قۇنانبايدىڭ ورازبايعا باتا بەرۋى
شەجىرەدە مۇسابايدان تولىمقوجا، شەگىر، شەگىردەن - بورانشى، ودان - ەسبولات. كايىپبەردى - ەسبولاتتىڭ اسىراپ العان بالاسى. قايىپبەردىدەن قوشقار، ودان اققۇلى تۋادى دەلىنگەن.
ورازباي جۇلىنىپ تۋىپ، قولى مول بايلىققا جەتىپ، مالدى ءامىر- قۇدىرەتكە جەتۋ ءۇشىن دە، اتاق- داڭقىن شىعارۋ ءۇشىن دە جۇمساعان. ومىراۋلاپ، ورىپ سويلەيتىن، توبىقتىعا كىرمە، ناشار اتادان تۋسا دا ازۋىن ايعا بىلەگەن. ۇلىلىق، دانىشپاندىعىن ايتپاعاندا «ەڭكەيسە، ەرتىسى، شالقايسا، شىڭعىسى بار»، ويدا- ورىستى، قىردا قازاقتى ۋىسىندا ۇستاعان اقىل يەسى، باسپەن، بايلىقپەن ورازبايدى ون وراپ الار، تەگىنەن قارا- كوك ابايدىڭ ساعىن سىندىرۋعا جاراعان كىسى.
روماننىڭ ءون بويىندا اباي ادىلەتتىك ەتەر جيىن توپ ىشىندە، ونىڭ قارسىسىندا جارىپ سويلەر سوزىمەن، ىقتى-جاردى تىڭداماس كەسەك ىسىمەن «جالعىز كوزدى، ۇزىن سەلدىر قارا ساقالدى، جال تۇمسىق، جار قاباق، ەر ءجۇزدى ورازباي» - وتىرادى. مۇقاڭنىڭ بۇل سۋرەتتەمەسىمەن الدىمىزدا ءتىرى ورازباي وتىرعانداي. ويتكەنى، ورازبايدى مۇقاڭ تىرىسىندە كورگەن. تۇراعۇل قىزى اقىش ەستەلىگىندە مۇقاڭ ورازباي نەمەرەسى مەدەۋ ۇلى سانياز ۇيىندە 1918 -جىلى ايلاپ جاتىپ، ورازباي اۋلەتىمەن ارالاستا بولعانىن ايتادى.
ورازباي «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ 2-كىتابىنىڭ ءۇشىنشى تاراۋى «ەڭىستەدەن» ءتورتىنشى كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋىنا دەيىن ابايعا قارسى كۇرەسەر پالەلى توپتىڭ باسىندا جۇرەدى. بىز ەندى بۇل ادامنىڭ اتالعان، اتالماعان ىستەرى ەل اۋزىندا قالاي ساقتالىپ كەلگەن، كەي ارەكەتتەرىنىڭ شىندىعى قانداي، سونداي- اق بۇل ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ، بولمىسىنىڭ كۇشتى جاعى نەدە دەگەنگە توقتالساق دەيمىز. الدىمەن، ءسوزىمىز ورازباي اققۇلى ۇلىنىڭ بايۋى، مال جيىپ توبىقتى رۋىنىڭ ەڭ مالدىسى بولۋعا قولى جەتۋى تۋرالى بولماق.
ورازبايدان قالاي بايىدىڭىز دەپ سۇراعاندا «ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭدار. اعايىندى بەسەۋىمىزدىڭ ورتامىزدا ءوڭى ءبۇتىن ءبىر شاپان بولدى. سونى ەرتەڭگىسىن قايسىمىز بۇرىن تۇرساق، سونىمىز كيىپ كەتۋشى ەدىك» دەپتى.
بىردە ورازباي اۋلى كوشىپ، كوش جۇرەردە ءبىر مالشىسىنان: «جۇرتتا ەشتەڭە قالىپ قويعان جوق پا؟» - دەپ سۇراپتى. مالشىسى ەشنارسە قالماعانىن، جۇرت ورنىن ءوزى قاراپ شىققانىن ايتىپتى. سوندا ورازباي الگى مالشىسىن ەرتىپ كەپ، جۇرت ورنىن تەكسەرىپ، قوتاندا قالعان جالعىز تال ساباۋدى العىزىپ، تاقىمىنا قىسىپ ءجۇرىپ كەتىپتى. كەيىن مالشىسى مەيمانقۇل «باي ساباۋدى قايتەر ەكەن دەپ ءجۇردىم. جاڭا جۇرتقا كەلگەن سوڭ، سول ساباۋدان بىزگە ەرىنبەي جالىقپاي ءوز قولىمەن ءتورت قۇرتتاۋىش جاساپ بەرىپ ەدى»، - دەپتى. قۇرتتاۋىش دەيتىنىمىز - قويدىڭ قۇرتىن الىپ تاستايتىن اعاش. كۇن سايىن قوي ءورىپ كەتكەن سوڭ، ورازباي قوي ورنىنان قويدىڭ تۇسكەن پۇشپاق، ءتوس جۇندەرىن جيناپ الىپ، قولى بوساسا-اق، ءوز ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا تايتەرى جايعىزىپ، ءتۇتىپ، الگى قالدىق جۇننەن كوگەننىڭ بۇرشاعىن ەسىپ وتىرادى ەكەن. ورازباي ولگەندە جانازا، پىديا ساداقاسىنا دەپ 100 ات جاراتقان. سونىڭ بارىنە بايدىڭ ءوز قولىنان ىستەلگەن كيىز توقىمدى، ءتۇپ- تۇگەل جىپتەن ەسىلىپ جاسالعان ايىل، تارتپا، قۇيىسقان سەكىلدى ەر- تۇرمانىمەن سىيلاعان.
ورازباي جىگىت شاعىندا ۇرلىققا دا ارالاسىپتى.
- ۇرلىققا ارالاسىپ جۇرگەن شاعىمدا قۇنەكەڭنىڭ ناعاشى جۇرتى باقى ماتايدان شوعىر جىلقى الدىم. ايعاق، كۋا تابىلماۋى تىم ويلاستىرىلعان، ءساتى تابىلعان ءىسىمىز ەدى. ءبىراق، قۇنەكەڭنەن توبىقتى ەلىنىڭ ءىسىن جاسىرۋى وتە قيىن ەدى. جارىقتىق ءوزى قاتىسقانداي، نە كورىپ وتىرعانداي ەتىپ وي- بولجاممەن-اق قولمەن قويعانداي اشاتىن قويماڭدى. مال يەلەرىن ەرتىپ، ۇلكەن شۇنايداعى ۇيگە كەلدى. اكەم قۇنەكەڭنەن ەداۋىر ۇلكەن ەدى. سودان از جىل بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن-دى. شيىرعا سالىپ ەدىم، مىرزا بۇلتارتار بولمادى. ءبىر ارەدىگىن تاۋىپ اتتانىپ كەتتىم دە، ۇيگە جولاماي قويدىم. ويىم: «ءبارىبىر، قۇنانباي قۇتقارمايدى. جىعىلسام دا، جىعىلىسىمدى جەڭىسكە پارا- پار ەتسەم»، - دەيمىن. اقىرى ءبىر توقتامعا كەپ، مىرزانىڭ قايتىسىن توستىم. مىرزانى اكەم ءىنىسى سەڭگىر اعا كۇتىپ، اتتاندىرىپ سالدى.
قۇنەكەڭدەر قايتىپ كەلە جاتىر. الدارىندا - مىرزانىڭ ءوزى. كەلتە سايدان وتە بەرگەندە 7-8 كىسى اتتى قويىپ كەپ جىبەردىك. استىمدا بوز اتىم بار، الدا ءوزىممىن. ۇڭىلە شاۋىپ، نايزامەن تۇيرەپ تاستارداي بوپ، قۇنەكەڭە ءشۇيىلىپ كەپ قالدىم. قۇنەكەڭ: «ءتايت، تەنتەك»، - دەپ قولىن سەرپىپ قالدى. ساسىپ قالعانى كورىنىپ تۇر. اتىمدى شاپشىتا كەپ: «مىرزا، بەتىڭىز قايتپاسىن! مالدى الماسام دا ارتىعىمەن قايتارايىن، باتاڭىزدى بەرىڭىز!»، - دەپ قولىمدى جايىپ تۇرا قالدىم.
قۇنەكەڭ: «ەردەن يمان قۇتىلمايدى دەپ ەدى. سەنىڭ دە بەتىڭ قايتپاسىن! الىسقانىڭدى الدا سوق! - دەپ باتا قايىردى دا: - مىنا كىسىلەردىڭ شارۋاسىن ءوزىڭ ءبىتىر»، - دەپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇدان سوڭ مەندە جان قالا ما، وزىمە ءوزىم ايىپ-قيىبىمدى مولىنان كەسىپ، ماتايلار جىلقىسىنىڭ كوزى بارىنىڭ كوزىن، كوزى جوعىنا ەكى بەستىدەن مال قايىردىم. ارتىنان قۇنەكەڭ بۇنىما وتە ىرزا بولىپتى دەپ ەستىدىم. مەن وسىلايشا، دۋالى اۋىز، قاسيەتتى قۇنەكەڭنەن باتا العانمىن جانە «الىسقانىڭدى الدا سوق»، - دەپ العانمىن. ىبىراي (اباي) مەنىمەن بوسقا الىسادى. ىبىراي اكەسى بولعانمەن، قۇنەكەڭنەن مەندەي باتا العان جوق، - دەپ بوراپ سويلەگەن ەكەن.
جالپى، قۇنەكەڭ ورازبايدىڭ، شىنىندا، بەتىن قايىرماعان سياقتى. قۇنەكەڭ بيلىكتەن قالعان، ورازباي دا قارتايىڭقىراعان شامادا ورازبايدىڭ ۇلكەن بالاسى مەدەۋ مىرزا ەسبولاتتىڭ رۋ ىشىلىك ءبىر جيىنىندا جانسەركەنىڭ اتا-تەك، استى-ءۇستى دەگەنىن جەزدەي قاقتاپ جەر جەبىرىنە جەتىپ بوقتاپتى. جاڭا عانا ۋ ءتىلىن كىمگە بولسىن تىيماي، مەدەۋ مىرزاعا قارسى كەپ، كونبەي وتىرعان جانسەركە ۇننەن قالىپ وتىرا بەرىپتى. تىلدەپ- تىلدەپ بولىپ، باسىلا بەرگەن مەدەۋگە جانسەركە جۇرت كوزىنشە: «- ءاي، مەدەۋ، بار جىنىڭدى بۇركىپ بولساڭ، ءسوز تىڭدا! مەنىڭ جەتى اتامدى بىلعاپ بولدىڭ عوي. مەن ءوز ارۋاعىمدى ءوزىم بىلعامايمىن. سەنىڭ انا وتىرعان (بويجەتكەن قىزى سول ارادا وتىر ەكەن) ۇلكەن قىزىڭ قاپياڭدى...» دەپ سالىپتى. ارتى بەلگىلى. بار ەسبولات ايىپتاپ، مەدەۋ ونى ءۇش جىلعا جەر اۋدارىپتى. جانسەركەنىڭ اكەسىنىڭ قۇنەكەڭ ارىزىن تىڭداپ بوپ: «ابايعا باردىڭ با؟» - دەپتى. ول ابايعا بارعانىن، ءبىراق ابايدىڭ جاۋاپ بەرمەي، ءۇنسىز قالعانىن ايتىپتى. قۇنەكەڭ «- ە- ە، بيلىك قوس قارادا (ورازباي مەن ابايدى ايتقانى) قالدى عوي. ءوز قاسىما كوشىپ كەل. بالاڭ كەلگەنشە قاسىمدا بولارسىڭ»، - دەپ اۋىلىنا كوشىرىپ العان ەكەن.
بەكەن يسابايەۆتىڭ « ۇلىلار مەكەنى» كىتابىنان