قازاق ورداسىنداعى حان سايلاۋ ءداستۇرى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جازۋشى مۇحتار ماعاۋين: «حان سايلاۋ - قازاق ەلىندەگى دالالىق دەموكراتيانىڭ كورىنىسى» دەي وتىرىپ. قازاق ورداسىندا بيلىك الماسۋدىڭ ەرەكشە ءتۇرى قالىپتاستى. قازاق داستۇرىندە ءاربىر جاڭا حان ءوزىنىڭ تۋمىسىمەن ەمەس، بولمىسىمەن بيلىككە جەتكەن، ياعني، حاننىڭ ۇلى ەمەس، حالىقتىڭ ۇلى رەتىندە تانىلعان ەل اعالارىنىڭ ءبىرى كوپشىلىكتىڭ قالاۋى بويىنشا حان سايلانعان، - دەيدى.

XVIII عاسىردىڭ 30-40 -جىلدارىندا رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا ەلشىلىكتە جۇرگەن اتاقتى مامەت مىرزا تيەۆكەليەۆ: «قىرعىز- قايساقتا... مۇراگەرلىك جولىمەن حان بولمايدى، سايلاۋ ارقىلى عانا حان بولادى» ، - دەپ اتاپ كورسەتەدى.

ورىنبور گۋبەرناتورى ي. نەپليۋيەۆ 1748 -جىلى 26 - تامىزدا رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جاساعان رەسمي حابارلاماسىندا: «بۇل قىرعىز- قايساق بويىنشا ەجەلگى حان- سۇلتان اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى مۇراگەرلىك جولىمەن ەمەس، حالىقتىڭ سايلاۋى بويىنشا عانا حاندىققا جەتە الادى. ەل اعالارى جانە حالىق قاي سۇلتاندى قالاسا، سول حان بولىپ سايلانادى، ال حاننىڭ وكىمى مەن بەدەلى ونىڭ حاندىق دارەجەسىنە ەمەس، حالىقتىڭ قامىن جەگەن وي- پاراساتى مەن ءونىمدى ءىس- ارەكەتىنە بايلانىستى» ، - دەيدى.

رەسەي پاتشاسىنىڭ ۋفا مەن سيبيردەگى نامەستنيگى ي. ياكوبي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا 1781 -جىلى 31 - جەلتوقساندا جولداعان قۇپيا بايانحاتىندا: قازاقتار اراسىندا حان سايلاۋى قازاق ءراسىمى ەجەلگى جارعى نەگىزىندە ورداداعى بارلىق يگى جاقسىنىڭ قالاۋىمەن جۇزەگە اسادى، دەيدى.

ال، قازاقتاعى حان سايلاۋ ءداستۇرىنىڭ ءتۇپ تامىرى ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ IV- V عاسىرلارىنا - كونە عۇن داۋىرىنە بارىپ تىرەلەدى. ەجەلگى تۇرىك ورداسى زامانىنان، VI عاسىردان جەتكەن ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قاعانات تاريحىنداعى ءتورتىنشى ءامىرشى مۇعان حان تاق بيلىگى اعادان ىنىگە، ودان سوڭ اعانىڭ بالاسىنان ءىنىنىڭ بالاسىنا كوشەتىن ءداستۇردى زاڭ جۇزىندە نەگىزدەپتى.

بيلىك الماسۋدىڭ مۇنداي وزگەشە ۇلگىسى ەركىندىگى مول اسكەري فەودالدىق ورتادا ايرىقشا ۇتىمدى بولىپ شىعادى، اعايىننىڭ تاتۋلىعىن، ەلدىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەدى؛ ولگەن ءامىرشىنىڭ ارتىندا قالعان بالالاردىڭ نەمەسە كولدەنەڭ ۇمىتكەرلەردىڭ ءوزارا قىرقىسىنا جول بەرمەيدى.

ەڭ باستىسى - ۇلىس بيلىگى بارلىق ۋاقىتتا دا كامەلەتتەن وزعان، ءبىرشاما تاجىريبە جيناقتاعان، بەدەلدى، جاۋىنگەر ادامنىڭ قولىندا بولادى.

ۇلى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ مۇراگەرى، ودان سوڭعى باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ تاريحي جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن التىن وردا زامانىندا بۇل كىلتيپاننىڭ دا ەمى تابىلادى. التىن وردا ۇلىسىندا دا ەجەلگى تۇرىك داستۇرىنە ساي، تاق بيلىگى اعادان ىنىگە كوشەتىن زاڭ بەرىك ساقتالادى، الايدا، بيلىك مىندەتتى تۇردە كەلەسى ىنىگە اۋاتىن سالت قابىلدانبايدى، كەلەسى ءىنى - ول تۋعان ءىنى ەمەس، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك ءىنى بولۋى دا مۇمكىن، ايتەۋىر بيلەۋشى اۋلەتتەن شىققان ۇمىتكەر تەك سايلاۋ جونىمەن عانا تاققا جەتەدى. ءسويتىپ، وسىعان دەيىن جالپى جۇرتقا بىلىگىمەن، ەرلىگىمەن تانىلعان، تۇرعىلاستار اراسىندا زور بەدەل العان، بۇكىل اۋلەت مويىنداعان ادام حان كوتەرىلۋگە ءتيىس بولادى. ارينە، جاڭا حان سايلاۋدا بەلگىلى ءبىر ساياسي كۇشتەر مەن توپتار، ءىرى شونجارلار، كەيدە ۇلكەن بيلىككە جەتكەن اسكەر- باسى بەكتەر شەشۋشى قىزىمەت اتقارعان. قايتكەندە دە ەل تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان يگى جاقسىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ىرقىنان تىس، كەزدەيسوق ادامنىڭ تاققا كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

قازاق ۇعىمىنادا حاندىققا كانديدات ادامىنىڭ ەڭ باستى شارتى - شىڭعىس حان اۋلەتىنەن بولۋى كەرەك. قازاق اراسىندا تورە تۇقىمى اتانعان شىڭعىس حان ۇرپاعى ايرىقشا تەكتى اۋلەت دەپ سانالعان.

جاڭا حاندى سايلاۋ اشىق تۇردە، جاريا جاعدايدا وتكىزىلگەن. اۋەلى بۇكىل ۇلىسقا ساۋىن ايتىلادى. جۇرتشىلىق بەلگىلى ءبىر جەرگە جينالدى. حان سايلاۋ ءراسىمىن كورۋگە، بەلگىلى ءبىر مولشەردە سىرتتاي بولسا دا اتسالىسۋعا ۇلىستاعى كارى- جاستىڭ ءبارىنىڭ دە حاقىسى بار. ايتكەنمەن، شەشۋشى داۋىس - ەل اعالارىنا تيەسىلى. بۇلار: جۇرت ۇستاعان سۇلتاندار، رۋباسى بيلەر، اسكەرباسى باتىرلار جانە ەرلىگىمەن ءيا بىلىگىمەن تاپتون وزعان يگى جاقسىلار.

البەتتە، ەل اعالارى الدىنالا اقىلداسىپ، كەڭەسە كەلە بىلگىلى ءبىر شەشىمگە توقتايدى. سودان سوڭ عانا جالپى جۇرتتىڭ ماقۇلداۋىمەن حان كوتەرۋ ءراسىمى جۇما كۇنى اشىق اسپان استىندا وتەتىن بولعان. جينالعان جۇرت كەڭ مايداندا اتتىلى- جاياۋلى القاقوتان تۇرادى. ورتاعا قىمبات كىلەمدەر ءتۇرلى- ءتۇستى تەكەمەت، سىرماق، جىبەك كورپەلەر جايىلعان. بۇل - ەڭ سىيلى دەپ ءتور دەپ ەسەپتەلەدى. توردە حان سايلاۋعا تىكەلەي قاتىسقان ەل اعالارى ءمانساپ- دارەجە، اتاق- بەدەلىنە قاراي ءۇش قاتار، ءتورت قاتار بولىپ دوڭگەلەنە وتىرادى. قاق ورتادا، ياعىني ءتوردىڭ توبەسىندە وسى سالتاناتقا وراي ارنايى باسىلعان، التىن ادەپتى جۇقا اق كيىز.

جۇرت ورنىعىپ، دابىرا باسىلعان سوڭ كۇللى ورداعا تانىمال، اتاق- ابىرويى زور اقساقالداردىڭ ءبىرى ورنىنان كوتەرىلىپ، جينالعان جۇرتقا ۇلى كەڭەستىڭ شەشىمىن جاريالايدى، حاندىققا كىمنىڭ سايلانباعىن ايتادى. بۇدان سوڭ ەلگە تانىمال ەكى ادام بولاشاق تاق يەسىن ەكى جاعىنان قولتىقتاپ اكەلىپ، ءتوردىڭ توبەسى اق كيىزدىڭ ۇستىنە شىعارادى. ءالى حان ەمەس ۇمىتكەر اق كيىزدىڭ ورتاسىندا ءجۇزىن قۇبىلاعا قاراتىپ، قولىن قۋسىرىپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرادى.

وسىدان كەيىن: رۋ باسى شەشەن بيلەر، اسكەر باسى كوزسىز باتىرلار، كەيبىر ىقپالدى سۇلتاندار كەزەك- كەزەك كوپشىلىككە قاراتا جاڭا حاننىڭ ابزال قاسيەتتەرىن جانە الدا اتقارار مىندەتتەرى جايلى وزدەرىنىڭ جۇرەكجاردى پىكىرلەرىن جولدايدى. حاننىڭ جاقسى ىستەرى ماداقتالادى، ەلگە بەرەكە- بىرلىكتى ساقتاۋ تۇرعىسىنان ناسيحات ايتىلادى. ويتكەنى، حان سايلاۋ - بارشا حالىققا ورتاق ءىس.

ودان سوڭ ءدىن باسى مولدالار قۇران اياتىن وقىپ، كۇللى جۇرتتى بىرلىك ءپاتۋاعا شاقىرادى. سوڭىندا ۇلىستىڭ اتىنان باتا جاسايدى. بۇدان كەيىن اسا ىقپالدى رۋلاردان سايلانعان مىقتى ءتورت ازامات ورتاعا شىعىپ، حان وتىرعان اق كيىزدىڭ ءتورت پۇشپاعىنان ۇستاپ، باستارىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ، قايتادان جەرگە تۇسىرەدى. قازاقتىڭ «اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادىق» دەگەن ۇعىمى وسىندا جاتىر.

اۋەلگى ءتورت جىگىتتەن كەيىن، ۇلىس بەكەمدىگىنە تىكەلەي قاتىسى بار تۇلعالار رۋ- رۋىمەن توپتالىپ كەلىپ، اق كيىزدە وتىرعان حاندى كەزەك- كەزەگىمەن توبەسىنە كوتەرىپ شىعادى. بۇل ءراسىم ءار اتقارىلعان سايىن رۋدىڭ بەدەلدى ايەل ادامدارى حان وتىرعان اق كيىزگە التىن- كۇمىس تەڭگەدەن شاشىپ تۇرادى.

بۇل ءراسىم اياقتالعان سوڭ ەل اعالارى حاننىڭ سىرتقى كيىمىن شەشىپ، العاش كوتەرگەن ءتورت جىگىتتە ۇلەستىرەدى دە، حانعا جاڭادان تىگىلگەن التىندى ايىر قالپاق، قامقا تون، زەرلى شالبار، وقالى ەتىك كيگىزەدى، بار جاراعىن اسىندىرادى، سوڭىندا التىندى ەر- تۇرمانى بار ارعىماق اتقا مىنگىزەدى. اسان قايعى اتامىزدىڭ:

ارعىماق اتقا مىندەپ دەپ،

ارتىق توپتان اداس پا! - دەيتىن تولعاۋى وسىنداي دا ايتىلسا كەرەك.

ارعىماق اتقا مىنگەن حان قازاق ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە تولىق مويىندالعانىن بىلدىرەدى. قازاق راسىمىندە حانعا ماڭدايىن جەرگە تيگىزىپ باس ۇرۋ بولماعان، ءتىپتى تىزە بۇگۋ دە جوق، حان دەگەن قاراشانىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرمەتى - اتتان ءتۇسۋ، تۇرەگەپ تۇرىپ قول قۋسىرىپ ىزەت ءبىلدىرۋ عانا.

قازاقتا، «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي» دەگەن ءسوز بار. ول وسى حان سايلاۋ راسىمىنە قاتىستى ايتىلعان. سايلانعان حاندى الىس- جاقىنداعى جۇرت قۇتتىقتاي كەلىپ، ۇلان- اسار توي جاساعان. تويدا جىراۋلار ونەگەلى جىر ايتادى، كۇيشىلەر كۇي تولعايدى، الامان بايگە، جامبى اتۋ، كوكپار، بالۋان كۇرەس سياقتى ۇلىستىڭ مەرەيىن كوتەرەتىن، جۇرتتى ەرلىككە، كىسىلىككە باۋليتىن، جاس ۇرپاققا ۇلگى- ونەگە تاستايتىن، سالت- ءداستۇردىڭ ءبارى حان تويىندا كورىنىس بەرەدى.

وسى ورايدا، باسقا جۇرتتا جوق ءراسىم «حان سارقىتى» دەگەن بار. تويعا كەلگەن قاۋىم حاننىڭ ورىستەگى مال- مۇلكىنەن قوزى- لاق، تايىنشا- تورپاق دەگەندەي سارقىت الىپ كەتەدى. بۇل وتە جاقسى ءداستۇر، تويعا كەلە الماعان ۇلىس تىلەكشىسى جارلى- جاقىباي قاۋىم وسىلاي ءدام تاتادى. بۇل ەشقانداي ىرىم- نانىم ەمەس ءداستۇر، حالىق قالاۋىمەن كوتەرىلگەن حانعا دەگەن قۇرمەت. ارا دا اپتا وتپەي سارقىتقا كەتكەن مالدىڭ ورىنى «حان سىيلىقپەن « نەشە ەسەلەپ تولادى.

ەسكەرتۋ: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» (الماتى، «قازاقستان» 1995 ج. ) كىتابىنداعى دەرەكتەر پايدالانىلدى.

بەردىحان قۇسايىن

«نامىس»