قاراعاندى وبلىسىنداعى «بوتاقارا» اتالاتىن جەر اتاۋلارىنا قاتىستى دەرەكتەر
دەپ جازادى زەرتتەۋشى، بەردىحان قۇسايىنوۆ «نامىس» تانىمدىق سايتىندا جاريالاعان «بوتاقارا» ورونيمىنە قاتىستى دەرەكتەر» اتتى ماقالاسىندا.
«بوتاقارا» اتاۋىنىڭ توپونيميالىق ماڭىزى جايلى ونوماستيكاتانۋشىلار مەن گەوگرافيالىق تەرريتوريا جۇيەسىن زەرتتەۋشىلەر ءبىراۋىزدان بۇل ورونيم (اتاۋ) انتروپونيمگە (ادام ەسىمىنە) قاتىستى دەيدى. (ورتالىق قازاقستان ايماقتىق توپونيمياسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، الماتى. 2009 ج. 125-ب).
دەمەك بۇل اتاۋ ادام ەسىمىنە قاتىستى بولسا ورتا ءجۇز ون ەكى اتا اباق كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى جانتەكەي اتالىعىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن «بوتاقارا» اتتى رۋعا نەمەسە بوتاقارا قوجامجار ۇلى اتتى باتىرعا قاتىستى بولۋى مۇمكىن بە؟ اتاقتى دوسپانبەت جىراۋدىڭ، «ساقالىنا سارى شىركەي ۇيالاپ، قازاقتىڭ باسى قايدا قالماعان» دەگەنىندەي، ەرتە عاسىرلاردا شىعىسى سوناۋ كەرۋلەننەن، باتىسى دۋنايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان اپايتوس دالادا ەركىن جايلاعان اتالارىمىز قايدا بارمادى، قايدا قونبادى.
ەندەشە جوعارىداعى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. اۋەلى ايتارمىز: كەرەي رۋى جايلى جازبا دەرەكتەر ورتا عاسىرلىق تاريحي قۇجاتتاردا كوپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالعان موڭعول يمپەرياسىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىندە، ورتا ازيانى مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالار اراسىندا كەرەيلەر شوقتىعى بيىك ۇلىس رەتىندە سيپاتتالادى. موڭعولدار مەن وداق قۇرىپ، تاتار- مەركىتتەردىڭ ىقپالىن ازايتىپ، ولاردى باعىندىرۋ جولىنداعى تارتىستا كەرەي تايپاسىنىڭ مىسى باسىم رەتىندە سۋرەتتەلەدى. 1204 - جىلى موڭعولداردان ويسىراي جەڭىلگەن كەرەيلەر تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالدى. كوبى موڭعول قوسىندارىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ شىڭعىستىڭ ۇلى جورىقتارىنا قاتىسسا، قالعان بولىگى نايمان، مەركىتتەرگە ىلەسىپ، قازىرگى قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارعان.
ۇلكەن جازۋشى، كەڭەستىك قازاق ادەبيەتتىڭ ءىرى وكىلى عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ جەكە كۇندەلىگىندە وتە ەرتەدە ءومىر سۇرگەن كەرەي تەكە جىراۋدان قالعان مىنا ءبىر شاعىن شۋماقتى كەلتىرەدى:
ۋا، داريعا- اي، داريعا- اي،
بايقالعا بارىپ قۇياتىن،
سەلەنگىنى جايلاعان،
كەرەي دەگەن ەل ەدىك،
تۇعىرىل دەگەن حانى بار،
زارلاۋىمنىڭ ءمانى بار،
قاراقورىم قالاسىن،
تارتىپ الىپ شىڭعىسحان،
قاتىندارىن حانىمنىڭ،
ءبولىسىپ الدى موڭعولدار،
بىتىراي قاشتى قايران ەل،
ادىرا قالدى تۋعان جەر،
اتىمىزدان ايىرىلىپ،
قىسىق كوز موڭعول اتاندىق،
ۋا، داريعا- اي، داريعا- اي! - دەيدى.
بۇل كونە جىردان ءبىز وتكەن تاريح سورابىن اڭعارعانداي بولامىز. جىردا ايتىلعانداي ەجەلگى كەرەي تايپاسى 1200 -جىلدىڭ باسىندا ىدىراۋعا ۇشىراعان. تۇعىرىل حاننىڭ ورداسى قازىرگى موڭعول ەلىنىڭ استاناسى ۇلان- باتىردان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اسپالى شىڭداي اسقاق بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندە. 1204 -جىلى كەرەي حاندىعى قۇلاعاننان سوڭ شىڭعىس قاعاننىڭ وسىندا وردا قۇرۋىنا بايلانىستى تاريحتا «شىڭعىستىڭ Ⅲ ورداسى» دەپ تە اتالادى. بوعدا تاۋى بۇگىنگە دەيىن تۇعىرىل حاننىڭ قۇرمەتىنە «حان تاۋى» دەپ اتالادى.
مونعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر: شىڭعىس قاعاننىڭ العاش ادام بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان وسى تۇعىرىل حان دەيدى. اتاقتى كەرەي كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:
تاڭىردەن سۋات الدىڭ،
تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،
نايماننان حاتشى الدىڭ،
كەرەيدەن باقسى الدىڭ،
قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،
جالايىردان باتىر الدىڭ،
مەركىتتەن قاتىن الدىڭ، - دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر. ويتكەنى، 1190 -جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ تاتار- مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي- اق ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. تەگى يتاليان جيھانگەر ماركو پولو: «الەمگە اتتى ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ» دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان» دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.
زامان وتە كەلە تۇعىرىل حان جوعارىداعى تەكە جىراۋ ايتقانداي شىڭعىسپەن شايقاسىپ جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ مۇردەسى ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ ازا تۇتادى. بۇل 1204 -جىلى بولعان وقيعا. سول ساتتەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:
ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،
ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،
داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،
اتاعى زور جان ەدىڭ،
قۇتلىق اجە وسىرگەن،
بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ...، - دەگەن جىر جولدارى بار. تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ (جاقا قامبى) اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىس كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار مونكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق- بۇقا تورتەۋى تۋعان.
ۋاقىت وتە كەلە شىڭعىس حاننىڭ بۇقاراسىنا اينالعان جاقا قامبى باستاعان كەرەيلەر تولىق موڭعولدانىپ ۇلگەردى دە، شىڭعىسقا باعىنباي باتىسقا قاراي اۋىپ كەتكەن كەرەيلەر اۋەلى قارلىق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، ول ىدىراعان سوڭ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاسىپ، ⅩⅤ عاسىردىڭ باسىندا قۇدىرەتتى التىن وردا ىدىراپ، كىشىگىرىم التى- جەتى حاندىققا بولىنگەن تۇستا كەرەيلەر - نوعاي ۇلىسى، كوك وردا، قازاق ۇلىسى، ءسىبىر حاندىعى سياقتى كىشى حاندىقتاردىڭ قۇرامىنا ءبولىنىپ كەتتى.
دەگەنمەن دەنى 1550- جىلدارى شاڭىراق كوتەرگەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتتى. تاريحشى امانجول كەرەيبايەۆ: «ءسىبىر حاندىعىنىڭ حالقى، نەگىزىنەن، قىپشاق، ارعىن، كەرەي، نايمان، جالايىردان قۇرالعانىن ەدى»، دەيدى. («تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى» الماتى، 1999 ج. 10-ب). سول سياقتى ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى عالىم ا. لەپشين 1832 - جىلى جارىق كورگەن «تاريحي حابارلار» اتتى ەڭبەگىندە ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋلارى ەكەنىن دە ايتىپ وتەدى. اتاقتى كوشىم حاننىڭ تۇسىندا تاققا تالاسقان كەرەي سەيداق بەكتى عۇلاما جازۋشى- تاريحشى مۇحتار ماعاۋين اتاقتى تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاعى ەدى دەيدى.
وسى كەزدە قاتتى كۇشەيگەن ورىستار 1591-1595 -جىلدار ارالىعىندا ءسىبىر حاندىعىن تولىق باعىندىرادى. قىسقا مەرزىمدە ىشىندە رەسەي پاتشاسى باسىپ العان ولكەلەرگە 22 جەرگە قالا (بەكىنىس) سالىپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، 1586 -جىلى شىم- تۇرا قالاسىنىڭ ورنىنا تۇمەن بەكىنىسى، 1587 -جىلى توبىل، 1594 -جىلى تارا، 1604 -جىلى تومسك بوي كوتەردى. وسى تۇستا كەيبىر تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك كەرەيلەر باتىسىندا ور وزەنىنىڭ بويىنان باستاپ، شىعىسىندا ەرتىسكە دەيىنگى وڭىردە بىتىراي قونىس تەپكەن كورىنەدى.
باتىستان ورىس وتارشىلارى قۋسىرىپ، قىسقان سايىن قازاق رۋلارىنىڭ دەنى ەرىكسىز شىعىسقا قاراي قونىس اۋدارىپ، ناقتىراق ايتقاندا قازىرگى قازاقستاننىڭ ورتالىق ءوڭىرى - تورعاي دالاسىنا، ودان دا بەرى ءوتىپ، تەڭىز كولى القابى مەن ەسىل وڭىرىنە ىعىسقان. بۇل 1600- جىلداردىڭ شاماسىندا ورىن العان وقيعا. وسى وڭىرگە قونىستانعان كەرەيلەر 1740-جىلدارعا دەيىن تۇراقتى قونىستانىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، وسى ولكەدەگى كەرەي اتتى كول، كەرەي اتتى وزەن، جانتەكەي جانە جادىك اتتى اۋىلدار، جانىبەك اتتى شالقار- كول، ت. ب. اتاۋلار تەگىن قويىلعان جوق.
جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى اقىن بايبوسىن ۇلى جازىپ قالدىرعان مىنا ءبىر دەرەكتە: «...كەرەيلەر ورىستىڭ ور بەكىنىسىن ورىستارمەن قاقتىعىسىپ، ورتەپ جىبەرىپ، شىعىسقا قاراي اۋا كوشەدى. ەسىل- نۇرا بويىنا كەلىپ مەكەندەيدى. وسى شامادا ارعىندار دا سىر بويىنان كوشىپ كەلە باستايدى. وسىلاي جەر تارلىق ەتكەن سوڭ جاباي باتىر باستاعان كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى ەسىل- اتباسار وڭىرىندە جانە اشامايلى كەرەيلەر ەسىلدى ورلەپ كوشىپ كەتتى دە، اباق كەرەيلەر جوڭعاردان ەندى بوساعان، كوكسالا، باقاناس، اياكوز، نارىن وڭىرىنە قونىستانادى. 1752 -جىلى جوڭعار حانى داياشى 40 مىڭ قولمەن الاتاۋ اۋىزى ارقىلى قازاقتارعا جورىق باستاعاندا، كەرەيلەر قايتادان سولتۇستىككە قاراي ىعىسىپ، شىڭعىس تاۋى، قالبا، كوكبەكتى، جايساڭ، ماڭىراق قاتارلى جەرلەرگە بارىپ ىرگە تەبەبى» دەيدى. («جانىبەك باتىر» ، سەمەي 2009 ج. 266-ب)
ءدال وسىنداي دەرەكتى، ياعني كەرەيلەردىڭ ورتالىق قازاقستان جەرىنە كوشىپ كەلىپ، قونىستانعانى جايلى ورىستىڭ زەرتتەۋشىسى بالكاشيننىڭ دە جازىپ كەتكەنىن، قازاقستاندىق تاريحشى- ولكەتانۋشى ج. وماريدىڭ دا ەڭبەگىنەن كەزدەستىرە الامىز. («قاز داۋىستى قازىبەك» استانا، فوليانت، 2000. 174-175 ب.)
سونداي- اق اباق كەرەيلەر تاريحىنا قاتىستى دەرەكتىك مالىمەتتەردى اتاقتى باتىر بەرداۋلەت ۇلى جانىبەككە قاتىستى جىر- داستانداردىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارىنان كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، «جانىبەك باتىر» جىرىنىڭ قۇمار سەرىكباي ۇلى تاپسىرعان نۇسقاسىندا:
كەرەيلەر ورعا كوشتى ەلىن باستاپ،
وسكەن جەر قاراتاۋ مەن سىردى تاستاپ،
اقجول دەگەن ات الدى بەتى قايتپاي،
قاپتاعان قالىڭ جاۋدى قويدى جاسقاپ،
ونان سوڭ تورعاي، توبىل، ەسىل كەلدى،
ابىلاي وڭ تىزەدەن ورىن بەردى..، - دەپ، جىرلاسا، ۇلكەن شايىر اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ءوزى جازعان جانىبەك باتىر جايلى جىرىندا:
قازاققا قاپ تاۋىنداي قورعان بولدىڭ،
جاۋىڭا جاسىل توسەر زوردان بولدىڭ،
شايقاستا تىزەڭدى يمەي، جاۋعا بەرمەي،
ەلىڭدى التاي باستاپ، وردان كەلدىڭ... - دەيدى ەمەس پە. بۇل جەردە باسىن اشالاپ ايتاتىن دۇنيە كەرەيلەر وردان كوشكەندە جانىبەك باتىر تۋماعان تۇس. ءبىراق تاريحي جىرلاردا، ەل باسىنا تۇسكەن تاريحي وقيعالاردى ەلدىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان جانەكەڭ سياقتى باتىر تۇلعالارعا تەلىپ جىبەرۋ باياعىدان بار دۇنيە. جانىبەك باتىر كەرەي جۇرتى وردان قونىس اۋدارىپ، ەسىل- نۇرا وڭىرىنە كەلگەن سوڭ 1710- جىلدار شاماسىندا قازىرگى قورعالجىن اۋدانى جەرىندە دۇنيە كەلگەن سياقتى. ويتكەنى، ءدال وسى اۋدان ورتالىعىنان شىعىسقا قاراي 30 شاقىرىم جەردە، «جانىبەك شالقار» دەيتىن كول جانە وسى ارادان باستاۋ الاتىن كەرەي اتتى وزەن بار. سونداي- اق وسى جەردەن الىس ەمەس، ياعني استانا- قورعالجىن تاس جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان «جانتەكەي» اتتى اۋىلدىڭ تۇرعانى، بايىرعى كەرەيلەر كوشىنەن قالعان توپونوميكالىق دەرەكتەر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
جالپى كەرەيلەردىڭ ور وڭىرىندە قونىستانى جايلى جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى، «التاي قالاسىندا تۇراتىن رۋى - شاقاباي، قوسكە دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنەن 1960 -جىلدارى وردىڭ قارا اعاشىنان الىنعان تابالدىرىق، ماڭدايشانىڭ ساقتاۋلى تۇرعانىن كورگەن اقساقالدار بار» دەسە، شەجىرەسى قىلىشباي نۇردىباي ۇلى، وردىڭ قارا اعاشىنان جاسالعان بۇيىمدار (باقان، تايانىش، شىدەردىڭ تيەگى، ت. ب) التاي كەرەيلەرىنىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، ونىڭ سىنىق تامتىعىن تابارەك رەتىندە ساندىققا سالىپ، تەڭگە بۋىپ ساقتاۋدا، دەيدى. («ەر جانىبەك» ، سەمەي، 2009 ج. 254-ب) .
*****
ەندى اۋەل باستا ماقسات ەتىپ قويعان بوتاقارا باتىر قوجامجار ۇلىنىڭ ءومىر تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەرگە قايتا ورالساق: سەمەيلىك زەتتەۋشى- عالىم تۇردىقۇل شاڭباي مىرزانىڭ رەداكتورلىعىمەن قازاقستاندا جارىق كورگەن ۇجىمجىق جيناقتان بوتاقارا باتىر قوجامجار ۇلى جايلى دەرەكتى كەزدەستىرەمىز. وندا بىلاي دەلىنگەن: «جانتەكەيدىڭ سۇيىندىگىنىڭ كەنجە بالاسى التىننىڭ اۋلىن جاۋ شاۋىپ، ەرجەتكەن ۇلدارىن قىرعىنداپ، توعىز جاسار ەرنازار دەيتىن بالاسى ولجالاپ الىپ كەتەدى. جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى باراق باتىر بىردە ءوزىنىڭ اعاسى قوجامجاردىڭ ۇلى بوتاقارا باتىردى ەرتىپ، ءبىر قانشا اداممەن قالماقتار ولجالاپ كەتكەن ەسنازاردى ىزدەپ شىعادى. سۇراستىرا كەلگەندە، ەسنازاردىڭ «تابىلعان» دەگەن اتپەن وتاردا قوي باعىپ جۇرگەندىگى انىقتالادى. ەسنازاردى تاۋىپ السا، ولجالاعاندار «ءوزىمىزدىڭ بالامىز» دەپ بەرمەيدى. باراق باتىر: «ەرنازاردىڭ تۋعاندا ارقاسىندا بارماقتاي قالى بولعان» دەپ، ءۋاج ايتادى. راسىندا قال بار بوپ شىعىپ باراق پەن بوتاقارا جاۋعا قولدى بولعان باۋىرلارىن الىپ قايتادى» دەيدى.
بۇل بوتاقارا قوجامجار ۇلىنىڭ تاريحتا بولعانى جايلى ناقتى دەرەك.
جوعارىدا ءبىز قورعالجىن قالاسىندا «كەرەي» اتتى كول جانە وزەن بار دەگەندى ايتتىق. كولدىڭ اۋماعى 63 شارشى مەتر. ورتالىق قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسقان. كەرەي وزەنى جەلدى ادىر تاۋىنان باستالىپ، كەرەي كولىنە قۇيادى. ۇزىندىعى - 100 ك م. ءدال وزەننىڭ بويىندا ارىقتى اۋىلىنىڭ باتىس جاعىندا ورنالاسقان شاعىن كولدىڭ اتى - جانىبەك شالقار ەكەنىن دە ايتتىق. وسى جانىبەك شالقاردىڭ سولتۇستىك- شىعىسىنا تامان شامامەن 40 شاقىرىمداي جەردە جانتەكەي اتى ۇلكەن اۋىل بار دەدىك... جوعارىداعى جانىبەك شالقاردىڭ شىعىس جاعىندا تاعى ءبىر «باراق» اتتى كول بار. بۇل اتاۋ جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى باراق باتىردىڭ ەسىمى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل كول قازىر نۇرا اۋدانىنىڭ جەرىنە قارايدى. وسى سىلەممەن جالعاسىپ وتىرىپ، تۋرا شىعىسقا قاراي ءتۇزۋ تارتساڭىز 250-300 شاقىرىمنان سوڭ بوتاقارا شوقىسىنا بارىپ تىرەلەسىز. ۇلكەن شوقىنىڭ بيىكتىگى - 669 م. شوقى بوتاقارا كولىنىڭ وڭتۇستىك- باتىسىندا 3 ۇساق شوقىدان تۇرادى. تاۋدىڭ جالپى ۇزىندىعى باتىستان شىعىسقا قاراي 3 ك م، ەنى 1 ك م. كەلەسى ءبىر شوقى - شەشەنقارا دەپ اتالادى.
جەرگىلىكتى ادامدار ايتاتىن اڭىزعا قاراعاندا. شەشەنقارا قالماقتىڭ قىزى ەكەن. بوتاعارا باتىردى ەل- جۇرتى «ناربوتا» دەپ دە اتاعان. سەبەبى، نار دەنەلى، تۇلعالى ادام ەكەن- مىس. كۇندەردىڭ كۇنىندە كەزەكتى قازاق- قالماق سوعىسىندا بوتاقارا باتىرمەن قالماقتىڭ جاس باتىرى جەكپە- جەككە شىعادى. جەكپە- جەك قىزعان كەزدە قالماق باتىرىنىڭ باسىنداعى دۋىلعاسى ۇشىپ كەتەدى. قاراسا، سوعىسىپ جۇرگەن قالماق باتىرى جىگىت ەمەس، جاپ- جاس قىز ەكەن. الگى قالماق قىز شاشى بەلىنە توگىلىپ: «ەي، بوتا باتىر، مەنى تانىمادىڭ با، مەن شولاي سەتسەنمىن عوي» دەيدى. قالماقتىڭ قىزى بوتاقارا باتىرعا التىن جامبى ۇسىنادى. بۇل سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى- مىس. سول ساتتە قىزعانعان قالماقتار قىزدى دا، قازاق باتىرى بوتاقارانى دا اتىپ قۇلاتادى. ءسويتىپ، حالىق ەكى عاشىقتى ەكى شوقىنىڭ باسىنا جەرلەپتى- مىس. («ورتالىق قازاقستان ايماقتىق توپونيمياسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» الماتى، 2009 ج. 123-ب. )
ال، شىندىعىندا ەكى عاشىق ەكى شوقىنىڭ باسىنا جەرلەنگەن جوق. جوعارىداعى اڭىزدى زەرتتەي وتىرىپ، ەڭبەك جازعان عالىم جامبىل وماري، شەشەنقارانى وچيرتۋ سەتسەن دەگەن قالماق نويانىنىڭ قىزى ەدى دەيدى. جانە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، بوتاقارا باتىر ولگەن سوڭ، نۇرانىڭ ۇزىن اققان بويىنان الىس ەمەس جىلاندى تاۋى ماڭىندا جىلىمشىپ اعىپ جاتقان وتكەلسىز وزەننىڭ بويىندا جەرلەنگەنىن ايتادى. ياعني بوتاقارا باتىردىڭ بەيىتىنىڭ ەسكى سورابى ءالى دە بار. كەزىندە جىلقىنىڭ قىلىن، ەشكىنىڭ مايىنا قوسىپ، سارى توپىراققا يلەگەن بەيىتتىڭ قورعانى ءمۇجىلىپ ەسكىرگەنىمەن، ورنى ساقتالعان. («بۇقار جىراۋ»، قاراعاندى، 1994 ج. 228-ب).
ەندى مىنا ءبىر دەرەككە نازار اۋدارساق، جەرگىلىكتى جەردەگى تاۋدىڭ، كولدىڭ بوتاقارا اتانۋى، جوعارىداعى بوتاقارا باتىردىڭ وسى جەردە قازا بولىپ، سۇيەگى وسى جەرگە جەرلەنۋىنە بايلانىستى «بوتاقارا» اتاۋى بەرىلگەن. كەرەيلەردىڭ وسى جىلاندى تاۋى ماڭىنا (بوتاقارا تاۋىنىڭ بۇرىنعى اتى) قونىستانۋى 16- عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ورىن العان.
ورىس زەرتەۋشىسى ن. ن. بالكاشيننىڭ 1882 -جىلى جارىق كورگەن «يزۆەستيا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبشەستۆا» اتتى ەڭبەگىندە: « ХVІعاسىردىڭ ورتاسىندا قاراتاۋ جاقتان شۇبىرا كوشكەن ارعىندار ۇلىتاۋ تاۋلارىنا قاراي بەت تۇزەدى. ولاردىڭ قاتارىندا: اتىعاي، باعىس، قانجىعالى، سارىجەتىم- شاقشاق، باسەنتيىن، قاراۋىل رۋلارى بولدى. كەيىن كەلە تابىكۇلى مەن باسەنتيىن رۋلارى باياناۋىلعا قونىس اۋداردى. ولارمەن بىرگە قالقامان، اعىس، قارپىق، تەمەش رۋلارىدا بولدى. بۇل رۋلار سارىسۋ، نۇرا وزەندەرىن جاعالاي قونىس تەپتى. قۋاندىق رۋىنان كەيىن كەلە قاراقيساق رۋى قوسىلىپ بالقاش تاۋىن قونىستاندى. ۋاقىت وتە كەلە ارعىنداردىن ىشىندە قانىپەزەر اتانعان رۋ سۇيىندىكتەر كەلىپ مومىنداردى باياناۋىلدان ەرتىسكە دەيىن ىعىستىرىپ تاستادى» دەيدى. ءدال وسىنداي دەرەكتى ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ جازبالارىنان دا كەزدەستىرەمىز. ماشەكەڭنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك: قاراتاۋدى قالماقتار باسىپ العاندىقتان ورتا ءجۇز رۋلارى وڭتۇستىكتەن ارقا جەرىنە قاراي اۋا كوشكەن، دەيدى.
مۇنداعى ورىس زەرتتەۋشىسى بالكاشين مەن قازاق شەجىرەسى ءماشھۇر- ءجۇسىپتىڭ دەرەگى جوعارىداعى جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى اقىن بايبوسىن ۇلى جازاپ قالدىرعان مىنا ءبىر دەرەكپەن ءدال كەپ تۇرعان جوق پا.
وسى ورايدا بوتاقارا باتىرمەن سوعىسىپ، تاريحتا اتى قالعان قالماق قىزى شەشەنقارا قازاق جەرىنىڭ توپ ورتاسىندا قايدان ءجۇر، دەيتىن سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز وتكەن تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنۋگە تۇرا كەلەدى. الدىمەن ءبىز مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك. وسى كەزدە قازاقتار نەگە قاراتاۋعا بارىپ، ودان سىر بويىنا كوشىپ، 16-عاسىردىڭ اياعى، 17-عاسىردىڭ باسىندا ارقاعا قاراي نە سەبەپتەن قونىس اۋدارىپ ءجۇر. سەبەبى، بىرەۋ- اق. 1600-جىلدىڭ باسىندا قازاقتىڭ شىعىسىندا كوشپەلى ويراتتاردىڭ ءىزىن باسىپ پايدا بولعان جوڭعارلار كۇشەيىپ كەتكەندىكتەن قازاقتار وسىلاي قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان. سول كەزدە قازاق- جوڭعار شەكاراسىن بالقاش كولى ءبولىپ جاتسا، كەيىن ءتىپتى ىشكەرلەي تۇسكەنى بايقالادى.
جوعارىداعى كۇشەيگەن جوڭعارلار ءوز ىشىنەن ءبۇلىنىپ، 1607 -جىلى قووورلىك دەگەن نويان وزىنە قاراستى 50 مىڭ وتباسى 250 مىڭ ادام تورعاۋىتتارىن باستاپ تارباعاتايدان باتىسقا قاراي كوشكەن. ولار 1610- جىلدار شاماسىندا ءدال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ورتالىق قازاقستان جەرى ەسىل- نۇرا بويىنا كوشىپ كەلىپ. قازاقتارمەن بىرگە قونىس تەپكەن. وسىندا، ياعني قازىرگى بوتاقارا تاۋى ماڭىندا 25-30 جىلداي تۇرىپ، 1636 -جىلى قازىرگى وتىرعان مەكەنى ەدىلگە بارىپ تۇراقتايدى. وسى قوو ورلىك كوشكەن ىزبەن 1640 -جىلى قوشۋت تايپاسىنىڭ نويانى ۇباش قۇنتايجى وزىنە قاراستى 3 مىڭ شاڭىراعىن باستاپ، بارىپ قوسىلعان.
جوعارىدا قازاقستاندىق عالىم جامبىل وماري اتاپ وتكەن شەشەنقارا قىزدىڭ اكەسى وچيرتۋ سەتسەن دەيتىن ادام قوو ورلىكتىڭ ساراي كەڭەسشىسى بولعان ادام. بۇل جايلى موڭعوليا دا جارىق كورگەن «ءتورت ويرات تاريحى» اتتى كىتاپتا ايتىلادى. سونىمەن 1610- جىلدارى تورعاۋىتتار نۇرا بويىنا كەلىپ، قونىستانعان تۇستا بوتاقارا باتىر قوجامجار ۇلى جاس جىگىت دەپ ەسەپتەسەك، بۇل ادام سوندا 1590- جىلدارى شاماسىندا تۋعان دەپ نەگىزدەۋگە بولادى. ال، اڭىزعا اينالىپ بىزگە جەتكەن شەشەنقارا مەن بوتاقارانىڭ جەكپە- جەگى 1615-1620 -جىلدار اراسىندا ءوتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا سۇيەنەمىز. ويتكەنى، بارلىق اۋىزشا شەجىرە دەرەكتەردە بوتاقارا باتىردىڭ جاستاي ولگەنى جايلى ايتىلادى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءبىز، بوتاقارا باتىردى 25-30 جىل ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى دەپ، نەگىزدەۋگە بولادى.
ءسوزىمىزدى تۇيىندەي وتىرىپ، ايتساق «بوتاقارا» اتاۋىنىڭ ناقتى قاعاز بەتىنە ءتۇسۋى، 1896-1900- جىلدارى كۇللى قازاق دالاسىن ارالاپ، بارلىق ولكەسىن كارتاعا تۇسىرگەن ا. ف. شەربيننىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جازباسىندا بار ەكەن. وندا قازىرگى بوتاقارا جەرىن «سپاسكي» بولىستىعىندا قاراستى ەتىپ كورسەتكەن. ونداعى مالىمەتتەرگە كوز سالساق «جىلاندى» تاۋى تۋرالى (كەيبىر جەرلىك تاريحشىلار قىزعانىشى سەبەپتى، بوتاقارا تاۋى بولماعان ونىڭ اتى «جىلاندى» ەدى دەپ ءجۇر) ەشقانداي دەرەك جوق، تەك «بوتاقارا» دەگەن ات قانا جازىلىپتى.
وسىنداعى ەكسپەديتسيا دەرەگىندە: «بوتاقارا اقمولا قالاسىنان 200 ۆەرست قاشىقتا ورنالاسقان، وندا ءتاشىما بەك دەگەن اقساقالدىڭ قىستاۋى بار» دەپ كارتاعا تاڭبالانعان ەكەن. 1898 -جىلدان وسى بوتاقاراعا سوناۋ رەسەيدەن الىپ كەلىپ، ورىستىڭ قارا شارۋالارىن قونىستاندىرۋ باستالعان. 1901 -جىلى 11 - مامىردا «ستەپنوي كراي» گازەتىندە: «بوتاقارا اۋىلى تۇسىندا كراسنوپەروۆ دەيتىن ورىستى مال ايداپ بارا جاتقان جەرىنەن 4 قارۋلى ادام توناپ كەتتى» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. 1902 - جىلى بوتاقاراعا ءوزىن ءوزى باسقاراتىن اۋىل ستاتۋسى بەرىلەدى. 1905 -جىلى 10 - ماۋسىمدا ومبىدان گۋبەرناتور م. يا. رومانوۆ باسقارعان كوميسيا كەلىپ تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. كوميسسيا قۇجاتتارىندا اۋىلدا 124 وتباسى تۇراتىندىعى ايتىلعان. 412 ك ي (جەر ولشەمى) جەر وڭدەلىپ، 630 ك ي جەر جاڭادان قونىس اۋدارىپ كەلەتىندەرگە ارنالىپ ساقتاپ وتىرعاندىعى كورسەتىلگەن ەكەن. ساباننان مەشىت ءۇيىن تۇرعىزىپ، 40 بالا ءبىلىم الاتىن مەكتەپ اشىلعانى جايلى دەرەك بار.
اتاقتى اقىن، سال- سەرى، ءارى بالۋان، قايراتكەر تۇلعا ءيمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى 1920 - جىلدارى ورىستىڭ قۋعىنىندا ءجۇرىپ:
قىسىراقتىڭ ءۇيىرى جيرەن الا،
ورىس- قازاق بايلارى جاپتى جالا.
تۋعان ەلگە بەت الىپ شىققانىمدا،
الدىمەن كورىنۋشى ەڭ بوتاقارا.
بوتاقارا - جولىمدا قالاسىڭ با،
ەرەيمەن مەن باياننىڭ اراسىندا... - دەپ جىرلاعان ەكەن.
2001 -جىلى بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بوتاقارا كەنتىنىڭ ىرگە تەپكەنىنە 100 جىل بولىپ، 8 كوشەگە قازاقشا اتاۋ بەرىلدى. ياعني، 1901 -جىلى بۇل جەرگە العاش رەت قونىس- قىستاق بوي كوتەرىپ، ول اۋىل بوتاقارا دەپ اتانعان. 1905 -جىلى «بوتاقارا» اتاۋىن ورىستار وزگەرتىپ، كەزىندە اقمولا وبلىسىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان، قازاقتىڭ دالاسىن ورىستارعا تارتىپ الىپ بەرۋ جۇمىسىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ساننيكوۆتىڭ قۇرمەتىنە اۋىلدى «ساننيكوۆسكوە» دەپ اتاعان. ودان كەيىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى پاتشا شەنەۋنىگىنىڭ اتىن 1920 -جىلى وزگەرتىپ، اۋىلعا «تروتسكوە» دەپ ات بەرگەن. بۇل اتتى 1929 -جىلى تاعى دا وزگەرتىلىپ، 1931 -جىلعا دەيىن اۋىل «ۆوزروجدەنيە» دەپ اتالعان. ودان كەيىن، ياعني 1931-1961 -جىلدار ارالىعىندا اۋىلدىڭ اتى جانە وزگەرىپ «كولحوزنوە» دەپ اتالعان. 1961 -جىلدان باستاپ، بۇل اۋىل «ۋليانوۆسكوە» دەگەن اتقا يە بولىپ، كەلىپ 2001 -جىلى قايتادان بۇرىنعىداي «بوتاقارا» اتانىپ، ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىنا يە بولدى.
بوتاقارا كەنتىن ورتالىق ەتكەن بۇقار جىراۋ اۋدانى شىعىسىندا- قارقارالى، تۇستىگىندە- اباي، تەرىسكەيىندە- وساكاروۆ، شىعىس- سولتۇستىگىندە باياناۋىل اۋداندارىمەن شەكتەسىپ جاتىر. جەر كولەمى 14576 شاقىرىم. حالىق سانى-61 مىڭ ادام، ونىڭ 60 پايىزى قازاقتار. اۋداندا 68 ءبىلىم وشاعى بار. تاريحي- مادەني 28 ەسكەرتكىش بار. بۇقار جىراۋ كەسەنەسى مەن الشىنباي مۇناراسى مەملەكەت قامقورلىعىندا. بۇل اۋداننان - دوسكەي الىمبايەۆ، كوشەن ەلەۋوۆ، قابىل بورانبايەۆ، عابيدەن مۇستافين سىندى اقىن- جازۋشىلار، قىلىش بابايەۆ، ارىقتاي قايىپوۆ، دۇيسەتاي شايمۇحانوۆ سياقتى عالىمدار شىققان.
سايتقا دايىنداعان: باقىتجول كاكەش
(2016 - جىلى)