مۇحتار ماعاۋين: ابايدىڭ بەلگىسىز اڭگىمەسى
اباي - قازاق تاريحىنداعى قايتالانباس سوم تۇلعا. اباي بيىگى - حالقىمىزدىڭ كوركەمدىك وي- تانىمىندا ەشكىم جەتپەگەن زاڭعار. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءدارىسىن تىڭداپ جۇرگەن كەزىمىزدە ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ: «مەنىڭ تىلىمدە اباي ءتىلىنىڭ مادەنيەتى بار»، - دەپ بالاشا ماقتانعانى كوكەيدە قالىپتى. ول كەزدە «اباي تانۋ» دەيتىن ارنايى كۋرس بار ەدى، «اباي تانۋ» اتالاتىن ءورىستى عىلىم بار ەدى. مۇحاڭ دۇنيەدەن كوشكەلى وتىز جىلعا ويىستى. مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ، عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا بىردەي وسكەنىمىزگە كۇمان جوق. ءبىراق ۇلى شاكىرت - ۇلى ۇستاز نەگىزدەگەن عىلىمىنىڭ «تانۋى» كەتىپ، ابايى عانا قالىپتى. ارامىزدان «سونىڭ ءوزى قالاي...» دەيتىندەر دە تابىلاتىن سياقتى. بۇل، سىپايىلاپ ايتساق، باياعى «يتكە تەمىر نە كەرەكتىڭ» كەرى.
«تەڭىزدەن تاۋداي تولقىن سوقساداعى - جاعاداعى جارتاستى جىعا المايدى»، - دەپ ەدى حاكىم اباي. ۋاقىت داۋىلى، زامانا تولقىنى، سىلكىنىس پەن دۇرلىگىس، توڭكەرىس پەن اپات - عالامداعى ەشبىر حيكمەت تۇعىرىنان قوزعاي المايتىن الىپتار بولادى دەسەك، قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنداعى مىزعىماس تۇلعالار - اباي مەن احمەت.
احاڭنىڭ وزگەشە قىزمەتىن، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وتكەن تاعدىر- تالايىنداعى عانا ەمەس، بۇگىنگى جەتكەن بولمىس- بىتىسىندەگى بيىك تۇرعىسىن ءالى باعامداپ بولعامىز جوق، بۇل - الپىس جىلعى تەمىر قاپاستان سوڭ تۇسىنىكتى دە جاعداي. ال اباي... ابايدى دا تانىپ-ءبىلۋىمىز كەمىس جاتىر. كولدەنەڭ سەبەپتەردەن، ىقىلاس- نيەتتىڭ ازدىعىنان ەمەس، ورەمىز جەتپەگەننەن. بۇل - ەڭ الدىمەن ەلدىڭ زيالىلارى ساناتىنداعى، ءتىپتى قالام ۇستاۋ كاسىبىندەگى اعايىندارعا - بارىمىزگە قاتىستى ءسوز. اباي تولىق تانىلعان جوق. ادەبيەتشى قاۋىم ءۇشىن سىن ەمەس، ءمىن. سونىڭ ءبىر كورىنىسى - اباي پروزاسى توڭىرەگىندەگى ۇعىم- تالعامىمىز. ابايدىڭ ۇلى رەفورماتور اقىن عانا ەمەس، قازاق پروزاسىن نەگىز- دەۋشىلەردىڭ ءبىرى ەكەندىگى، ءتىپتى ادەبيەت وقۋلىقتارىنىڭ وزىندە ەسكەرىلە بەرمەيدى. وسى ورايدا، قازاق پروزاسىنىڭ تۋىپ، قالىپتاسۋ تاريحىنداعى كوپ كۇڭگىرتتىڭ بەتىن اشاتىن، ءارى ۇلى كلاسسيگىمىزدىڭ قىمبات مۇراسىن مولىقتىرا تۇسەتىن سونى دەرەككە نازار اۋدارعان ەدىك: شاكەرىم العاش اقتالعان كەزدە جازىلعان ءبىر ماقالامىزدا («جۇلدىز»، N 8, 1988)، ودان سوڭ شاكەرىمنىڭ «جولسىز جازا» اتتى جيناعىنا («جالىن» باسپاسى، 1988) بەرىلگەن العى سوزدە ابايدىڭ ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە باسپا سوزدە جاريالانعان، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلەۋسىز قالىپ كەلگەن ءبىر اڭگىمەسىن اتاپ كورسەتتىك. كوپ ۇزاماي، اتالمىش اڭگىمەنىڭ تەكستى دە جارىققا شىقتى («جۇلدىز»، N1, 1989). حالقىمىز ءۇشىن قۋانىش بولار، بالكىم، ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ ءار ءتۇرلى پىكىرىن تۋعىزار دەپ ويلاعان ەدىك. تىسىر ەتكەن دىبىس جوق. تىم- تىرىس. جاڭعىرىق... جاڭعىرىق شىقتى. اڭگىمە سول بۇرىنعى قالپىندا، ياعني، كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز كۇيىندە «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» اتتى ۇلكەن توپتاما قۇرامىندا قايىرا باسىلىپتى. مۇنداي كىتاپتىڭ دايىندالۋى - وتە كۇردەلى ءىس، ال حالىق الدىنا جەتۋى - يگىلىكتى وقيعا. جيناقتىڭ ءمانى، قۇنى جونىندەگى اڭگىمە ءبىر باسقا. ءبىز بۇل ارادا ابايدىڭ اتالمىش اڭگىمەسىنىڭ سول يەسىز قالپىندا بەرىلۋىنە عانا تاڭىرقاپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ عىلىم اكادەمياسىنداعى اعايىنداردىڭ ءسوز ىڭعايىنا (دالىرەك ايتساق، مۇلدە ءۇنسىز وتىرۋىنا) قاراعاندا، بۇل اڭگىمە ۇلى اقىننىڭ كەزەكتى كىتابى باسىلعاندا دا قاپەرگە ىلىنبەي قالاتىن ءتارىزدى. سوندىقتان، «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن (1892, N29, 31-32, 34-40) جاريالانعان «قازاقتاردىڭ ەستەرىنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر ءسوز» اتتى حيكايانىڭ اۆتورى كىم دەگەن ماسەلەگە ارنايى توقتالۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.
الدىمەن ەسكەرتە كەتەيىك، اتالمىش حيكايا ادەبيەت تاريحىندا مۇلدە بەلگىسىز دۇنيە ەمەس. بۇل شىعارمانىڭ اۆتورى تۋرالى دا ءسوز ايتىلعان. ءبىراق اباي ەسىمى اتالمادى. شاكەرىم تۋىندىسى دەپ شامالانادى. باستى دالەل - حيكايانىڭ باقىتسىز عاشىقتار ەڭلىك - كەبەك پەن قالقامان- مامىر تاعدىرىنا ارنالۋى. شاكەرىمنىڭ اتى جالادا جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە ونىڭ ءدال وسى تاقىرىپقا جازىلعان، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان پوەمالارى بارىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايتىن ەدى.. . بۇعان قوسىمشا دالەل - اڭگىمە اۆتورىنىڭ لاقاپ اتى. بايىپتاپ قاراعاندا، بۇل ەكى جاعداي دا شىعارمانى كىم جازعانىن ناقتىلاۋعا نەگىز بولا المايتىنىنا كوز جەتەدى. اڭىزدىق نەمەسە دەرەكتى ءبىر سيۋجەتتىڭ الدەنەشە قالامگەر نازارىنا ءىلىنۋى - ادەبيەت تاريحىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ونىڭ ۇستىنە، ابايدىڭ ءوز شاكىرتتەرىنە كەيبىر تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ارنايى تاپسىرما بەرىپ وتىرعانى، ال ەڭلىك - كەبەك وقيعاسىن جازۋدى شاكەرىمگە مىندەتتەگەنى بەلگىلى. ەكىنشىدەن، «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندەگى» اڭگىمەگە قول قويعان - «ۇمتىلعان»، ياعني - «تالاپتانۋشى»، «ىزدەنۋشى» بولسا، شاكەرىم دە ءوز ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندەگى ءبىراز شىعارماسىنا «ۇمى- تىلعان»، ياعني «ەستەن شىققان»، «ەسكەرۋسىز قالعان» (دالىرەك ايتساق، «مۇتىلعان») دەپ قول قويادى. اراب جازۋىنىڭ كىلتيپانى كوپ، اڭگىمە اۆتورى - «ۇمىتىلعان» بولعان كۇننىڭ وزىندە، بۇل - 1892 -جىلى وتىز ءتورت جاسقا جاڭا شىققان شاكەرىمنەن گورى، ءسوز ونەرىنىڭ اسقار بيىگىنە جەتكەن، الايدا «قالىڭ ەلى - قازاعىنا» ءالى تانىلا الماي، تار قاپاستا كۇڭىرەنىپ وتىرعان ابايعا كوبىرەك ۇيلەسەدى. ايتكەنمەن، ازىرشە ەكەۋىن تەڭ ۇستايىق. مۇمكىن، اڭگىمە اۆتورى شاكەرىم دە، اباي دا ەمەس، مۇلدە باسقا بىرەۋ شىعار؟ جوق. ءۇستىرت قاراعاننىڭ وزىندە حيكايا اۆتورى - شىڭعىستاۋ قازاعى ەكەنىنە كۇمان قالمايدى.
نەگىزىنەن بايانداۋ ۇلگىسىمەن جازىلعان كولەمدى حيكايانى شارتتى تۇردە ءۇش بولىمگە جىكتەۋگە بولادى: ءبىرىنشى - شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحي- ەتنوگرافيالىق سىپاتتاماسى، ەكىنشى - ەڭلىك - كەبەك وقيعاسى، ءۇشىنشى - قالقامان - مامىر وقيعاسى؛ حيكايا اۆتوردىڭ ءوز زامانىنا كوزقاراسىنان ەلەس بەرەتىن جانە بولاشاقتا جازباق، وسىعان جالعاس ەنبەگىنىڭ مازمۇنىنا نۇسقاعان سوزدەرمەن قورىتىن- دىلانادى.
اڭگىمەنىڭ ءالحامىندا «قازاقتىڭ كارى شالدارىنىڭ» وتكەن جانە وسى زامانعا كوزقاراسى بايىپتالادى. «سولاردىڭ ايتۋلارىنشا، قازاقتىڭ ءجۇرىپ- تۇرۋ شارۋاسى بۇرىنعى زاماندا وسى كۇنگىدەن ارتىق ەكەن. مازىكۇر بيشارا شالدار وزدەرىنىڭ بالالارىنا، ۇرپاقتارىنا قاسىرەتتەنىپ ايتىپ وتىرادى: «وسى كۇندە ءبىلىمدى، عىلىمدى حالىقتارمەن ارالاسقان سوڭ، قازاق حالقى بۇزىلدى جانە كۇن دە ءبىر ءتۇرلى بولدى - قىس قاتتى بولاتىن بولدى، بۇرىنعى زاماندا مۇنداي ەمەس ەدى»، - دەپ». بۇدان ارى جازۋشى وسى نەگىزدەگى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى ناقتى تالداي وتىرىپ، زامان جانە ەكولوگيا، گەوگرافيا مەن تاريح توڭىرەگىندە كەڭەس قوزعايدى. بۇل رەتتە ءبىز اۆتوردىڭ ۇلكەن ويشىل عانا ەمەس، جاي عانا عۇلاما ەمەس، ەۋروپالىق ءبىلىمدى ەركىن يگەرگەن وقىمىستى ەكەنىن كورەمىز.
«ادامنىڭ ءبىر عادەتى - بۇرىنعى وتكەن ۋاقىتتى ونشا ماقتاعانداي بولماسا دا ماقتاۋ»، - دەيدى اۆتور. سويتە تۇرا قاريالاردىڭ ءسوزىن تۇگەلىمەن تەرىسكە شىعارمايدى. ەندەشە اۋا رايى نەگە بۇزىلدى؟ «بۇرىنعى زاماندا تاۋلاردا ورمان كوپ بولىپ، ورماندا قار كوپ بولىپ، قاردىڭ سەبەبىنەن سۋ كوپ بولىپ، الا جازداي تاۋ- تاۋدان وزەن- سۋلار تارتىلمايدى ەكەن»... ال ورمان- توعايدىڭ قىرقىلۋى، وت پەن سۋدىڭ ازايۋى، جەردىڭ توزۋى - ادامنىڭ تابيعاتقا كەرى اسەرىنىڭ ناتيجەسى. جانە بۇل - توقتاعان، تۇيىقتالعان پروتسەسس ەمەس. ءالى ءجۇرىپ جاتىر. ياعني حيكايا اۆتورى ءبىز ەندى عانا ءسوز ەتىپ، قولعا الىپ وتىرعان ەكولوگيا ماسەلەسى تۋرالى وتكەن عاسىردىڭ وزىندە- اق دابىل كوتەرىپتى. بۇل، ارينە، كوزبەن كورىپ، كوڭىلگە ءتۇيۋ نەگىزىندە عانا جاسالعان قورىتىندى ەمەس، باتىس عىلىمىمەن جاقسى تانىستىق ناتيجەسى.
ەكولوگياعا جالعاس ەكىنشى ماسەلە - گەوگرافيالىق ورتاعا قاتىستى. بۇرىنعى زاماندا قازاقتاردىڭ اتامەكەن قونىسى سۋلى، نۋلى، شۇرايلى بولعان، شارۋاشىلىققا قولايلى ەكەن. ەندى جەر ازعان، «قىردا بۇرىنعىداي ورماندى، جاقسى جەرلەر جوق». «بۇرىنعى وزەن- بۇلاقتار تارتىلعان سوڭ، بىردەمە قىلىپ قۇدىق قازعان بولىسادى، كوبىنەسە سۋلارى اشى بولادى». ال قازاقتار ۇزدىكسىز سوعىستاردا دۇشپاننان ارۋاعى اسىپ، قورعاپ قالعان كەڭ بايتاق دالا سول ەسكى كۇندەردە قايناعان ءومىر ورداسى بولعان. وعان دالەل - «بۇرىننان قالعان سىمتاستار، قورعاندار»...
بۇدان سوڭ اۆتور، ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا، ەل اۋزىنان ەستىگەن، سونىمەن قاتار، باتىس پەن شىعىس تاريحىنان وقىپ بىلگەن دەرەكتەرىنە جۇگىنەدى. ول - شىڭعىس حاننىڭ قازاق جەرىنە كەلۋ جايى، حان كوتەرىلۋى. شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحى، مۇنداعى كوپتەگەن توپونيمدەر اتاقتى حانعا، ونىڭ قولباسى باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىنە تىكەلەي قاتىستى ەكەنى ايعاقتالادى.
وسى ولكەنىڭ، وسى مەكەندەردىڭ شىڭعىس حان داۋىرىنەن سوڭعى، ءبىراق ءوز زامانىنان كوپ بۇرىنعى احۋالى، مىنەز- قۇلىق، ءداستۇر- سالتى تۋرالى اڭگىمەگە اۋىسا كەلە، اۆتور حيكايانىڭ نەگىزگى بولىگىنە كوشەدى. ول - ەل ەسىنەن كەتپەي جۇرگەن ەڭلىك - كەبەك اڭگىمەسى. اۆتور باقىتسىز عاشىقتار تۋرالى حالىق جادىندا ساقتالعان كونە حيكايانى ەشبىر وقيعاسىن وزگەرتپەي، قاز قالپىندا بايانداعان سياقتى. ءبىراق بۇل - قاراءدۇرسىن جازبا ەمەس، اسا كوركەم جاسالعان، وزىق مادەنيەتتى پروزا ۇلگىسى. اڭگىمەدەگى تراگەديالىق سيتۋاتسيا، شيەلەنىسكەن دراما، تەرەڭ پسيحولوگيزم - تاجىريبەلى دە شەبەر، ءارى شىعىستىڭ ءداستۇرلى پروزاسى مەن باتىستىڭ جاڭا ادەبيەتىن ەركىن يگەرگەن ءبىلىمدارعا عانا ءتان قالام تاڭباسىن تانىتادى. وسىعان وراي، سەنىمدى قولمەن سىزىلعان رەڭ- بوياۋ، بەدەرلى سۋرەتتەر مەن وزگەشە يىرىمدەر - تولىققاندى رەاليزم ناتيجەسى. اڭگىمەنىڭ ءوز زامانىنان وزىق، ءتىپتى، قازىرگىگە دە ۇلگى بولار ءبىر سىپاتى وسىندا.
ءبىز شارتتى تۇردە حيكايانىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى دەپ وتىرعان قالقامان - مامىر وقيعاسى وتە قىسقا، شاعىن اقپار تۇرىندە بەرىلەدى. اۆتور بۇل اڭگىمەنى وتكەن زاماننىڭ ءراسىم- سالتىن، مىنەز- قۇلقىن ناقتى تانىتاتىن دەرەكتى، يلليۋستراتسيالىق ماتەريال رەتىندە پايدالانعان.
ەندى وسى بولىكتىڭ فابۋلالىق ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرالىق.
قالقامان - مامىر وقيعاسى كوپكە بەلگىلى پوەمادان مۇلدە وزگەشە سىپاتتا. بىرىنشىدەن، بۇل وقيعا كەڭگىرباي زامانىندا، ءارى ەڭلىك - كەبەك تراگەدياسىنان كوپ كەيىن بولادى. قالقامان - كەڭگىربايدىڭ ءوزىنىڭ اعايىنى؛ مامىردىڭ اتى اتالمايدى، قالقامان ايتەۋىر ءبىر قىزدى الىپ قاشادى. بار شاتاق جەسىر داۋىنان تۋىندايتىن سياقتى. كەڭگىرباي ەكى ەل اراسىنداعى بارىمتانى توقتاتۋ ءۇشىن «قالقاماندى اتقا مىنگىزىپ قويىپ، دۇشپاندارىنان ءبىر مەرگەن» شىعارىپ اتۋعا بۇيىرادى. وق تيمەي، امان قالعان قالقامان اعايىندارىنا وكپەلەپ، بۇحاراعا كەتىپ قالادى. قىز تاعدىرى تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق. اۆتور قالقامان جونىندەگى ەل اڭگىمەسىن شالا ءبىلدى، نەمەسە سانالى تۇردە بۇرمالادى دەپ ايتۋعا قيىن. اڭىزدىڭ كەيبىر نۇسقالارىندا قالقامان - مامىر وقيعاسى ەڭلىك - كەبەك وقيعاسىنان ءسال عانا بۇرىن، ءبىراق سىر بويىندا ەمەس، بايان- اۋلا توڭىرەگىندە بولادى. ياعني ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اڭگىمەدە قالقامان وقيعاسى تولىق بولماسا دا (قىز بەن جىگىتتىڭ اعايىنداستىعى تۋرالى دەرەكتى اۆتوردىڭ بۇگىپ قالۋى زاندى) اۋەلگى، شىندىق قالپىنا جاقىن ۇلگىدە مازمۇندالاتىن سياقتى. سونىمەن قاتار، بۇل - كەزدەيسوق، بوگدە ەپيزود ەمەس. دەربەس جۇك ارقالاماعانىمەن، الدىڭعى تراگەديانى بەدەرلەي ءتۇسۋ، وعان ۇستەمە رەڭ بەرۋ ءۇشىن ەنگىزىلگەن كورىنىس.
ەڭلىك - كەبەك وقيعاسى دا نەگىزگى تۇرعىلارىندا ەل اڭگىمەسىنىڭ ناقپا- ناق تاڭبالانعان كورىنىسى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز. ومىرلىك، ادەبي- فولكلورلىق ءدىڭى ورتاق، بولعان سەبەپتى، فابۋلالىق وزەگى كەيىنگى پوەمامەن ناقپا- ناق كەلىپ جاتۋى زاڭدى. ءبىراق بۇل - ەكى تۋىندى ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىقتى دەگەن قورىتىندىعا نەگىز بەرمەسە كەرەك. (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايگىلى تراگەدياسى دا قالىپتاسقان سوراپتان اۋىتقىمايدى عوي). سونداي- اق، ءبىز تالداپ وتىرعان حيكاياداعى قالقامان، ەڭلىك - كەبەك وقيعالارىنىڭ ايگىلى پوەمالار جەلىسىنەن ايىرىم بەلگىلەرى دە بۇلاردىڭ اۆتورى بولەك دەپ ايتۋعا دالەل بولا المايدى. ويتكەنى ومىرلىك ماتەريال ءار قيلى ەكشەۋدەن وتەدى، ءتىپتى ناقتى ءبىر اۆتوردىڭ ناقتى ءبىر شىعارماسىنىڭ وزىندە اۋەلگى جانە سوڭعى نۇسقالاردىڭ اراسىندا تۇبەگەيلى ايىرماشىلىقتار ۇشىراسۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەنى اۆتوردىڭ دارالىق تۇلعاسى، دۇنيەتانىمى، قالامگەرلىك تۇرپاتى، ءبىلىم- تانىم دارەجەسى، جازۋ ماشىعى تۇرعىسىنان قاراستىرۋىمىز كەرەك.
حيكايا اۆتورىنىڭ ءوز زامانىنان وزعان ءبىلىمدارلىعى تۋرالى ايتتىق. 1892 -جىل قارساڭىندا تەك شىڭعىستاۋ ءوڭىرى عانا ەمەس، بۇكىل كازاق دالاسىندا مۇنداي ورەگە جەتكەن جالعىز اباي بولاتىن. شاكەرىمنىڭ ءالى جاس، تالانتى تولىسسا دا، ءبىلىمى تولىقپاعان، باتىستى تانۋعا ەندى عانا بەت كويعان، نەگىزىنەن شىعىس ادەبيەتىنە ءۇڭىلىپ جۇرگەن كەزى. تاريح، سوتسيولوگيا، ەكولوگيا، ەتنوگرافيا - ادام قوعامىنىڭ دامۋ زاندىلىعى تۋرالى تولعامدار بۇل كەزەڭدە اباي بويىنا عانا شاقتاسار سىپات.
حالىق كەشكەن جول، كونە عاسىرلار كەلبەتى تۋرالى ايتساق، حيكايا اۆتورى وتكەن كۇندى دارىپتەمەگەنىمەن، ونى ەل تاريحىنداعى بۇلا ءداۋىر، وزگەشە كەزەڭ دەپ بىلەدى، قاتال زاندارىن ايىپتاي تۇرا، باعزى زامان بويىنان، حالىق تۇرمىسى، ونىڭ سالت- داستۇرلەرىنەن كوپتەگەن قاسيەت تابادى. «...شالداردىڭ سوزدەرىنىڭ جارىمىنا نانعان مەزگىلدە دە، بۇرىنعى ۋاقىتتا.. . حالىق عادىلەتتى، قۋلىق- سۇمدىق جوق ەكەن. حالىقتىڭ ءراسىم- عادەتتەرى بۇزىلماي ورنىنا كەلىپ تۇرادى ەكەن، حالىقتىڭ مىنەزى اقپەيىل، مەيلىنشە تابيعاتتى ەكەن...» بۇل - قارتتاردىڭ اڭگىمەسىن قايىرا بايىپتاۋ عانا ەمەس، بەلگىلى مولشەردە جازۋشىنىڭ ءتول پىكىرى.
حيكايا اۆتورىنىڭ ءوز كوزقاراسىن تىكەلەي ايتاتىن، ەتكەندى بۇگىنگىمەن شەندەستىرە وتىرا، حالىق قاسيەتىن اشۋعا ۇمتىلاتىن تۇستارى دا بار. «بۇرىنعى ۋاقىتتا حالىقتا باتىرلاردىڭ قۇرمەتتى ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى، بۇرىن باتىرلار ءاردايىم حالىقتى قايرات قىلادى ەكەن ءھام جاي ۋاقىتتا حالىق اراسىندا عادىلەتتى، حۇكىمشى دە ەكەن. باتىرلار حالىقتىڭ پايداسىن تاستاپ، ءوز پايداسى ءۇشىن قيمىلدامايدى ەكەن. «نىسان... قوبىزىمەن ويناعاندا... تىنداعانداردىڭ كوزدەرىنە جاس كەلىپ وتىرادى ەكەن. بۇل كۇندە ولارداي قوبىزشى جوق. بۇرىنعى قوبىزشىلار قايدا، ەسىتكەن كىسىلەردى ەرىتىپ جىبەرۋشى ەدى. قازاقتاردىڭ باقسىلارى بۇرىنعىدان قالعان ءبىر مۇراسى، سوندا دا بۇرىنعىداي ەمەس».
باتىرعا، باقسىعا، زامان ادامىنا كوزقاراس وسىنداي بولعاندا، سول كەزدەگى ەل ۇستاعان بيلەر باسقاشا سىپاتتا بەينەلەنەدى. ماسەلەن كەڭگىرباي - «حالىق وعان اۋىپ كەتەدى» دەپ، ياعني ءتۇپتىڭ- تۇبىندە بيلىكتى الماسا دا، حۇكىمىنە تەجەۋ سالار دەگەن قاۋىپپەن كەبەكتەن قۇتىلۋعا تىرىسادى. (كەيىنگى ينتەرپرەتاتسيادا كەڭگىربايدىڭ پارا الۋى - زامانا كەيپى، وبراز تابيعاتىمەن ۇيلەسپەيتىن جالعان شەشىم.) قولعا تۇسكەن كەبەك پەن ەڭلىكتى ءوزى تەرگەيدى، ولىمگە ءوز قولىنان بەرەدى، ولاردىڭ بەسىكتەگى جاس بالاسىن دالاعا تاستاپ كەتەدى.
حيكايا اۆتورى كەڭگىرباي قالقامانعا دا شاراسىزدىقتان ەمەس، سانالى تۇردە قاتال بيلىك قىلدى دەپ بىلەدى. سونىمەن قاتار، كەڭگىرباي جالعىز بولماعانى، باسقا بيلەردىڭ دە ونى قولداعانى بايقالادى. بيلەر تەك ۇنامسىز كەيىپتە عانا كورىنىپ قويمايدى، اۆتورلىق كوزقاراس تۇرعىسىنان تۇپا- تۋرا ايىپتالادى: «وسىنداي ءۇش كىسىنى ءبىر جەردە ولتىرسە دە بيلەر تۇزەلە قويماپتى، ءبىراق وزدەرىن حالىق سۇيمەيتىنىن ءبىلىپتى. ولاردى نەعىپ ءسۇيسىن، ادامعا ەركىمەنەن ەش نارسە ىستەتپەگەن سوڭ، اياعىن ولاي- بۇلاي باستىرماعان سوڭ».
اتا قازاق: «ەلگە باي قۇت ەمەس، ءبي قۇت»، - دەپ ەدى. ەسكى زاماندا اتا- تەگىنە ەمەس، اسىل جەتەسىنە قاراي، مال بايلىعى ءۇشىن ەمەس، پاراسات بايلىعى ءۇشىن حالىقتىڭ ءوزى سايلاپ وتىرعان بيلەر - رۋ ۇيتقىسى، مەملەكەت تىرەگى قىزمەتىن اتقارادى. تاريحتا وعان قانشاما مىسال بار: سۇتەمگەن، انەت، تولە، تايكەلتىر، قازىبەك، ايتەكە.. . قازاق دەربەستىكتەن ايرىلعاننان سوڭعى داۋىردەگى، پاتشا وكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن بەكىتىلگەن بيلەردىڭ ءجونى بولەك (قىزمەتى تۇرعىسىنان العاندا بۇلار حۇكىمشى بي ەمەس، داۋ- داماي تارقاتار قازى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىلىمىزبەن ايتقاندا سوت قانا). الدە سول جالپوش، جەبىر بيلەردىڭ اسەرى مە، الدە وتكەن زامانداعى بەلگىلى ءبىر ادام - كەڭگىربايعا بايلانىستى جۇرت اراسىنداعى اڭگىمە سالقىنى ما، - كونە داۋىردەن ءبىرتالاي ۇلگىلى سىپات تاپقان حيكايا اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا سول كەزدەگى كەلەڭسىز جايىتتاردىڭ بارلىعى دا بيلەردىڭ كىناسىنەن بولىپ شىعادى.
ال پوەمالار اۆتورى شاكەرىم قازاقتىڭ ەسكى كۇنى تۋرالى تىم بيىكتەن سويلەيتىن، ەجەلگى سالت- داستۇرلەردىڭ كوبىن «ناداندىققا»، «تاعىلىققا» تەليتىن. ءبىراق اقىننىڭ بيلەرگە كوزقاراسى باسقاشا. كەڭگىرباي تەك ەل مۇددەسىن ويلايدى، «قارا قازان، سارى بالانىن قامى» ءۇشىن، «مالعا تويىن، جايلى قونىس» ءۇشىن كۇرەسەدى، قانشا قايىسسا دا، تراگەدياعا توسقاۋىل بولا المايدى. ارىداعى انەت باباڭ، كەڭگىرباي- قابەكەڭنەن باستاپ، بەرىدەگى قۇنانبايعا دەيىنگى شونجارلار جونىندە تەگىس ۇنامدى پىكىر ايتىپ وتكەن شاكەرىم اتاقتى ءبي، ارۋاقتى اعايىن تۋراسىندا قاتاڭ سوزگە بارۋى مۇمكىن ەمەس.
حيكايانىڭ كوركەمدەۋ جۇيەسىنە كەلسەك، بۇل رەتتە دە شاكەرىمگە جات سىپاتتار مولىنان كەزدەسەدى. جوعارىدا ەسكەرتكەنىمىزدەي، وبراز تابيعاتى، كەيىپكەرلەردىڭ ءىس- ارەكەتىنە بايلانىستى قايشىلىقتاردى ءسوز ەتپەي- اق قويايىق. كەز كەلگەن قالامگەردىڭ ءوزىنىڭ اۋەلگى شىعارماسىن قايتا قاراۋى، وزگەرتۋى، جەتىلدىرۋى مۇمكىن دەدىك. ايتكەنمەن، كەيبىر دەتالدارعا نازار اۋدارماي بولماس. سونىڭ ءبىرى - پورترەت بولسا، ءبىرى - جاندى پەيزاج.
حيكاياداعى ەڭلىك پورترەتىنە زەر سالايىق. ەڭلىكتى نىسان ابىزدىڭ ەلەس ارقىلى كورىپ سۋرەتتەۋى: «ۇزىن بويلى، اق كيىكتەي، شاشى قارعانىڭ قاناتىنداي قارا، ماڭدايى جازىق، كوزى قارا ءھام وتكىر...» كەبەكتىڭ كوزبەن كورىپ ءتۇيسىنۋى: «...قالىپسىز سۇلۋ قىز ۇشىراسا كەتەدى، بۇرىن كورگەن ءراۋىشلى بولىپ. ابدەن ەسى كەتكەننەن امانداسۋعا مۇرشاسى كەلمەپتى. اتىنىڭ جالىنا قونىپ، بۇرىنعى باقسىنىڭ ايتقاندارى كوڭىلىنە تەگىس كەلدى دەيدى. سول قىزدىڭ بارشا سىپاتتارى ايتقانداي بولىپ كورىندى دەيدى». ال پوەماداعى ەڭلىك «بيىك قاباق، سۇرلاۋ قىز» عانا. كەبەكتى سۇلۋلىعىمەن ەمەس، مىنەزىمەن، قىلىعىمەن باۋراعانداي. بۇل ارادا تەك پوەمالارى عانا ەمەس، باسقا شىعارمالارىندا دا شاكەرىمنىڭ دايەكتى پورترەتكە كوڭىل بولە قويمايتىنىن، ال اباي العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ- اق جاندى پورترەت جاساۋعا ءمان بەرگەنىن ەسكەرتە كەتكەن ارتىق بولماس. اۋەلگى دايەكتى پورترەتتىڭ مۇلدە مانسۇق ەتىلىپ، جالعىز- اق شتريحپەن الماسۋى، ەكى ەنلىكتىڭ ءوزارا ۇقساماۋى كەزدەيسوق ەمەس. جالپى، حيكاياداعى ءساتتى سۋرەت، ۇتىمدى كورىنىستەردىڭ پوەمادا مۇلدە نازاردان قاقاس قالۋى - ادەپكى جاعداي. ماسەلەن، نىسان ابىز - «ءتۇسى سۋىق، قارت كىسى». پوەمادا ابىزدىڭ ناقتى جاس مولشەرى، ءتۇر- ءتۇسى تۋرالى ءسوز جوق. تەك بال اشقان ءساتى عانا بەينەلەنەدى. بال اشۋ ەپيزودى حيكايادا دا بار. ەكى كورىنىس تە وتە اسەرلى، شەبەر جازىلعان. ورتاق سىپات - باقسىنىڭ بولاشاقتى بولجاۋى، جاس باتىردى قاتەردەن ساقتاندىرۋ دەسەك تە، بۇل ەكى سۋرەت ءبىرىن- ءبىرى قايتالامايدى. حيكاياداعى بەدەرلى دەتال، مىنەزدىك ايشىقتاردىڭ ەشقايسىسى دا پوەماعا ەنبەي قالعان. كەرىسىنشە، پوەمادا حيكاياداعى كوركەمدەۋ تاسىلدەرىنەن اۋلاقتاۋعا تىرىسۋشىلىق بايقالادى.
حيكايادا كەبەكتىڭ نىسان ابىز بالىنان سوڭعى كوڭىل تولعانىسى باتىس پروزاسىنا ءتان ۇلگىدە، تابيعات سۋرەتىمەن استاس بەرىلگەن: «ايتقاندارىنان ەشبىر قورىقپاي، جاي ۇيىنە قايتىپتى. سول ۋاقىتتا ءار ءتۇرلى وي ءتۇسىپ، كوڭىلى بوساپ، اقىرىن ءىلبىپ وتىردى دەيدى. سوندا كەبەكتىڭ كوڭىلىندەگى قاسىرەت كەتىپ، كوكىرەگى اشىلعانداي بولدى دەيدى. ماڭايىنا قاراسا، بيىك جارتاس، قالىڭ ورمان- اعاش ءھام سارقىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق دەيدى. سوندا كەبەك باتىر ويلادى دەيدى: «مەنىڭ ءعۇمىرىم دا وسى دۇنيەمەن بىردەي- اۋ، - دەپ. - مىنا جارتاس بولسا، ءبىر قالىپپەن تۇراتىن دۇنيە؛ سامسىپ تۇرعان ورمان وتكەن عۇمىرعا ۇقساس، اعىپ جاتقان سۋ ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر عوي»، - دەپ. جاستىقتا ادام وي ويلاۋشى بولادى عوي». ال قىزدىڭ وزىمەن كەزدەسكەن كەزىندە ابىز ءسوزى ەسىنە تۇسسە دە، ءولىم تۋرالى مۇلدە ويلامايدى.
پوەمادا كەبەك قاتال تاعدىر تۋرالى بولجام شىمبايىنا باتقانمەن، «جىننىڭ ءسوزىن» قولما- قول ۇمىتىپ كەتەدى؛ ەڭلىكپەن العاش كەزدەسكەن ساتىندە دە ويىنا ەشتەڭە ورالمايدى. تەك ەرتەڭىنە، قىزبەن تاعدىرى قوساقتالعان سوڭ، ابىز ايتقان قارا جارتاستى كورگەندە عانا ءبارى ەسىنە تۇسەدى؛ قاتتى تولقىعانمەن، تەز بەكىنەدى. بۇل ارادا قارا جارتاس - شارتتى بەلگى عانا؛ قۇز كەيپى نەمەسە وزەن، توعاي رەڭى - ەشقانداي جاندى بوياۋ جوق. بۇل زاڭدى دا. شاكەرىم - تابيعات سۋرەتىنە زەر سالماعان قالامگەر، «جولسىز جازادا» عانا ەمەس، بۇكىل شاكەرىم تۆورچەستۆوسىندا پەيزاجدىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى عانا ۇشىراسادى. بۇل - بۇكىل كلاسسيكالىق شىعىس پوەزياسىنا ءتان سىپات. ال باتىس پەن شىعىستى تەل ەمگەن، بەينەلەۋ تاسىلدەرىندە ورىس جانە ەۋروپا كلاسسيكاسىن ۇلگى تۇتقان اباي قازاق ادەبيەتىنە (بۇكىل شىعىس پوەزياسىنا) پەيزاجدىق ليريكانى ەنگىزگەن ءبىرىنشى سۋرەتكەر بولىپ تابىلادى.
ورنەكتەۋ، بەدەرلەۋ، دايەكتەۋ (دەتاليزاتسيا) جاعى دا وسى سىپاتتا. پوەمادا كەبەكتىڭ اڭعا شىعۋى جالپىلاما اقپار ارقىلى بەرىلەدى، ال بۇركىتتىڭ تۇلكىگە قالاي تۇسكەنى مۇلدە ايتىلمايدى. ال حيكايادا بۇل كورىنىس باتىس پروزاسىنىڭ داستۇرىندە تاپتىشتەپ سۋرەتتەلگەن.
البەتتە، تاقىرىپتاس ەكى تۋىندىنىڭ ءبىرى - پروزا، ءبىرى - پوەزيا ۇلگىسىندە. سوزبە- ءسوز، ناقپا- ناق كەلۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ءوز جازعانىنان ءوزى قاشقان، اۋەلگى ادەمى سۋرەتتەردى ءبىرجولا مانسۇق ەتىپ، جاڭا ورنەك ىزدەگەن كىم بار ەكەن؟!
ەندى شاكەرىم پروزاسىنىڭ ۇلگىلەرىن قاراستىرالىق. ىرىكتەپ ىلمەس ءۇشىن كەز كەلگەن شىعارماسىنىڭ باسقى سويلەمدەرىن- اق الايىق.
«ءادىل - ءماريا»:
«كارى شىڭعىستاۋ! ادام جەرگە يە بولعاننان بەرى قاراي سەنىڭ كورمەگەنىڭ جوق. شىڭعىس، تەمىر سياقتى تالاي- تالاي سىيىپقىرانداردى دا قولىڭنان جونەلتتىڭ. سەندە تالاي ادامنىڭ قۇمارى قانىپ، قۋانعانى دا بولادى، جۇرەگى جانىپ، سۋالعانى دا بولدى. تالاي- تالاي تالپىنعان جاس جۇرەك مۇراتىنا دا جەتتى»...
«ۇجدان»:
«قىتاي پاتشالىعى - ەڭ ەسكى پاتشالىق. وتىرىقتى ومىرگە ەرتە تۇسكەن قاۋىم. ەسكى زاماندا قىتايلار راقاتتى ومىردە بولعان...»
«ءۇش ساۋال»:
«ءبىر پاتشا: «ءۇش ءتۇرلى نارسەنى كۇنى بۇرىن بىلگەن ادام باقىتتى بولار ەدى، - دەپ، سونى تاۋىپ بەرگەن كىسىگە كوپ سىي بەرەمىن»، - دەپ جاريالاپتى...»
«بايشەشەك باقشاسى» توپتامىنداعى اڭگىمەلەردىڭ باستامالارى:
«اتاقتى اتىمتاي جومارت العاشقى كەزدە ءبىر جۇمادا وڭكەي بىلگىش شەشەندەردى قوناق قىلىپ، كەلەر جۇمادا جاستاردى قوناق قىلىپ، ەندىگى جۇمادا قارىپ- قاسەرلەردى قوناق، قىلادى ەكەن...»
«وتكەن زاماندا مەككە، مادينەگە قۇجاج دەگەن ادام پاتشا بولعان. ەلگە مەيىرىمسىز، قاتتى جۇرەكتىگىنەن «قۇجاج زالىم» اتانعان...»
«ارابتىڭ ءبىر پاتشاسىنا ءبىر ءۋازىرى ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ جايىن اڭگىمە قىلىپتى.. .»
ء»بىر بايدىڭ قىزىنا شەشەك شىعىپ، بەتىن تىرتىق قىلعاندىقتان ەشكىم الماي، اياعىندا ەكى كوزىنە اق تۇسكەن ءبىر سوقىرعا بەرىپتى...»
«ءبىر ادام قايىر سۇراپ، كول اقشا جيىپ، ابدەن بايىسا دا، قايىر جيعان ادەتىن قويماپتى...»
بويلاي وقىساق، وزىندىك سىپاتى بار ورەلى قولتاڭبا كورەمىز، اباي اسەرى، شىعىس اسەرى بايقالادى. ءبىراق وتكەن ۇلگىدەن گورى بۇگىنگى قالىپقا بەيىم. باستاۋىش پەن بايانداۋىش ءوز ورنىندا، انىقتاۋىش، تولىقتاۋىش، پىسىقتاۋىشتار تيەسىلى جەرىندە. قازىرگى قالىپتاسقان پروزا ماشىعىنا جات، بىردەن كوزگە ۇرار ايىرىم بەلگىلەر بايقالمايدى.
ەندى حيكايانى قايىرا وقىلىق. سويلەم قۇرىلىم- دارىنىڭ قالىپتى جوبا، ۇيرەنشىك ۇلگىدەن مۇلدە بوتەندىگى بىردەن تانىلادى. وداعاي ءبىتىم، توسىن تىركەس، ەرەكشە جۇيە. ءۇستىرت كوزگە (تۋراسىن ايتساق، دۇمشە بىلگىشتەرگە) ساۋاتسىز بولماعان كۇننىڭ وزىندە، تىم انايى، كەدىر- بۇدىر، كىبىرتىك كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ماشىقتى قولتاڭبا، ەجەلگى ءداستۇر جەمىسى، تەك ءبىز ۇمىتقان، مۇلدە دەرلىك قولدانۋدان شىققان وزگەشە ستيليستيكا. جوعارىدا ءبىز وي رەتىنە، ءسوز ورايىنا بايلانىستى كەلتىرگەن (ياعني ستيلدىك تۇرعىدان ىرىكتەلمەگەن) مىسالدارعا زەر سالىڭىز. حيكايانىڭ كەز كەلگەن تۇسىنا ەجەلەي ءۇڭىلىڭىز. ءوز تولقىنى، ءوز قيسىنى بار، تابيعي دا بايىپتى، اسەم قۇرىلىمدار.
حيكايانىڭ باسىنان تۇسەيىك.
«وسى مىسال بۇرىنعى ۋاقىتتان قالعان. قازاقتىڭ كارى شالدارى بۇرىنعى وتكەن ۋاقىتتارىن ايتىپ وتىرادى، وزدەرىنىڭ اتا- بابالارىنان قالعان سوزدەرىن...»
حيكايا ءدال وسى قالپىندا قازىرگى باسپا ءسوزدىڭ تەگەرشىگىن ۇستاپ وتىرعان رەداكتور - تاجىريبەلى ءجۋرناليستىڭ، ءتاپ- ءتاۋىر جازۋشىنىڭ الدىنان ءوتتى دەيىك. «تۇزەلىپ»، «وڭدەلگەن» سوڭ مىنا قالىپقا تۇسپەك: «بۇل - بۇرىنعى ۋاقىتتان قالعان مىسال. قازاقتىڭ كارى شالدارى بۇرىنعى وتكەن ۋاقىتتارىن، وزدەرىنىڭ اتا- بابالارىنان قالعان سوزدەرىن ايتىپ وتىرادى...» ءبارى دۇرىس. ءبىراق بۇلا سويلەمدەر ءوزىنىڭ قان- سولىنەن ايرىلىپ، جانسىز كەپكە ءتۇستى.
ارى قاراي ءسۇزىپ وقىڭىز، اتتامالاپ ءتۇسىڭىز، ءار جەرىنە كوز سالىڭىز. وزگەشە كۇرمەۋ، قىزعىلىقتى كونسترۋكسيا.
«ەندى بۇرىنعىنى ايتىپ وتىرعان قارتتار بايقاي ما ەكەن، بۇرىن كۇننىڭ جىلى بولاتىنى - سول زامانداعى ورمان- اعاشتىڭ كوپتىگىنەن ەكەنىن. وسى كۇندە سونداعى اعاش تاۋلاردا از، قىرىپ ءبىتىرىسىپتى».
«وسى كۇندە قىردا بۇرىنعىداي ورماندى، جاقسى جەرلەر جوق، تىم بولماسا جولاۋشى ساپار شەگىپ تالعاندا تۇرا قالىپ كوڭىل كوتەرگەندەي. سونداي جاقسى ەش نارسە قالماسا دا ءبىلىنىپ تۇر، بۇرىنعى قالعان سىمتاستارعا، قورعاندارعا قاراعاندا باياعىدا بۇ دالالاردا تۇرۋ جامان بولماعانى. بۇلاردى بايقاماعان ادامدار بىلە قويا ما ءھام كوڭىلدەرىنە الا ما!»
«سوندا كەبەك كوڭىلىن كوتەرۋگە بۇركىت الىپ شىقتى دەيدى. دالادا اۋلاپ جۇرسە دە ھەش تۇلكى جولىقپادى دەيدى. ءسويتىپ وتىرىپ ماتاي تايپاسى مەكەن ەتەتىن حان تاۋىنا شەيىن باردى دەيدى».
«سوندا كەبەكتىڭ موينىنا ارقان تاعىپ، اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىردى دەيدى. ...سونان سوڭ بۇل بەيشارانى دا ەرىندەي قىلىپ ءولتىرىپ، سۇيەكتەرىن قازۋلى تۇرعان ءبىر ورعا تاستاي بەرىپ، سويلەسىپ قويعانداي تۇس- تۇسىنا جونەلدى دەيدى. جاس بالاعا ەشكىم قاراماي تاستاپ كەتتى دەيدى، بەسىگىمەن. و دا سول جەردە جىلاپ ولسە كەرەك».
قازىرگى پروزا تۇگىلى، XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قارا ءسوز ۇلگىلەرىنە مۇلدە ۇيلەسپەيتىن قۇرىلىم. ءبىرشاما ماشىقتى پروزاشى شاكەرىمنىڭ كوركەم تۋىندىلارىندا، تاريحي، فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ەشقايسىسىندا بۇل تۇرپاتتاس ستيليستيكا اتىمەن ۇشىراسپايدى.
ورتا عاسىرلاردا، «قيسساس- ءۇل- ءانبيا» مەن «بابۇرناما» كەزىندە قالىپتاسقان، كەيىنگى ۇرپاقتارى مۇلدە ۇمىتقان ەجەلگى تۇرىك پروزاسىن زەردەلەي وقىپ، بويىنا سىڭىرگەن اباي، ۇلتتىق فولكلورداعى، حالىق تىلىندەگى كوركەم ماشىق، قالىپتى ۇلگىلەردى پايدالانا وتىرىپ، جاڭا قازاق ادەبيەتىنە وزگەشە جازۋ مانەرىن اكەلگەن ەدى. قايتالاپ ايتايىق، اباي ستيليستيكاسى - كونە تۇرىك ورنەگىن ۇلگى تۇتا وتىرا، حالىق ادەبيەتىنىڭ، ءدىلمار شەشەندەردىڭ، اڭگىمەشى، ەرتەگىشىلەردىڭ سويلەۋ ماشىعىنان تابيعي ءنار العان وزگەشە قۇرىلىم. كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ دامىتقان، قازىرگى كەيبىر جازۋشىلار قولدانىپ تا جۇرگەن، وي اعىمىنا، ءسوز اۋەنىنە وراي تۇزىلەتىن، كىتابي جاساندىلىقتان ادا، وسى تاقىلەتتەس سويلەم جۇيەسى اباي «عاقىليالارىنىڭ» كەز كەلگەن بەتىنەن ۇشىراسادى.
«بۇرىنعى قازاق جايىن جاقسى بىلگەن ادامدار ايتىپتى: «ءبي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى»، - دەپ». («ءۇشىنشى ءسوز»).
«وتىرىك، كورمەگەنىن كوردىم دەۋشى كۋالەر دا الدەقاشان دايىندالىپ قويىلعان، باعاناعى جاقسى ادام سايلاۋعا جاراماسى ءۇشىن». (سوندا) .
«ءاربىر بايقاعان ادام بىلسە كەرەك: كۇلكى ءوزى ءبىر ماستىق ەكەنىن، ءاربىر ماس كىسىدەن عافيل كوپ وتەتۇعىنىن دا، ءاربىر ماستىڭ سويلەگەن كەزىندە باس اۋىرتاتۇعىنىن». ء(تورتىنشى ءسوز»).
«تەگىندە ويلايمىن: بۇ دا جاقسى، ولەر كەزدە اتتەگەن- اي، سونداي- سونداي قىزىقتارىم قالدى- اۋ دەپ قايعىلى بولماي، الدىڭعى تىلەۋ بولماسا، ارتقا الاڭ بولماي ولۋگە». («توعىزىنشى ءسوز»).
«پاندەدە ءبىر ءىس بار جالىعۋ دەگەن». («جيىرماسىنشى ءسوز»).
«كوزدى، مۇرىندى اۋىزعا جاقىن جاراتىپتى، ءىشىپ- جەگەن اسىمىزدىڭ تازالىعىن كورىپ، ءيىسىن ءبىلىپ ءىشىپ- جەسىن دەپ». («جيىرما جەتىنشى ءسوز»)
«جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى ولەتۇعىنىن، جانە ءولىم ۇنەمى قارتايتىپ كەلمەيتۇعىنىن، ءبىر العاندى قايتا جىبەر- مەيتۇعىنىن». («وتىز ءتورتىنشى ءسوز») .
«ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعانىنان بىلىنەدى، قالايشا بىتىرگەنىنەن ەمەس». («وتىز جەتىنشى ءسوز»).
«ەندى بۇل سوزدەن ءبىلىندى، ۇيات ءوزى يماننىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەن. ولاي بولعاندا، بىلمەك كەرەك، ۇيات ءوزى قانداي نارسە؟ «(«وتىز التىنشى ءسوز»).
«ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ». («قىرىق بەسىنشى ءسوز»).
«دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالانعان حيكايا مەن اباي پروزاسىنىڭ ستيلدىك بىرلىگىنە ونداعان، جۇزدەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولار ەدى. ال وي تۋىستىعىنا كەلسەك، جالعاس، ۇندەس تولعام، تۇيىندەر دە ءبىرشاما. حيكايادا قازاق حالقىنىڭ وتكەن كۇندەردەگى تۇرمىس- جايى، مىنەز- قۇلقى، زاماننىڭ جاڭارۋىنا ساي وزگەرىستەر جايىندا كەيدە تۋرالاپ، كەيدە تۇسپالداپ ءبىراز ايتىلعان. سونىمەن قاتار، اۆتور ءسوز ۇشىعىن كەيىنگە قالدىرادى. حيكاياداعى وسى ماڭزىلدەس تۇيىندەردىڭ ءبىرازىن ابايدىڭ «عاقليالارىنان» ۇشى- راتامىز. ارينە، حيكايانىڭ تىكەلەي جالعاسى ەمەس، ءبىراق وزەگى ءبىر، ويى ورتاق، ءار كەزدە جازىلعان قارايلاس، قاباتتاس، ۇستەمە بايلامدار. بۇل ارادا قازاقتىڭ ەركىن زامانداعى ادەت- عۇرپى مەن كەيىنگى كەزەڭدەگى مىنەز- قۇلقى سالعاستىرىلا بايىپتالعان «وتىز توعىزىنشى سوزگە»، حالىقتىڭ تىرشىلىك كەبى تۋرالى كەڭەس قوزعايتىن ءۇشىنشى، سەگىزىنشى، ون ءبىرىنشى، جيىرما التىنشى، وتىزىنشى، قىرىك ەكىنشى «سوزدەرگە» سىلتەمە جاساۋعا بولادى. (كونە زامان سۋرەتى، قازاقتىڭ وتكەندەگى يگى مىنەز، ابزال قاسيەتتەرى، رۋحىنىڭ بيىكتىگى، ءان- كۇيىنىڭ اسەمدىگى، كەيىنگى ۇرپاق ءداستۇرلى سالت، ۇلتتىق مىنەزدەردەن ايرىلا باستاعانى تۋرالى تولعامدار اباي پوەزياسىندا دا مولىنان كەزدەسەدى) .
باجايلاي تەكسەرسەك، ۇيلەستىك، ۇقساستىق قانا ەمەس، ناقپا- ناق قايتالاۋ فاكتىلەرى دە ۇشىراسادى ەكەن.
«دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» باسىلعان حيكايادا شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ ەسكى تاريحى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلىپتى:
«بۇرىن وتكەن اتاقتى تەمۋچين حان كور حاندى قاراتىپ جولى بولىپ كەلە جاتىپ، شىڭعىستاۋعا جاقىن ءبىر جەرگە توقتادى دەيدى.. . قازاقتار سول تەمۋچين حانعا باعىنعان ون ەكىنشى حالىق ەكەن، بۇ جاقتا قاراماعان ەشكىم قالمايدى. سوندا تەمۋچيننىڭ كوڭىلىنە: ء»بۇتىن دۇنيەنى الاسىن، شىڭعىس حان دەپ اتالاسىڭ»، - دەگەن پايعامباردىڭ ءسوزى ءتۇسىپ، وزىنە جاڭادان ات قويۋعا ويلاپتى. سوندا حانعا قاراعان ون ەكى حالىقتان ءبىر- ءبىر جاقسى كىسى شىعىپ، حان تاۋىنىڭ باسىنا ءبىر- ءبىر قادا ورناتىپ، سوعان اق شاتىر قۇردى دەيدى. سول ون ەكى كىسىنىڭ ءبىرى - مايقى ەدى. تەمۋچيندى اق كيگىزگە كوتەرىپ، تاۋدىڭ باسىنداعى شاتىرعا الىپ كەلدى دەيدى.. . وسىدان سوڭ سول حان كوتەرگەن جەر حان تاۋى اتانىپ، ماڭايىنداعى اۋىلدار شىڭعىس اتاندى دەيدى...»
ەندى ابايدىڭ ءوز اتىڭدا تۇرعان، بارلىق جيناقتارىنا ەنىپ جۇرگەن «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى» جازباسىنا ۇڭىلەيىك:
«قاشان ماڭعۇلدان شىڭعىس حان شىققاندا، قازاقتار قۇتتى بوسىنعا بارىپتى. ءبىراق قاي جەردە بارعانى ماعلۇم ەمەس، سويتسە دە وسى شىڭعىس تاۋىندا، اسكەر قاراۋىل وزەنىنىڭ بويىندا جاتىپ، ون ەكى رۋدان ون ەكى كىسى ماڭعۇلدىڭ ءوز زاڭى بويىنشا «حان» دەگەن ۇلكەن بيىكتىڭ باسىندا، اق كيگىزگە شىڭعىستى وتىرعىزىپ، حان كوتەرگەن دەيدى. تاۋىنىڭ شىڭعىس اتالىپ، بيىگى حان اتالماق سەبەبى دە سول بولسا كەرەك. سول ون ەكى كىسىنىڭ ءبىرى - قازاقتان مايقى ءبي دەگەن كىسى ەكەن.. . اۋەلدە كور حاندى ءولتىرىپ ۇيعىر جۇرتىن الىپتى...»
بۇل ارادا ارتىق تۇسىنىكتىڭ قاجەتى بولماس.
«دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» باسىلعان حيكايا: ءبىز دە شالداردىڭ ايتقانىن قوستايىق: قازاق ىشىندە ءبارى دە وزگەرىپ كەتتى - مىنەزدەرى دە، جەر- سۋى دا. جاقسى بولدى ما، جامان بولدى ما - ەندىگى جازعانىمىزدان كورىنەر»، - دەگەن سوزدەرمەن ءتامامدالادى.
ۇلى ويشىل بۇل تاراپتاعى تولعامدارىن باسپا سوزگە جىبەرە قويدى دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىز. اباي جانە سول زامانداعى باسپا ءسوز - بىزدە ءالى تەكسەرىلمەگەن ماسەلە. كىتاپ شىعارۋ قازاق اراسىندا قالىپتاسقان ىسكە اينالعان كەزدە، نيەت ەتكەن ەكىنىڭ ءبىرى ولەندەرىن باستىرىپ، ەجەلگى اڭىز، جىرلار ەل اراسىنا مىڭداعان دانامەن تارالىپ جاتقان كەزدە ۇلى اقىنىمىزدىڭ باسپا ىسىنەن شەتتەپ قالۋى - ءمان- ماعىناسى مول، تەرەڭ سىرلى، ءارى ارنايى ءسوز ەتۋگە تۇرارلىق ماسەلە. بۇل ارادا اتالمىش حيكايادان سوڭعى، قازاق اراسىنداعى وزگەرىستەر تۋرالى جازبانىڭ جارياعا شىقپاي، ءتىپتى، مەجەلى مۇراتىنا جەتپەي توقتاۋى تۋرالى عانا ايتپاقپىز. وعان دا سەبەپ كوپ. ەڭ باستىسى - ۇلى اقىننىڭ جاڭا زامانعا وزگەشە كوزقاراسى. ءبىز بۇل ماسەلەنىڭ دە ءبىر عانا جاعىن الىپ، وندا دا تىم جايداقتاپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇرمىز. ابايدىڭ وكىمەت تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋ استىندا بولعانىن، ەش جەردە كىتاپ شىعارماي- اق، ۇندەمەس تسەنزۋرادان عۇمىر بويى جاپا شەككەنىن ەسكەرمەيمىز. ابايدىڭ بارلىق قولجازبا مۇراسى پاتشا وحرانكاسىنىڭ اقىن اۋلىنداعى 1903 -جىلعى ويرانى كەزىندە قاتتاۋعا تۇسكەنى كۇمانسىز. ءدال وسى وقيعانىڭ اباي ءومىرىن قىسقارتقانى، ونىڭ كۇرت شوگىپ، تەز قارتايىپ، اجالىنان بۇرىن ولۋىنە سەبەپ بولعانى تاعى انىق. ءتاۋبا، كوپتەگەن كوشىرمەلەر قالدى، ءبىراق ۇلى اقىننىڭ ءوز قولىمەن تاڭبالانعان ءتۇپنۇسقا ديۋاندا تاعى نەلەر بولعانىن كىم بىلەدى؟ ول - تۇمانعا باتقان ءىس، ودان سوڭعى زاماندا قانشاما اپات كەلدى - ساقتالدى ما، ساقتالسا كىم قايدان ىزدەمەك - ايتەۋىر ءۇمىتىمىزدى ۇزبەيىك. قولدا باردىڭ ءوزى ولشەۋسىز قازىنا. اباي قازىرگى قالپىنىڭ وزىندە تولىق. كولەمى كوبەيگەننەن باعاسى وزگەرمەيدى. ايتكەنمەن ءبىز وسى ماقالا ارقىلى ۇشان داريانىڭ شەتكە شاشىراعان ءبىر تامشىسى ءوز ارناسىنا قايتىپ ورالسا دەدىك.
وسى ورايدا، رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» 1895 -جىلى باسىلعان، ابايعا قاتىسى بولۋى مۇمكىن تاعى ءبىر اڭگىمە - «تاكاپپار اسكەر باسى تۋراسىنان» - ۇلى اقىنعا تيەسىلى مۇرا ەمەس دەگەن پىكىرگە توقتادىق. راس، بۇل اڭگىمەنىڭ ءتۇپ تامىرى اباي «ەس- كەندىرىنە» بارىپ تىرەلەدى. ءبىراق سول پوەمانى ەستىگەن ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىققان ولاق مازمۇنداۋ دەمەكپىز. اڭگىمەدە ابايعا ءتان، كەرەك دەسەڭىز، اتاقتى پوەمانى سوزبە- ءسوز قايتالايتىن ورالىمدار، تىركەستەر ۇشىراسقانىمەن، جازۋ مادەنيەتى جەتىلمەگەن قالام تاڭباسى ايقىن كورىنىپ تۇر. بۇل، ءتىپتى، اباي قولىنان شىققان اڭگىمەنىڭ بۇلدىرىلگەن رەداكتسياسى دا ەمەس. پوەمامەن ءۇستىرت تانىستىق ناتيجەسىندە تۋعان ادەپكى ءاپسانا. مۇنداي جاڭعىرىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى - ەڭلىك - كەبەك تراگەدياسىن ەكىنشى قايتارا، باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن وزگەرتىپ، وتە ولاق بايانداعان، سول «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جارىق كورگەن «قازاق تۋراسىنان حيكايا». اتالمىش ەكى نۇسقا دا اباي شىعار- مالارىنىڭ ءار ءتۇرلى جولمەن ەل اراسىنا تارالىپ، حالىق ساناسىنا اسەر ەتۋىنىڭ وزىندىك كۋالارى بولىپ تابىلادى.
ءسوز سوڭىندا 1892 -جىلى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» باسىلعان «قازاقتاردىڭ ەستەرىنەن كەتپەي جۇرگەن ءبىر ءسوز» اتتى حيكايا ەشقانداي داۋسىز، ابايعا عانا تيەسىلى شىعارما ەكەنىن قايتالاپ ايتقىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار، بۇل - جابايى اقپار، ءقارادۇرسىن ماقالا ەمەس، باس- اياعى ءبۇتىن، ارتىق- اۋىس مۇشەسى جوق، ماشىقتى، شەبەر پروزاشىنىڭ قولىنان شىققان، ۇلى اباي اتىنا لايىق تۋىندى ەكەنىنە كۋالىك بەرەمىز. حيكايانىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى، بەينەلەۋ تاسىلدەرى، ستيليستيكالىق سىپاتى - بۇكىل بولمىس- ءبىتىمى تۋرالى تۇتاس ءبىر زەرتتەۋ جازىپ شىعۋعا بولار ەدى.
ەندىگى كەزەكتەگى ماسەلە - حيكايانى تەكستولوگيالىق تۇرعىدان قايتا قاراپ شىعۋ. اڭگىمەنىڭ «دالا ءۋولاياتىنىڭ گازەتى» اتتى جيناقتاعى سوڭعى باسىلىمى مۇلدە قانا- عاتتانعىسىز دارەجەدە. اباي پروزاسىنىڭ وزگەشە قۇرى- لىمىن بايىپتاماعاندىقتان، سويلەم مەن سويلەم ارالاسىپ كەتكەن، ءسوز جۇيەسى بۇزىلىپ، مازمۇنعا نۇقسان كەلگەن. جاڭساق وقىلعان، قاتە باسىلعان سوزدەر دە كوپ. بۇل رەتتە «جۇلدىزداعى» باسىلىمعا جۇگىنۋگە بولار ەدى. ءبىراق مۇندا دا ءارىپ قاتەلەرى، ءتۇسىپ قالعان سوزدەر ۇشىراسادى. كەرەك دەسەڭىز، ءتۇپنۇسقا ەسەپتى، گازەتتەگى باسىلىمدا دا ادەپكى ەمەس، تىنىس جانە باسقا سىپاتتاعى قاتەلەرمەن قاتار، رەداكتور قالامىنىڭ ۇشى تيگەن، ياعني كوپە- كورنەۋ بۇلىنگەن تۇستار بايقالادى. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەنمەن ءجۇز جىل ءوتىپتى. قالعان شارۋانى ەكىنشى ءجۇز جىلدىققا جىبەرۋگە بولماس.
ەڭ باستىسى، - اباي قولىنان شىققان، ادەبيەت تاريحى ءۇشىن، رۋحاني- مادەني قازىنامىز ءۇشىن ايرىقشا ءماندى تۋىندىنىڭ كولەڭكەدە قالماۋى. ەندىگى جەردە ۇلى اقىننىڭ جيناعى جاڭا اڭگىمەمەن تولىققانى ءلازىم.
1989.