قازاقستاننىڭ ىشىندە التايدان ادەمى جەر جوق- سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ
سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ 1922 - جىلى «ورتەڭ» گازەتىنە جاريالاعان «قازاقستان» اتتى تانىمدىق ماقالاسىندا:
«سارى ارقانىڭ كۇنشىعىس وڭتۇستىگى ءور ەلدەگى ايرىقشا تۇرعان ءبىر جەر. ول زايسان، وسكەمەن ۇيەزدەرى. ار جاعىنان تاۋى، تارباعاتاي، بەر جاعى ەرتىس، زايسان، مارقاكول دەگەن ادەمى كولدەر بار. بۇل ماڭايدىڭ ادەمىلىگى ەۋروپاداعى شۋەتساريا تاۋلارىنان اناعۇرلىم ىلگەرى. شۋەتساريا وزىنە شۋەتساريا، قازاقستاننىڭ ىشىندە التايدان ادەمى جەر جوق. التاي - جەردىڭ جۇماعى، التاي - ءبىزدىڭ جەر. التايدا بولعان ادامدا ارمان جوق!» دەپ تەبىرەنە جازدى.
جۇسىپبەك سومداعان اقبىلەك ارۋدىڭ اق اۋىلى - التاي ەلىنە اسىقتىرعان كوڭىل كۇزدىڭ كۇرەڭ قاباعىنا قاراتقان جوق. اپتا اپتىعىن باستى- اۋ دەگەندە جولعا تۇستىك. اقباۋىردى اسىپ، كوكتاۋدى كوكتەپ، تايىنتىعا تامسانىپ، كۇرشىمگە كەلگەندە كۇر- كۇر ەتكەن پاروم كەلەسى جاعاعا جەتكىزدى. بۇقتىرمانىڭ قايىق جارعان قارا سۋىنا قاراپ، قارسى سوققان سۋىق جەلى جاعامىزدى قاۋسىرا كوتەرتكەندە ىمىرت ءۇيىرىلدى. قونالقادان سوڭ ەرتەڭگىلىك جازىقتاعى جايساڭ - زايسان كولىنىڭ كۇنشىعىس جاعاسىنداعى اۋىلداردى ارالاپ، بورانعا ءبۇرىلىپ، تەرەكتىگە توقتاپ، ءمارمار اسقارىنىڭ القىمىنداعى يرەك جولدا يرەك قامشىلاپ ۇرانقايعا جەتكەندە تاعى قويۋ ءتۇن ءتۇستى.
مارقاكولدىڭ سولتۇستىك- شىعىسى اقسۋباسى اتتى سىلەمنەن باستالادى. وڭتۇستىك- شىعىسىندا ازۋتاس، باتىسىندا بيىك سارىتاۋ مارقانى بوگەپ تۇر. كولدە التى ميلليارد تەكشە مەتر تۇشى سۋ بار. ەرتەدە مارقانىڭ جاعاسىن قازاقتىڭ داۋلەتى اسقان ءبىر بايى جايلاپتى. قىس تۇسە مالىن تەبىنگە شاناعاتىعا اپارادى ەكەن. شاناعاتى - ەلۋ گرادۋستىق اياز بولسا دا، جاۋعان قارى قىس مەزگىلىندە مالعا ءورىس بەرەتىن قۇيقالى جەر. جازدا جايلاۋعا سارىتاۋعا قونادى. قىستاماعا دەيىن وتىراتىن كۇزەۋى قاراعايلى بۇلاق ءوڭىرى. ونىڭ ارعى جاعى شۇمەك. كولگە ەلۋگە جۋىق وزەندەر مەن بۇلاقتار قۇيادى. سويتسە دە، جالعىز قالجىر وزەنى اعىپ شىعىپ، قارا ەرتىسكە قوسىلادى. قالجىردىڭ كولدەن شىعار ساعاسى شاۋگىمنىڭ شۇمەگى سياقتى بولعان سوڭ شۇمەك اتالعان.
مارقانى جايلاعان بايدىڭ جالعىز قىزى بولادى. ءوزى حاس سۇلۋ. قىز بوي جەتكەندە كەرەي مەن نايماننىڭ مىرزالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇدالاسۋعا ءسوز سالادى. تاكاپپار، ەركەكشورا وسكەندىكتەن اكەسى جالعىزىنىڭ كوڭىلىنە قارايلايدى ەكەن. الايدا، «قىز - جاتجۇرتتىق». اكەسى سوندا ءدۇيىم ەلگە جار سالىپتى: « قىزىمدا كوڭىلى بار جىگىتتەردىڭ ءبارى كەلسىن. ءبىر تالابىم بار. سونى ورىنداسا قىزىمدى جارتى بايلىعىممەن قوسىپ بەرەمىن» دەيدى. جان- جاقتان حالىق جينالادى. بەس قارۋىن اسىنىپ، جۇيرىكتەرىنە ءمىنىپ دامەسى بار ەر- ازاماتتار كەلەدى.
ۇلان- اسىر توي ۇستىندە باي تالابىن ايتادى: «مارقانىڭ ەتى پىسكەنگە دەيىن كولدى اينالا شاپقان بايگەدەن كىمنىڭ اتى وزىپ كەلسە، سوعان قىزىمدى بەرەمىن» دەيدى. بۇلشىق ەتى ويناعان، جەبەسى ءمۇلت كەتپەيتىن، سىلتەگەن نايزاسى قاقىراتىپ وتەر سىرتتان، سولاي بولسا دا كەدەيشىلىگىنەن استىندا جالعىز كۇرەڭ بەستىسى بار جالعىز جىگىت تە تويعا كەلگەن ەكەن. ول دا اتىنان ءتۇسىپ، جانۋارىن بايگەگە قوسادى. قازان قايناپ جاتىر. بالۋاندار كۇرەسىپ، انشىلەر اۋەلەتە ءان شىرقاپ، سيقىرشى- دارشىلار ءوز ونەرىن كورسەتىپ توي قىزا تۇسەدى. مارقا ەتى ءپىستى- اۋ دەگەندە الىستان شاڭ كورىنەدى. بايگەدەن الگى كەدەي جىگىتتىڭ كۇرەڭ بەستىسى كەلەدى. باستاپقىدا كەدەي جىگىتكە كۇلە قاراعان باي سوزىندە تۇرىپ، قىزىن ۇزاتىپ، ۇلان- اسىر توي جاسايدى. جىگىت بايدىڭ بايلىعىنا باس يە ۇلى بولادى. سودان بەرى وسى كولدىڭ اتى مارقاكول اتالعان دەسەدى.
... كۇنتاۋدان كۇن كوتەرىلگەندە كوردىم. مارقاكول! ۇرانقايىمىز ۇرىن كەلگەن كۇيەۋدەي كولدىڭ ىرگەسىنە قونىپتى. سول يىقتاعى توبەنىڭ تەرىسكەيى ۇيىسىپ تۇر. الدەبىر شەبەر سۋرەتشى سارى- جاسىل بوياۋدى ايقىش- ۇيقىش شاشا سالعانداي. ال كۇنگەي قابىرعالار سەلدىر، قۇباسارى تۇسكە ەنگەن. قالىڭ قاراعاي مەن قايىڭ، سىڭسىعان سامىرسىن مەزگىل اۋەنىن شەرتەدى. كۇزدىڭ التىن ءتاجىن كيگەن التاي تابيعاتتىڭ تاعىنا وتىرعانداي پاڭ، بايسال تارتقان. كەلبەتى وزگەرمەگەن مارقا تۇنىعى! تاۋ تەڭىزى قاشان مۇز قۇرساۋلاپ، اق ەتىنە اپپاق قاردان جامىلعى جامىلمايىنشا اسپان ءجۇزىن كورىپ ۇيالاتىن ايدىن اينا كوركىنەن اينىماس، ءسىرا!
مۇندا ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى ۆالەنتين لەبەديەۆ پەن الەكسەي گۋباريەۆ، حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆ سىندى اتاقتى عارىشكەرلەر، ك س ر و حالىق ارتىستەرى روزا باعلانوۆا، اسانالى ءاشىموۆ مەيماندوس ەلدىڭ قوناعى بولعان، دەمالعان.
دەمالىس دەمەكشى، مارقا - ايگىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سۇيىكتى دەمالىس ورنى بولىپتى. تۇنىقتىڭ تەرىسكەيىندە «ءسابيتتىڭ تەرەكتى ءمۇيىسى» اتانىپ كەتكەن جەر بار. كولگە سۇعىنىپ جاتقان قۇمدى جاعالاۋ، كورىكتى ءمۇيىس. پارتيا زامانىندا سابەڭ مارقاكولگە تىنىعۋعا كەلەدى ەكەن دە، اتپەن سەرۋەندەپ، كولگە شومىلىپ، اۋناپ- قۋناپ، قۋات جيناپ قايتادى ەكەن. ارينە، ايگىلى جازۋشىنى قۇراق ۇشىپ كۇتەتىن جەرگىلىكتى جۇرت. سابەڭنىڭ قولىنا سۋ قۇيعاندار بۇگىندە نەمەرەلەرىنە ءسوز زەرگەرىنىڭ ەسىمىن ەنشىلەگەن تەرەكتى ءمۇيىس جايلى ءجيى ايتىپ ءجۇر. 1962 - جىلى شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە التايدى سايالاپ كەلگەن سابەڭە مارقاكول اۋدانىنداعى بوران اۋىلىنىڭ ورتا مەكتەپ مۇعالىمى قۇماش نۇرعاليەۆتىڭ جازعان ءبىر ولەڭى ساقتالعان.
- سابە اعا، قوش كەلدىڭىز مارقاكولگە،
شىعىستا شىعىپ ءجۇرسىز دارقان تورگە.
الەمىن قازاقستان ءسىز بىلەسىز،
بار ما ەكەن سۇلۋ ولكە بۇدان وڭگە؟!
نۋ ورمان سامىرسىندى، قاراعايلى،
ساياسى تىرشىلىكتىڭ جانعا جايلى.
ءبىز وسكەن ەتەگىندە التاي وسى -
سۋى بال، جيدەگى ەم، ءشوبى مايلى.
اڭقىعان جۇپار ءيىسى گۇل بايشەشەك،
قويعانداي جەردىڭ بەتى كىلەم توسەپ.
ءبىز وسكەن ەتەگىندە التاي وسى -
ارتىق پا «جەر ءجانناتى - بىزدە!» دەسەك.
سىلدىراپ بۇلاقتارى تاۋدان اققان،
ۇنىمەن سىڭعىر نازىك جانعا جاققان.
ءبىز وسكەن ەتەگىندە التاي وسى،
كەم بە ەكەن كەرەمەتى ءدال جۇماقتان؟ !
كوگىلدىر كوز ۇشىندا بۇيرا تولقىن،
جۇزدىرگەن قىزىل بالىق نەلەر سورتىن.
ءبىز وسكەن جاعاسىندا مارقاكول بۇل،
كەۋدەمە تۇتاندىرعان ءومىر وتىن!
... قورىق اكىمشىلىگى الدىنداعى از- كەم ەسەندىك، بىلىستىكتەن سوڭ ەسەنگەلدى اۋباكىروۆ ەسىمدى اعامىز اڭگىمە تيەگىن اعىتتى. عۇمىرىنىڭ قىرىق التى جىلىندا مارقاكولدەگى ورمان شارۋاشىلىعى مەن قورىقتىڭ باسشىسى بولعان. بۇل كىسى جونىندە وقىعان ەدىك. مارقا جەرىن مەكەندەگەن، كەيىن جوعالىپ كەتكەن سۋ بۇركىتىنىڭ جوقشىسى رەتىندە ەسىمىزدە قالىپتى. اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ەلۋىنشى جىلدارى ۇرانقايداعى جۇزگە تاياۋ وتباسىنىڭ تورتەۋى عانا قازاقتار بولعان. ۇيىسىپ وتىرعان ۇلىستىڭ كەتۋى قاراشەكپەندىلەر كەلگەننەن كەيىن كەتتى. كاتونقاراعاي مەن مارقاكولدىڭ ورتاسىن ەرتەدە سايبەك ەسىمدى باي جايلاعان دەيدى ەساعامىز.
سايبەك - مىڭعىرعان مال بىتكەن ادام. ىشىمىزدەن قازاقتىڭ ەن جەرىندە حالىق ءبىر بايعا عانا قاراپ قالماعان شىعار دەپ قويامىز. التايدىڭ بيىگىندە جايلاۋدىڭ بازارى قىسقا. توعىز اي قىستىڭ قاھارىنا مارقاكولدىكتەر عانا شىدايدى. مارال مەن ەلىك جۇزدەپ قىرىلاتىن قالىڭ قار ءجيى تۇسەدى مۇندا. قالىڭدىعى ءۇش مەترگە دەيىن جەتەدى. دەسە دە، سولتۇستىكتەن اۋىپ كەلگەندەرگە قاتاڭ قىس قىر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە مۇلگىگەن ماڭ ولكە عالامات عاجاپ! كەيىنگى قوس عاسىردا مارقاكولدى ورىستار مەن ەستوندار كوپتەپ قونىستاندى. ۇرانقايدا تۇگەل دەرلىك ورىس پەن كەرجاق تۇرسا، ەستوندار جوعارعى ەلوۆكا مەن تومەنگى ەلوۆكانى مەكەندەپتى. قازىر قايتادان قازاقتىڭ وزىنە تيگەن ەلوۆكاڭىز قاراعايلىبۇلاق اتالادى. شۇمەكتە 1945 - جىلعا دەيىن 70 ەستون وتباسى تۇرعان ەكەن.
ءبىر قىزىعى، مارقاكولدەگى اعايىن 1961 -جىلعا دەيىن قارماق سالۋ دەگەندى بىلمەگەن. تەك فلور مەنايەۆ ەسىمدى بالىقشى عانا موڭكە بالىققا اۋ قۇرادى. توننالاپ مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە جىبەرەدى. وزگەلەرى بالىقتى قولمەن ۇستايدى. مارقاكولدىڭ ماقتانىشى - مايقان بالىق. جالپى، قىزىل بالىققا جاتاتىن مايقاننىڭ ءتۇرى كوپ. ءسىبىر مايقانى، تايمەن، قيىر شىعىستا كەتا بار. ال جەرگىلىكتى جۇرت «ۋسكۋچ» دەيتىن مايقان مارقاكولدى عانا مەكەندەيدى. قازاقشاسى - ۇشقىش. سۋ بەتىمەن سەكىرگەندە قۇستاي ۇشىپ بارىپ شولپ ەتە قالاتىن جىرتقىش بالىقتىڭ اتاۋىنا قاراپ- اق مارقاكول ەجەلگى تۇركىلەردىڭ اتاقونىسى بولعانىن باعامدايمىز.
اشتىق پەن سوعىس كەزىندە بالىقتىڭ وزەنگە كوتەرىلەتىن مەزگىلىن بۇكىل اۋىل- ايماق بولىپ كۇتكەن دەسەدى. ۋىلدىرىق جايار ءورىس ىزدەپ، تاۋ وزەنىنىڭ اعىسىنا قارسى سەكىرە ۇشىپ، شىڭعا قاراي جۇزگەن بالىقتى قولمەن ۇستاپ، تۇزداپ ساقتاعان. ول كەزدە حالىق نەگىزىنەن «سەلەدكا» دايىندايدى. ۋىلدىرىققا قارامايدى. ءتىپتى، قارا ۋىلدىرىقتى تاۋىقتىڭ جەمى رەتىندە پايدالانىپتى. كادەگە اسىرار پىسىق كەلىنشەك تابىلسا، ءارى كەتسە كەپتىرىلگەن ۋىلدىرىقپەن قارا نان پىسىرەدى. 1961 -جىلى زايسان كولىندە ءناپاقا تاۋىپ جۇرگەن ساشا ەسىمدى قارت بالىقشى قارماق اكەلگەندە ءدۇيىم اۋىل تاڭعالىپتى دەسەدى.
1976 -جىلى مارقاكول تابيعي قورىعى قۇرىلدى. ەگەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە نازار اۋدارىلماسا، ۋىز دۇنيە الدەقاشان قۇرىپ كەتەر ەدى. ويتكەنى، ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا كوزقاراسى بىركەلكى ەمەس. مۇندا قىزىلبالىق، قىزىل كىتاپقا ەنگەن سيرەك اڭدار بار. وسى بيوسفەراعا قورىق ماماندارى، عىلىمي قىزمەتكەرلەر تۇراقتى مونيتورينگ جاسايدى. قورىقشىلار وزدەرىنە جۇكتەلگەن اۋماققا ادام بالاسىنىڭ قول سۇقپاۋىن باقىلاۋعا العان. تابيعات اپاتى تىكەلەي ادامنىڭ جاۋاپسىزدىعىنان تۋىپ جاتادى. اسىرەسە، قاۋىپتىسى - ءورت. 1998 - جىلى ورىن العان ءورت مارقاكولدىك قورىقشىلاردىڭ ەسىنەن كەتپەيدى. قىتايمەن شەكاراداعى كوكجوتادان باستالعان ءتىلسىز جاۋ جولىنداعىنى جايپاپ، كولگە ماڭداي تىرەپتى. نارىقتىڭ قىسىپ تۇرعان قيىن كەزى عوي. تىكۇشاقتار جۇمىلدىرىلسا دا ءسۇيىر ءتىلىن سۋماڭداتۋىن قويماعان. تۇرعىندار قاۋىپسىز جەرگە كوشىرىلگەن. 50 مىڭ گەكتار ورمان وتقا ورانعان. قىزىل جالىن قار جاۋعان سوڭ عانا توقتاعان. تابيعاتتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇكىمەت قوماقتى قارجى اۋدارادى. ايتسە دە، ءجۇزجىلدىق اعاشتاردىڭ وبالى كىمگە؟..
بۇگىندە ءورتتىڭ الدىن الۋعا ءبىرشاما مۇمكىندىك جاسالعان سياقتى. قورىق شارۋاشىلىعىنىڭ بازاسى ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى، جەر جىرتۋعا ارنالعان تراكتور سىندى ءىرى تەحنيكالارمەن جاراقتاندىرىلعانىن بايقادىق. ايتۋلارىنشا، ورمانشىلار ۇنەمى «وبحودتا». باقىلاۋ تولاسسىز جۇرگىزىلەدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قار جاۋماي دالادان ءبىر اربا ءشوپ اكەلۋگە رۇقسات بەرمەگەن ەكەن. شىرپى تۇسسە لاپ ەتەر جىنىستى قورعاۋ ءۇشىن جاماعايىن جاعا جىرتىساتىن. تاياۋدا تەرەكتىدە بولعان ورتتە قىتايدان قونىس اۋدارعان ون ەكى وتباسىنىڭ ماياسى ورتەنىپ كەتتى. قۇداي ساقتاپ، ورمانعا وتتى الىپ ۇشار جەل بولماعان.
قارت قورىقشىعا قۇلاق تۇرە ءجۇرىپ، مارقاكولگە ارنالعان مۇراجايدى تاماشالادىق. اڭ- قۇستاردىڭ تۇلىپتارى مارقاكولدىڭ فاۋناسىنان ءبىرشاما ماعلۇمات بەرەدى. ايتسە دە، جەتپىسىنشى جىلدارى بوي كوتەرگەن عيمارات توزىڭقىراپ تۇر. «ەل- جۇرت كەلگەن كەزدە ءبارىن اتقا، كولىككە وتىرعىزىپ، ورمان ارالاتا المايسىڭ. سوندىقتان، وسى مۇراجايدى جاساقتاۋ قاجەت بولدى»، دەپ ەسكە الدى ەساعامىز. مۇراجايدى سالۋعا قورىقتا ءتۇرلى قىزمەت ساتىسىندا بولعان ىزعالييەۆ، بەرەزەنكوۆا، ولەن، بايمۇقانوۆ، زينچەنكو ەسىمدى ارىپتەستەرى بەلسەنە اتسالىسادى. اۋىلدان ءۇي تابادى. قاجەتتى مۇكامالعا تولتىرادى. مۇراجايعا جيھاز ەمەس، وسى كولدىڭ اۋماعىنداعى اڭ- قۇس كەرەك. ونى وڭاي جەردەن تارسىلداتىپ، اتىپ اكەلە سالۋعا بولمايدى. زاڭ بار. قورىق باسشىسى الماتىعا ساپار شەگىپ، مينيسترلىك جانىنداعى قورىق جانە اڭ شارۋاشىلىعى باس باسقارماسىنىڭ باستىعى ءامىرعازى جۇمادىلوۆپەن جولىعادى.
- ول سەمەيدىڭ تۋماسى، سوعىس ارداگەرى بولاتىن. جاعدايىمىزدى ءتۇسىندى. ءبىر مارالدى اتۋعا رۇقسات بەردى. الايدا، ون ەكى كۇن بويى دالادا قالدىق. كۇرشىمنىڭ باسىن قار باسىپ قالدى. مارالدى قورىقتىڭ اۋماعىندا الۋعا زاڭ بويىنشا تىيىم سالعاندىقتان ورمان شارۋاشىلىعى اۋماعىنان اتۋعا رۇقسات العانبىز. مۇراجايدا تۇرعان ءار تۇلىپتىڭ وزىندىك تاريحى بار. ماسەلەن، شوقيىپ تۇرعان ايۋ مەن قونجىقتاردى تىكۇشاقپەن كەلگەن براكونەرلەر ورمانعا ءورت قويا بەرىپ، نۋدان قاشىپ شىققان ساتىندە اتىپ الىپتى. قاسكويلەردەن تاركىلەنگەن ايۋ مەن قوس قونجىقتىڭ تەرىسىن كناريەۆسكي دەگەن كاسىبي اڭشى يلەگەن. ۇستاۋعا تىيىم سالعاندىقتان قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستار مەن جانۋارلار كەيپى مۇراجايدا كورىنىس تاپپاعان.
قورىققا ديرەكتور بولىپ تاعايىندالعان جاس مامان قۋانىش تەڭكەبايەۆپەن دە سويلەستىك. قۋانىش زەينولدا ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تابيعات كەشەندەرى مەن وبەكتىلەرىن قورعاۋ بولىمىندە 16 قورىقشى ەڭبەك ەتەدى. ال عىلىم ءبولىمى تابيعاتتى زەرتتەپ، ونىڭ ساقتالۋى، ورىن العان وزگەرىستەرگە وراي جاعرافيالىق، كليماتتىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. اڭنىڭ كوبەيۋ- ازايۋ بارىسى جونىندە تابيعات جىلناماسىن جازادى. جىلناما جىل سايىن كىتاپ بولىپ جارىققا شىعادى. سونداي- اق، تابيعاتتى ايالاپ، ساقتاۋعا باعىتتالعان ەكولوگيالىق اعارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
- ماقتان تۇتاتىن مارقاكول قورىعىنىڭ جالپى اۋماعى - 102971 گەكتار. كولدىڭ ۇزىندىعى - 39، ەنى - 19 شاقىرىم. ەڭ تەرەڭ تۇستارى 17-27 مەتر ارالىعىندا. مارقاكولدە بەس بالىق ءتۇرى مەكەندەيدى. ونىڭ ىشىندە ەڭ ايگىلىسى - ۇشقىش. عىلىمي تىلدەگى اتاۋى - ارحيمەد لەنوگى. قازاقتار مايقان دەپ تە اتايدى. سونداي- اق ءسىبىر حايرۋزى، پەسكار، كوكتالما (گوليان) ، گولەتس بار، - دەدى قورىق جەتەكشىسى.
اۋىل تۇرعىندارىنان قاراپايىم سۋ قۇزعىنىنىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنىن ەستىگەن ەدىك. قورىق باسشىسىنان بالىقپەن قورەكتەنەتىن قۇستىڭ فاۋناعا زيانى جايىندا سۇرادىق. ول تابيعاتتىڭ دامۋىن ءوز ەركىنە قالدىرۋ - قورىقتىڭ بۇلجىماس قاعيداسى ەكەنىن جەتكىزدى. سوندىقتان، قۇزعىن كوبەيسە دە، قىزىل بالىق كوبەيسە دە تابيعي زاڭدىلىق بولىپ قالا بەرمەك. ياعني تابيعات- انانىڭ دامۋىنا ادامنىڭ قول سۇعۋىنا جول بەرىلمەيدى. مۇراجايدان قورىق اۋماعىندا وت ۇيرەك، ۇشقىر ۇيرەك، بارىلداۋىق، جاعالتاي، كەكىلىك، شاعالا، تۇيعىن، ۇكى، ساڭىراۋ قۇر، ۇزاق، قارعا، قاسقىر، تۇلكى، بۇلان، ەلىك، مارال، قوڭىر ايۋ، دوڭىز، سارى كۇزەن، بۇلعىن، ءتيىن، اققالاق، توقالتىس، دالا كۇزەنى مەكەندەيتىنىن اڭدادىق. قاراباس شاقشاق، وتقۇيرىق، شابىندىق تورعايى، بۇلىڭعىر، سارى شىمشىق، كوك تەكە، سارىتورعاي، باۋ ايقاباعى، شەكىلدىك سياقتى ۇساق قۇستار ءۇشىن دە بۇل جەر - ۇجماق مەكەن. مينەرالداردان كۆارتستىڭ مول تۇرلەرى كەزدەسەدى.
مارقاكول ماڭىنداعى اۋىل تۇرعىندارىنا كۇنىنە بەس كيلو بالىق اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلگەن. الايدا، جاعادا جاتقان قايىق كورمەدىك. بۇل دا قورىق ءتارتىبى بولىپ شىقتى. ءتۇس اۋا ورمانشى ابىكەن مۇسا ۇلى اۋلادا قاڭسىعان قايىعىن گاز-53 جۇك كولىگىنە تيەپ اكەلىپ سۋعا ءتۇسىردى. جانىنا ەرتتى. بۇل اعامىز ءبىر كەزدەرى مارقا جەرىندە دەمالىسقا كەلگەن ەلباسىنا ءوزى اۋلاعان بالىقتارىن سىيعا تارتقان ەكەن. تابيعات اياسىنداعى پرەزيدەنتتىڭ قولىن الىپ، از- كەم سويلەسكەن ءساتىن ءومىرىنىڭ ەڭ باقىتتى ساتىنە بالايدى. مەنىڭ قارماعىمدى ءا دەگەندە ءبىر ۇشقىش قاپقانىمەن، ودان كەيىنگى ەكى ساعاتىمىز ايدىن بەتىنە كوز ساتۋمەن ءوتتى. «سۋ سۋىعان جوق. بالىقتار جاعاعا، ادەتتە، العاشقى مۇز قاتاتىن، قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي شىعادى» دەپ ءتۇسىندىردى مۇنى مارقانىڭ سىرىنا جەتىك اعامىز.
كول جاعالاي قونعان اۋىلداردىڭ دەنى ءتوسقايىڭ اۋىلدىق وكرۋگىنە قارايدى. قاراعايلى بۇلاقتا 16 ادامنان تۇراتىن ءتورت ءۇي عانا قالىپتى. بالىقتى بۇلاق - شىعىستاعى ەڭ شەتكى نۇكتە. ال شاناعاتى - ەلىمىزدەگى ەڭ سۋىق اۋىل. ايازىنىڭ كۇشى رەسەيدىڭ پوليارلى بەلدەۋىندەگى ايمەكەن قالاسىمەن شامالاس. 1969 - جىلى 56 گرادۋستىق اياز تىركەلگەن. شاناعاتىلىقتار كەڭەس كەزىندە وتار- وتار قوي باققان. جازدا مارقانىڭ جاعاسىنداعى ءتورقۋىس، دارا، استاۋشا جايلاۋلارىنا شىعادى. شىبىنسىز، سوناسىز جەر، اسىرەسە، جىلقى مالىنا جايلى. مارالدار دا جازعا سالىم وسى بيىككە شىعىپ كەتەدى. تامىزدىڭ سوڭىنا قاراي تومەنگە تۇسەدى. ءا. بىتكەنبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، مارالدى مەن ماتابايدىڭ جىگىتتەرى جازدا بۇعى تاستاعان مۇيىزدەردى جيناۋعا اتتانادى. ءمۇيىزدى كەزىندە كورەيلەر ءدارى جاساۋعا الاتىن. الەمدىك قارجى داعدارىسى پانتى سالاسىنا دا اسەر ەتتى. التىننان قىمبات ءمۇيىزدىڭ قۇنى بۇگىندە ون ەسەگە دەيىن تومەندەپ تۇر. قازىر قۇرت قازۋ - قىزۋ. كيلوسى قارا بازاردا جارتى ميلليون تەڭگەدەن ساتىلاتىن قۇرت - تاۋشىمىلدىق (مارين كورەن) گۇلىنىڭ تامىرىندا بولادى. ادام جاسىن ۇزارتاتىن دارىلىك ءشوپ تابىلدى، دەپ جار سالىپ جۇرگەن قۇرتشوپ قازاققا ەرتەدەن بەلگىلى ەكەن. اتا- بابالارىمىز ەمدىك ءشوپتى ەجەلدەن پايدالانسا دا، ىسىراپسىز بۇلدىرگەن ەمەس. بۇگىندە قۇرت جيناۋعا جان- جاقتان اعىلىپ كەلەتىندەردىڭ قاراسى ازايماي، قاسيەت- كەپيەتتى بىلمەي جۇرگەنى راس. ورمانشىلار رەيد جاساپ جاتقانىمەن، ولاردى توقتاتۋ قيىنعا تۇسەدى.
- ەلىمىزدەگى ەڭ سۋىق، ەڭ قارلى اۋىلدىق وكرۋگ - ءتوسقايىڭ. ايتسە دە، سوڭعى كەزدە اۋىلعا كوشىپ كەلۋشىلەر كوپ. ءتوسقايىڭ، اقجايلاۋ اۋىلدارىنا قانداستار قونىستانىپ جاتىر. جەتىسۋ جەرىنە كوشىپ بارعان قانداستار وڭتۇستىكتىڭ ىستىعىنا شىداماي، مارقاكول ماڭىنا كوشىپ كەلۋگە نيەت ءبىلدىرىپ وتىر. ۇرانقاي اۋىلىنىڭ وزىندە 436 ادام تۇرادى. 86 بالا مەكتەپكە بارادى. ءساتىن سالسا، جاڭا مەكتەپ سالىنباق. بالاباقشادا 25 ءبۇلدىرشىن تاربيەلەنەدى. وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتى ەرجان نۇربايەۆ «تۋعان جەرگە - تاعزىم» اكسياسى اياسىندا جەكەمەنشىك عيماراتىن بالاباقشاعا تەگىن بەردى. عيماراتتى جوندەپ، ىستىق جانە سۋىق سۋ قۇبىرلارىن جۇرگىزدىك. مەكتەپ الدى دايىندىق سىنىبىندا بالالاردى وقىتۋدامىز، - دەدى اۋىل اكىمى. تاربيەشى مەيىرگۇل باقبەرگەنوۆا بالاباقشادا 9 ادام جۇمىس ىستەيتىنىن ايتتى. تۋريزمدى دامىتۋعا سۋبسيديا الىپ جاتقاندار دا بار. راۋشان مۇستافينا، گۇلشارات تۇيسىكبايەۆا ەسىمدى تۇرعىندار قوناقۇي سالۋعا 3 ميلليون تەڭگەدەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە الىپتى. ۇرانقايدى ارالاعاندا كورىپ كەلەمىز، ءار جەردە تاۋدىڭ تۇماسى بۇرقىلدايدى. ءۇش جەردەن 50 مەترلىك تەرەڭدىكتە بۇرعىلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، قۇدىق ورناتىلىپ جاتىر ەكەن. «بۇل - ەلىمىزدەگى ەڭ تازا، ءدارۋ سۋ»، دەدى اۋىل اكىمى ماقتانىشپەن.
مارقاكولدىڭ جاعاسىنداعى ماتاباي، ۇرانقاي، قاراعايلىبۇلاق اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن بالىقپەن، ازىن- اۋلاق مالمەن جانە قورىقشىلىقپەن اينالىسادى. ال مال شارۋاشىلىعى بۇل ماڭايدا شاناعاتى، بۇعىءمۇيىز، بالىقتى بۇلاق، ءتوسقايىڭعا ءتان. مارقا مەكەنىنە ەڭ قولايلىسى - جىلقى. جىلقى جارىقتىق قىستا 2-3 مەترلىك قاردىڭ كوبەسىن تۇياعىمەن سوگىپ وتىرادى. ال قوي- ەشكى قازان تۇسە قولعا قاراپ قالادى. كەيدە اشىققان ايۋلار اۋىلعا دا كىرىپ كەتەدى. بىردە اباجاداي قوڭىر ايۋ قاراعايلى بۇلاقتىڭ كوشەسىنە شىعىپ، ەركىن تايراڭداعان كورىنەدى.
مارقاكولدىڭ ار جاعىندا جەتىقابا وزەندەرى تەڭىز دەڭگەيىنەن ءۇش جارىم مىڭ مەتر بيىكتىكتە جاتقان مۇزبەل، تۇمەنبايدارا، ۇلكەنتاقىر اتتى شىڭداردان باستالادى. ول جەرلەردە بەس مەترگە دەيىن قار جاۋادى دەسەدى. ادام بەتتەتپەس اسقاردىڭ قارى ەرىگەندە تاۋدى شومىشتەي ساپىرادى. كارتادا «سارىموڭكە» دەپ جازىلعان وزەندى جەرگىلىكتى جۇرت جامانقابا دەيدى. بۇل اتاۋ بۇعىءمۇيىز بەن ءتوسقايىڭنان بالىققا اعىلعانداردىڭ وتكەل بەرمەس وزەننەن وتەمىز دەپ سۋعا ءجيى كەتكەنىنەن اتالسا كەرەك. ودان ءارى قاراي ءتوسقايىڭ تۇسىمەن قاراقابا اعادى. بالىقتى بۇلاقتىڭ قاسىندا اراسان قابا بار. اراسانقاباعا تەمىرتى قابا قۇيىلادى. تەمىرتى قابانىڭ جاعاسىندا تەمىر كەنى مول. ار جاعىندا - اققابا. اققابا دەسە اققابا. تاۋ باسىنان كوز سالعاندا تاستارى دا، سۋى دا اپپاق بولىپ اعىپ جاتقانىن كورەسىز. شاناق سىبىزعىشى كۇيگە قوسقان، ديداحمەت قالامگەر كوركەم شىعارما قىلىپ جازعان اققابا. قاراقابانىڭ سۋى قاپ- قارا بولىپ كورىنسە، اراسانقابانىڭ سۋى ءمولدىر، جاپ- جاسىل بولىپ جاتادى. ەكى وزەن قوسىلعان تۇستا دا سۋدىڭ ءتۇسى قابىسپاي، ەكى بولەك بولىپ ايقىن كورىنەدى.
جەتى قابانىڭ ەكەۋى قىتايدا قالىپتى. ونىڭ ءبىرى ەرتەدەگى اقساقالداردىڭ ايتۋىندا دالاقابا بولسا، مارقا وڭىرىنە قونىس اۋدارعان قانداستاردىڭ ايتۋىندا نارىنقابا مەن بۇيىرشىنقابا ەكەن. وسى وزەندەر ەرتىستىڭ ارناسىنا قوسىلىپ، بوران اۋىلىنىڭ تۇسىنان قازاقستاننىڭ كەڭ- بايتاق دالاسىنا باعىت الادى. ءتۇپ مەكەنى - سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى. جەتىقابانى ويلاعاندا دۇنيەدەن وتكەن ءسوز زەرگەرى قاليحان اعا ىسقاقتىڭ «ءبىزدىڭ جاقتىڭ وزەندەرى قىم- قيعاش، ءبىر وتباسىن قىرىققا ءبولىپ ءبىرى ارى اعادى، ءبىرى بەرى اعادى، اقىرى اينالىپ كەلىپ ەرتىستى تابادى» دەگەن ءسوزى ەسكە ءتۇستى.
«التايدىڭ ءار تومپاعى، ءار سوقپاعى ەل تاريحى. اۆستريالىق تۇتقىندار سالعان يرەكتىڭ سەرپانتينىندە ەل تاعدىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان ءىز جاتىر - قاندى ءىز: ون التىسى بار، جيىرما سەگىزى بار، وتىز ەكىسى مەن وتىز جەتىسى بار - بۇل جول قاسىرەتپەن قازىلعان؛ قابىرعاسى قورعاسىنمەن كەپتەلىپ، تابانى قاراتايدىڭ جەتى اتاسىنىڭ قاڭقاسىمەن تاپتالعان...». بۇل دا قالامگەر ءسوزى. جۋىردا سەمەيدىڭ اۋەجايىندا اۆستريادان كەلگەن تىلشىلەرمەن تانىسقانبىز. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۆستريالىق تۇتقىنداردى پاتشا وكىمەتىنەن ابدىكەرىم بولىس بەدەلىن سالىپ سۇراپ الىپ، وسى يرەكتىڭ اسۋىنداعى جولدى سالدىرعانىن جەتكىزگەن ەدىك. تاياۋدا كەلىپ، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ كەتىپتى.
التايدا بۇگىندە زامان بەيبىت بولعانىمەن، تابيعات رايى كەلىسىمگە كەلە بەرمەيدى. باعجان بىتىمبايەۆ ەسىمدى جۇرگىزۋشى يرەكتىڭ اسۋىنان اسىپ بارا جاتقاندا قالجىردىڭ ار جاعىنداعى قىزىلكەرىشتە جولدا قالعانىن اڭگىمەلەدى. ودان ءارى ءبىر كەزدەرى چەحيا، المانيا، اۆستريا، گوللانديا مەن فرانسيادان ينتەراڭشىلىق قۋعان تۋريستەر كوپ كەلگىشتەپ كەتكەنىن دە ايتتى. اۋلاعان اڭىن كەۋدەسىنەن كەسىپ الىپ، ۇشاقپەن اكەتىپ جاتادى ەكەن. ينتەرتۋريستەر قىتايدان دا ءجيى كەلىپتى. زامان تۇزەلگەن سوڭ ولاردىڭ ەكپىنى ازايعان، دۇرىسى كەلىسىن توقتاتتى.
«تەلەديداردان الياسكىنى كورەمىز. شاڭىراق ءمۇيىز بۇعىلار جوسىپ جۇرەدى. ال بىزگە جەرىمىزدىڭ از- كەم كوركەم پۇشپاعىن ساقتاپ قالۋىمىز قاجەت قوي. كەلەشەك ۇرپاعىمىز دا رياسىز سۇلۋلىقتى كورۋگە قۇقىلى ەمەس پە!» دەيدى ءدجيپتى ارقىراتىپ كەلە جاتقان جىگىت. راسىندا، شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى قىتاي جۇرتى التايعا ىشكەرىدەن تۋريست تارتامىز دەپ تابيعي فاۋنانى بۇزعانىنا بارماق شايناپ وتىرعان كورىنەدى. كورشى قاتەلىگىنەن ساباق الساق، قانەكي... سوڭعى ۋاقىتتا كول ماڭايىن دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارلارى، ينۆەستيتسيالىق جوبالارى ءجيى ءسوز بولىپ ءجۇر. ال مارقانى ماڭگى ساقتاپ قالۋدىڭ جوباسىن جاساعان جان بار ما؟!.
دۋمان اناش
«ەگەمەن قازاقستان». ( 2016 - جىل )