدى. قۋىپ كەلگەن قازاقتار جاعى قالماقتىڭ قانى تامعان جەرگە كىسى بويىنداي ءبىر- ءبىر تاس قاداپ: «قالماقتىڭ قانىن باسپايمىز!» دەگەن ەكەن. سودان سول جەر كەرگەنتاس اتانىپ كەتەدى. سول كەرگەنتاستان جىلقى اۋعالى ءبىر جۇما ۋاقىت ءوتتى.

قوڭىر قاجى قازىر جىلقى ارالاپ، جەر كورىپ، باعىت- باعدار بەرۋدى قويعان. دالا ءىسىن، دالا جۇمىستارىن اعايىن ىنىلەرى قاليت پەن مازانعا بەرگەن. بۇگىن دە كۇن سۋىپ، قارلى بوران سوعىپ تۇر. قاجى بايبىشەسىنىڭ ۇيىندە قاراعايدىڭ جالىنداعان جىلۋىنا بويىن توسەپ، دەمالىپ جاتقان بولاتىن. كۇن كەشكىرگەن، اقشام كەزىندە بوز ۇيگە مازان مەن قاليت كەلىپ كىردى.

- اسسالاۋماعالەيكۋم!

- ۋاعالەيكۋماسسالام، تورلەتىڭدەر! - دەدى قاجى. ەكەۋى سىرت كيىمدەرىن شەشىپ، تورگە وزدى.

- ءيا، حال- جاعدايلارىڭ قالاي؟ بالا- شاعا ساۋ ما؟ مالشى، جىلقىشىلاردان نە حابار؟ - دەدى قاجى.

- شۇكىر، ءبارى دە امانشىلىقتا. ءبىز جاڭا عانا كورتوبەدەگى جىلقىدان تۇستىك. قار قالىڭ، كۇن سۋىق، ونىڭ ۇستىنە قاسقىر قاتتى ءتيىپ تۇرعانى. ار جاعى مۇزدىبۇلاقتان، بەر جاعى شاعانوبادان بورانمەن بىرگە قۇتىرىپ، قويماي بارادى. قانشا قاراسا دا كۇندە ءبىر، كەيدە ەكى تاي- قۇلىندى تارتىپ جەپ كەتەدى. ءۇيىر- ءۇيىر بولىپ وزدەرى كوبەيىپ الىپتى. ونىڭ ۇستىنە قار دا قاتىپ، شىرقىمىزدى شىر اينالدىرماسى بار ما؟ ! تەبىن ارشۋ دا قيىنداپ تۇر. سونى سىزبەن ءبىر اقىلداسايىق دەپ كەلدىك، - دەپ توقتادى جاسى ۇلكەن مازان.

ەل اعاسى ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:

- ءيا، ول جاعى شىنىمەن قيىن بولىپ تۇر ەكەن. وندا جىلقىنى جاجەڭنىڭ جەرىنە - كوكباستاۋعا قاراي جىلجىتىڭدار. ول كىسىنىڭ مالى سارتۇمسىقتا شىعار. ەرتەڭ سەيىتتى سول كىسىگە جىبەرىپ، ۇلىقساتىن الارمىن، سەندەر اۋا بەرىڭدەر. كوكباستاۋدان قۇلداپ، قاندىسۋدىڭ قالىڭ قوعاسىنا اپارىپ سالىڭدار، ول جەردىڭ قارى قاتپايدى. ءبىراز كۇندە قاراسايدىڭ جەلى سوعىپ، كۇن دە جىلىنىپ قالار. ال ءيت- قۇسقا كەلەر بولساق، اۋىلدان تاقىمى قاتقان جيىرما شاقتى جىگىت سايلاپ، جىلقىدان تاڭداپ بەلدى- بەلدى ايعىر مىنىڭدەر، تۇس- تۇستان شىعىپ قۋالاپ، قۇس سالىپ، مىلتىق اتىڭدار! داڭعىرا قاعىپ، سويىل- شوقپارمەن ۇرعىلاپ، اڭشىلىق قىلىڭدار. ءسويتىپ ارەكەت ەتسەڭدەر، وزدەرى- اق اۋىپ كەتەدى. بۇل اۋىپ كەلگەن كەزدەيسوق ۇيىرلەر عوي، قىسىم كورسە وزدەرى- اق كەتەرى انىق. ەكەۋىڭ جىلقىداعى جۇيرىكقۇلا مەن كەرتايلاقتى جاراتىپ، ءىشىن تارتىپ مىنىڭدەر! - دەدى.

ۇشەۋى وسىعان ءباتۋالاسىپ، تاماق ىشكەن سوڭ، ەكى جىگىت كوپ ايالداماي ۇيلەرىنە كەتتى. ەرتەڭىندە مازان مەن قاليت اۋىلداعى جاس جىگىتتەردى جيىپ الىپ، جىلقىعا جونەلدى. سەيىت بۇتابايدىڭ اۋىلىنا اتتاندى. جىگىتتەر ءتۇس كەزىندە كورتوبەدەگى جىلقىشىلار قوسىنا كەلدى. جىلقىشىلار بارلىق جىلقىلاردى ءيىرىپ قويىپ، قوستا تاماقتانىپ وتىر ەكەن. جىگىتتەر ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن قويا بەرىپ، جىلقىدان بەلدى- بەلدى ءبىر- ءبىر ايعىر ۇستاپ ءمىندى. مازان اتاقتى جۇيرىكقۇلانى ۇستاپ ءمىندى.

بۇل ءوزى اتىشۋلى جۇيرىك ەدى. شىعىستاعى اس- تويلاردا بايگە بەرمەي جۇرگەن. جازداي قولدا بولىپ وسى تاياۋدا عانا جىلقىعا جىبەرىلگەن بولاتىن. سىرتقى ءتۇرى كوزگە قوراش، قاراپايىم عانا كورىنەتىن قازاق جىلقىسى. شوقتىعى بيىك، سالپى ەرىن، جالدى كەلگەن. ەكى كوزى وتە تۇنىق ەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى - ارتقى ەكى اياعىن تالتاڭداي باساتىن. ەكى اياقتىڭ ورتاسى ادام ءوتىپ كەتەتىندەي الشاق جاتاتىن. وسىنداي كوزگە سۇرىقسىز جانۋار قاسىنا توپ قوسىلىپ، قارا كوبەيسە- اق ايدىندانىپ شىعا كەلەدى. تىزگىندى جۇلقي الشاڭداي باسىپ قاتارىنىڭ الدى بولىپ وتىرادى.

كوشى- قون، اناۋ- مىناۋمەن ارادا ءتورت- بەس كۇن ءوتىپ كەتتى. بۇل ۋاقىتتا قالىڭ جىلقى قاندىسۋدىڭ نۋ قوناسىنا ەنىپ جاتىر ەدى. جىگىتتەر ۇستاپ مىنگەن جارامدى جىلقىلار دا ءىشىن تارتىپ بابىنا كەلىپ قالعان. مازان مەن قاليت جىلقىشىلار قوسىن ءار- ءار جەرگە قوندىرىپ ءبىر تىنىشتىرعانداي بولىپ ەدى. ءسويتىپ ەكەۋى دوماي قوسىنا كەلىپ اتتان ءتۇستى. دوماي قوستا ەكەن.

- نە جاڭالىق بار؟ - دەدى قاليت.

- بالەندەي جاڭالىق جوق. سونى شوپكە اۋىزى ءبىر ءتيىپ جىلقىلار ءبىر جاساپ قالدى. جاقسى بولدى. تەك ءتۇن بالاسى قاسقىر مازا بەرمەي تۇرعانى، - دەدى قوس يەسى.

- ءيا، مالعا جاقسى بولدى، ال قاسقىردىڭ اۋسەلەسىن ەرتەڭ كورەرمىز، - دەدى مازان.

تاڭ الاكوبەڭنەن اڭشىلار ءۇش توپقا ءبولىنىپ ءۇش باعىتقا اتتاندى. قاليت باستاعان توپ كوكباستاۋ جاققا، مازان باستاعان توپ ورتادان، ساعي باستاعان توپ جالشي جاقتى ءسۇزىپ شىقپاق بولدى. ءۇش توپتا دا اڭشى مىلتىعى بار. مازان قاسىندا جىگىتتەرى بار قاندىسۋدى جاعالاپ، قاراسايعا قاراي شىعا بەرىپ ەدى، جالشيدان ورلەپ تاۋعا تارتىپ بارا جاتقان ءبىر توپ قاسقىرعا كەزدەسە كەتتى.

- جىگىتتەر، تاۋعا جىبەرمەي، الدىن وراپ جازىققا قاراي قۋىڭدار، - دەدى توپ باسشىسى مازان.

بارلىعى اندىزداپ ات قويدى. مازان دا جۇيرىكقۇلامەن قاسقىردىڭ سوڭىنان سالدى. شاماسى، توڭدا تويىپ العان بولۋ كەرەك، بوي سالىپ قاشا قويعان جوق. ابدەن باسىنىپ العان بولۋى دا مۇمكىن. جۇيرىكقۇلا ءا دەگەندە- اق توپ قاسقىردى قۋىپ جەتتى. ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن ەندى سەزگەن بولۋ كەرەك، قاسقىرلار جان- جاققا بىتىراپ قاشا جونەلدى. مازاننىڭ الدىنا ءبىر تايداي ارلان تۇسە كەتتى. بەت الىسى - مۇزدىبۇلاق. ەگەر تاۋعا ىلىنسە قۇتىلىپ كەتەتىنىن ول دا بىلەدى. ءبىراق تاۋ جاققا جىبەرمەي بەتىن جازىققا قاراسايعا قاراي بۇرىپ الدى مازان. جاراۋ جۇيرىك توپ قاسقىرعا ەركىن جەتەتىن سياقتى، وراپ قايىرىپ الىپ ءجۇر. سويىل سىلتەر جەرگە جەتە قويعان جوق. ارلان تاۋعا مۇزدىبۇلاققا قاراي ەكى رەت تالپىنىپ ەدى، ەكەۋىندە دە جىبەرمەي قايىرىپ الدى. ەندى شىن ساسقان بولۋ كەرەك، ارلان جازىقپەن تىكە قاراعايلىعا قاراي سالدى. مازانعا كەرەگى دە سول بولاتىن. باسقا اڭشىلار كورىنبەيدى. تەگى وزگە قاسقىرلاردى قۋىپ كەتكەن بولۋ كەرەك.

مازان اتتىڭ باسىن ەركىن قويا بەردى. وسىلايشا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ون- ون بەس شاقىرىمداي اۋلاققا شىعىپ كەتتى. باعاناداعىداي ەمەس، قاسقىر دا شالدىعىپ قالعان سىڭايلى. جۇيرىكقۇلا ءالى ارىندى. ارلانمەن قۇيرىق تىستەسىپ كەلەدى. ءبىر- ەكى رەت سويىل سىلتەپ ەدى، ءمۇلت كەتىپ، جاندى جەرىنە تيمەدى. ەندى جۇيرىكقۇلا قاتارلاسىپ الدى. سول كەزدە سىلتەنگەن سويىل ارلاننىڭ شوڭدانايىنا سارت ەتتى. قاسقىر كيرەلەڭدەپ بارىپ وتىرا قالعانداي بولدى دا، جۇيرىكقۇلا اعىپ وتە شىقتى. اۋدەم جەر بارىپ ات باسىن بۇرىپ قاراسا، ارلان جەر باۋىرلاپ جاتىر ەكەن. ەت قىزۋمەن اعىزىپ كەلىپ قاق ماڭدايدان سالىپ وتپەك بولىپ تۇرا شاپتى. اققان كۇيى ەسىك پەن توردەي جەر قالعاندا جەردە جاتقان ارلان قارسى اتىلدى. نە بولعانىن مازان ءوزى دە بايقاماي قالدى، سويىل سىلتەپ ۇلگەرمەدى. قارسى اتىلعان ارلان مازاندى ات ۇستىنەن جۇلىپ ءتۇسىردى. ەندى ءبىر قاراعاندا جەردە جاتقانىن ءبىلدى. ارلان كەۋدەسىنە اتشا ءمىنىپ العان. زارەسى ۇشتى، قاتتى قورىققاننان ءۇن دە شىعارا المادى. ارلاننىڭ ەكى كوزى شوقتاي جانىپ تىم سۇستى قارايدى. ءسال قيمىلداسا ارس ەتىپ الىپ تۇسكەلى وتىر. «ءجۇرىپ- ءجۇرىپ ايدالاداعى ءبىر قاسقىرعا جەم بولدىم- اۋ» دەپ، اعايىن- تۋىس، بالا- شاعاسىمەن ىشتەي قوشتاسىپ جاتتى. كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاسا، جۇيرىكقۇلا كولدەنەڭدەپ قاسىندا تۇر ەكەن. قۇلاعىن قايشىلاپ، اقىرىن- اقىرىن قۇيرىعىن بۇرا بەرگەندەي بولدى. سويتكەنشە بولعان جوق، قوس اياقتاپ ارلاندى قۇلاق شەكەدەن ءبىراق تەۋىپ ۇشىرىپ جىبەردى. مازان دا اتىپ تۇرىپ، جۇيرىكقۇلانىڭ ۇستىنە لەزدە قارعىپ ءمىندى. «ەستى جانۋارىم- اي!» دەپ جالىنان سيپاي بەردى. كوزىنەن تامشىلاپ جاس تا شىعا بەردى. ءبىرازدان سوڭ، ەسىن جيىپ قاراسا، ارلاننىڭ قارا تۇمسىعىنان قان اعىپ، ءولىپ كەتكەن ەكەن...

قىسىلعاندا جانىن الىپ قالعان ادامنان دا ەستى، تەكتى جانۋاردى سول كۇننەن باستاپ جان بالاسىنا مىنگىزبەي ابدەن قارتايىپ ءوز اجالىنان ولگەنىنشە ايالاپ ءوتىپ ەدى. جىلقى مالىنىڭ نەبىر اسىلى دا، تەكتىسى دە، اياۋلىسى دا بولعان عوي.

ىلەۋعازى كارىمحان ۇلى

argymaq.kz