جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جۇمباعى شۇقشيا زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات- «سۇر ايدىڭ ارتىنان كۇنشۋاق بولماي تۇرعان با؟ كۇننىڭ كوزىن ماڭگىلىك بۇلت باسىپ تۇرۋى مۇمكىن بە؟»

جۇسىپبەكتىڭ ماعجانعا جازعان حاتىنان

جۇسىپبەكتىڭ «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى» دەپ اتالاتىن، 1925 - جىلى تاشكەنتتەگى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ الدىندا جاساعان بايانداماسى بار. بۇل قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ قاي زامانداعى بيىگىنەن قاراساق تا، اسقاق شىڭى.

وسى كۇنگە دەيىن جۇسىپبەك شىققان بيىك قيا جارتاسقا جۇرەگى داۋالاپ جاقىنداعان ەشكىم جوق. سوۆەت زامانىندا ادەبيەت تە، سىن دا جالاڭ بۇقاراشىل، جاتتاندى ماركستىك، ۇردا- جىق بولشيەۆيكتىك سۇرلەۋگە ءتۇستى دە، ءالى كۇنگە ءوز مىندەتىن ورىنداي الماي كەلەدى.

وسى باياندامادا جۇسىپبەك «ماعجاننىڭ اقىندىعىن سىناۋعا ءبىلىمىمىز، كۇشىمىز كامىل جەتەدى دەپ ايتا المايمىز» دەيدى. سول سياقتى، ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ قىسقا ماقالامىزدا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارماشىلىعىن تالداپ بەرۋگە ورەمىز جەتپەيتىنىن تولىق مويىندايمىز. ءبىز ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزى، ءالى كۇنگە الدىنا وزگە جۇيرىك تۇسپەگەن، وقىرمان كوپ جىلدار قول ءۇزىپ، جاڭا تابىسىپ جاتقان، تابىسسا دا، تانىماي جاتقان جۇسىپبەكتىڭ ءبىر- ەكى شىعارمالارىن تاريحشى كوزىمەن تالداپ كورمەكپىز.

ەڭ الدىمەن، جازۋشىنىڭ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» اتالاتىن پوۆەسىنە ارا تۇسپەكپىز.

بۇل شىعارما تۋرالى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تاقىرىبىندا جازىپ جۇرگەن مامانداردىڭ اراسىندا قازىرگى كۇنى ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءبىرى - كۇنىكەيدى اقتايدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، كەدەي قىزى كۇنىكەي - ءوز تەڭدىگىن قورعاعان، جالپى ەسكىلىككە، كوشپەلى، جاداعاي تۇرمىس تۋدىرعان ادەت- سالتقا قارسى كۇرەسكەن، سول قورلىق يتەرمەلەپ، ۇزاتىلعان ادامىنان قاشىپ، سۇيگەن جىگىتىنىڭ قۇشاعىنا ۇمتىلعان قازاقتىڭ كەكتى قىزىنىڭ بەينەسى.

سىنشىلاردىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» پوۆەسىنىڭ تاقىرىبى - ايەل تاعدىرى. «جازۋشى قازاق ايەلى تەڭدىككە جەتىپ بولعان جوق، وعان دەگەن كوزقاراس وزگەرمەگەن، ەلدىڭ ەسكى تۇرمىسى، ۇعىمى ءالى دە قولبايلاۋ بولىپ، اياقتى شىرماپ جاتىر دەگەن ويعا تىرەيدى» دەگەندى ەكى سىنشىنىڭ ءبىرى جازادى. ەكىنشىسى - كۇنىكەيدى جازعىراتىن كوزقاراس. ول اتاستىرىلعان ادامىن مويىنداماي، نەكەنى بۇزىپ، وزگەگە بەرىلگەن، مورال تۇرعىسىنان سىن كوتەرمەيتىن ايەل. كۇنىكەي اڭگىمەنىڭ سوڭىندا جالعىزدان- جالعىز قاراڭعى ۇيدە قامالىپ، اۋرۋدان كۇيزەلىپ، سۋىقتان توڭىپ، اشتىقتان قاتىپ جاتۋى دا - قۇداي تاعالانىڭ وعان بەرگەن جازاسى.

پوۆەستىڭ كىرىسپەسىندەگى «شىم قورادا - جەر ۇيدە، جەلپىندىرمەس كور ۇيدە، ارسا- ارسا بولىپ سۇيەگى، قالاقتاي بولىپ يەگى، جاڭقاداي جوق جاق ەتتەن، ساۋساقتارى ءشىلبيىپ، كولەڭكەدەي كىلبيىپ، بۇ جاتقان قاي ارۋاق؟» دەلىنەتىن شۋماقتار وسىنىڭ دالەلى سياقتى. قازاق ادەبيەتى سىنشىلارىنىڭ (س. قيرابايەۆ، ا. ءىسىماقوۆا، ر. تۇرىسبەك، ق. ابدىك ت. ب. ) تاعى ءبىر باسا ايتاتىنى جۇسىپبەكتىڭ شىعارمالارىنداعى تۇرمىستىق سۋرەتتەردىڭ مولدىعى، ونىڭ ىرعاقتى پروزاسى ت. ب.

ەندى مىنا ماسەلەنى قارايىق. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» 1928 -جىلدىڭ سوڭىندا، 1929 -جىلدىڭ باسىندا «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىندا جارىق كوردى. جازۋشى ءوز شىعارماسىن اياقتالار- اياقتاماستا باسىلىمعا بەرىپ وتىرعانى اقيقات شىندىق. بۇل رەداكسيانىڭ قورجىنىندا جاتىپ قالعان شىعارما دەپ ايتۋعا بولمايدى. ەندەشە «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» 1928-1929 -جىلداردىڭ ۇشتاسار تۇسىندا جازىلعان دەپ بىلەمىز. ال بۇل كەزەڭدە قازاق جازۋشىلارىنا ايەل تەڭدىگى، ماحاببات، قازاقي تۇرمىس بەينەلەرى ت. ب. تاقىرىپتار قانشالىقتى وزەكتى ەدى؟ پرولەتاريات جازۋشىلارى قاتارىنا جاڭا ەنىپ جاتقان جاستار ءۇشىن بۇل تاقىرىپتار قىزىقتى بولۋى دا مۇمكىن، ءبىراق جۇسىپبەك بۇل كەزەڭدە تەك كوركەمدىك تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ويشىلدىق تۇرعىسىنان دا تىم بيىككە كوتەرىلىپ كەتكەن بولاتىن.

قازاق جەرىندە «ۇلى كامپەسكە» باستالعان ۋاقىت وسى 1928 - جىل. «قويداي قۋ قامشىمەن، باي مەنەن مولدانى» دەپ قازاق شارۋاشىلىق ومىرىندە دىڭگەك قىزمەتىن اتقارعان بايلاردى قاۋىمنان قۋۋ جانە ەلدى جاپپاي كەدەيلەندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتتى. بايلاردى، جالپى اۋقاتتى ادامداردى، بۇرىنعى قازاق بيلىگىنە قاتىسى بارلاردى، زيالى قاۋىمدى سوۆەت وكىمەتى وتباسى، بالا- شاعاسىمەن باتىستان شىعىسقا، شىعىستان باتىسقا قۋدى. جەر اۋدارۋعا قارسىلىق كەزىندە ولگەنى بار، جولداعى قيىنشىلىقتان قىرىلعانى بار، قولىنان كەلەر دارمەن جوق، قۇسادان ولگەنى بار - قازاقتىڭ شارۋاقور اۋلەتتەرى تاريح ساحناسىنان شىقتى. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز 1928 -جىلدى «ۇكىمەتتىڭ جاڭا ورناعان ۋاقىتى ەدى» دەيتىن. راسىندا دا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاق تىرشىلىگىنە بىلەگىن سىبانىپ كىرىسە باستاعانى وسى جىل.

ءدال وسى قاندى قاساپ باستالعان ۋاقىتتا جۇسىپبەكتىڭ «ايەل تەڭدىگىن» جازۋدان باسقا ماڭىزدى تاقىرىبى بولمادى دەگەنگە كىم نانادى؟ جۇسىپبەكتىڭ شىققان ورتاسىن، جەتكەن بيىگىن، ۇلتشىلدىعىن سەزىنبەگەندىكتەن، ءبىز وسىنداي وراشولاق قورىتىندىعا كەلىپ ءجۇرمىز. سوۆەت وكىمەتى بولسا، جۇسىپبەكتىڭ دەڭگەيىن ءبىلدى. جۇسىپبەكتىڭ ءوزى دە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاققا اشىق شابۋىلعا شىققانىن ايتۋدان جاسقانعان جوق، باسقاشا ونىڭ جۇرتتىڭ الدىندا سوناۋ 1930 -جىلى اتىلعانىن ءتۇسىندىرۋ قيىن.

جۇسىپبەك جاسىنان تاريحي ءبىلىمدى كوپ جيناقتاعان ادام، ول تەك تاريحي ءبىلىمدى عانا ەمەس، تاريحي تانىم جولدارىن دا يگەرگەن. ونىڭ ءوسىپ- ونگەن ورداسى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىن (1931 - جىل قايتىس بولدى) تۋعىزعان ورتا، ونى قورشاعان ادامدار ءماشھۇردىڭ زامانداستارى، اعايىندارى، سىنشىلارى مەن تىلەكتەستەرى. ونىڭ سىرتىندا باياناۋىلدا جۇسىپبەكتىڭ جاس شاعىندا مۇسا شورمان ۇلىنان قالعان حالىق قامىن ويلاۋ مەن بولجاۋ ءداستۇرى بار. سول جولدا جۇرگەن ءسادۋاقاس شورمان ۇلى (1927 - جىلى قايتىس بولدى)، يمانتاي ءساتباي ۇلى (1928 - جىلى قايتىس بولدى) سياقتى الاشقا ۇلگى بەرگەن تۇلعالار بار. ال تاريح دەگەنىمىز، وتكەندى سارالاي وتىرىپ، ءوزىڭنىڭ زامانىڭا سىن ايتۋ، بۇلدىر بولاشاق تۋرالى بولجام ايتۋ.

جۇسىپبەك «ماعجان اقىندىعى تۋرالى» بايانداماسىندا بىلاي دەيدى: «ءار ادامنىڭ، ءار اقىننىڭ ءورىسى ءبىرىنشى - زامانعا، ەكىنشى - تۋىپ- وسكەن الەۋمەتىنە، ءۇشىنشى - ناسىلىنە (تۇقىمىنا) بايلاۋلى. اقىن ەرىكتى- ەرىكسىز ءوز زامانىنىڭ تونىن كيمەسكە، ءوز زامانىنىڭ مۇڭىن جوقتاماسقا، تىلەگىن ورىنداماسقا ءاددى جوق. وزگەلەردەن گورى الەۋمەتتىڭ مۇڭىن باسا جوقتايتىن اقىن بولۋى كەرەك. ويتكەنى اقىن قوعامنىڭ قاراپايىم تىرنا قاتار توپاس مۇشەسى ەمەس، وزگەلەردەن گورى ساق قۇلاقتى، سەزگىش جۇرەكتى، سارا اقىلدى، وتكىر قيالدى مۇشە. اقىن وزگەلەردىڭ سەزبەگەنىن سەزەدى، كورمەگەنىن كورەدى، ويلاماعانىن بولجايدى، ءتىلى جەتپەگەنىن ايتىپ بەرەدى» (402 ب. ).

- مىنە، جازۋشى قۇپياسىنىڭ كىلتى. «كۇنىكەي جازىعىنىڭ» سەبەبىن دە وسى تۇجىرىمدامادان ىزدەۋ كەرەك. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» - ايەل تەڭدىگى تۋرالى جازىلعان شىعارما دەسەك، ول تىم جاداعايلىق بولادى. ول سوتسياليستىك رەاليزمنەن باسقا ەشتەڭە كورمەگەن ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىنعا كەشىرىمدى، بىزگە كەشىرىمسىز. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» - تەكسىزدىك بيلەگەن زاماندا، بولشيەۆيكتەردىڭ ديىرمەنىنە تۇسكەن، ەل جاقسىسىنان ايرىلعان، كەشەگى ەركە- توتاي زامانى ءبىتىپ، توپاس جۇيەنىڭ قورلىعىندا قالعان قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى.

شىعارمادا اندا- ساندا «ءاي، كۇنىكەي- اي، سەن ءبىر جانىپ تۇرعان وتسىڭ عوي» دەگەن اۆتوردىڭ ءسۇيسىنىسى بار. سەبەبى كۇنىكەيدە قازاقتىڭ ەركىن، ەرجۇرەك، بۇلا رۋحى بار. جۇسىپبەكتىڭ بۇل ءسۇيسىنىسى ماعجاننىڭ «كۇننەن تۋعان بالامىن، جارقىرايمىن، جانامىن. كۇنگە عانا باعىنام، ءوزىم - كۇنمىن، ءوزىم - وت، ءسوزىم، قىسىق، كوزىمدە - وت، وزىمە- ءوزىم تابىنام» دەيتىن ولەڭ جولدارىن ەسكە تۇسىرەدى. وت بولىپ جانۋ، كۇن بولىپ قازاققا قىزمەت ەتۋ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى الاساپىراندا قازاق ازاماتتارىنىڭ بارىنە دە مىندەت بولدى. كۇنىكەيدىڭ دە ەرلىگى - بۇل الاش تۋىن كوتەرىپ، ءوز الدىمىزعا ەل بولامىز دەگەن، جۇرەگى قازاق دەپ سوققان، سول ءۇشىن ءوز ومىرلەرىن قۇرباندىققا شالعان قازاق ازاماتتارىنىڭ تاعدىرى.

بۇل جەردە توپاس، دوكىر، نويىس تۇياق تاعدىر ءبىزدىڭ ماڭدايمىزعا جازىپ قويعان ورىستىڭ قامىتى بولسا، بايمان - قازاقتىڭ ەركىنشىلىك رۋحىنان قالعان ءبىر ەلەس. كۇنىكەي - سول ەلەسكە ۇمتىلعان قازاقتىڭ جانى. جازۋشىنىڭ وزگە ات قۇرىپ قالعانداي، ءوزىنىڭ قاھارمانىنا كۇنىكەي اتىن بەرۋى دە ماعجان پوەزياسىنداعى «ەرلەرى ەرتەگىنىڭ ءورت ەدى عوي» دەيتىن تۇسىنىكتەن، ال كۇنىكەيدىڭ اۋىر جاعدايى «ايرىلىپ وت ەكپىندى ەرلەرىنەن، الاشتىڭ جانىنا اۋىر دەرت ەندى عوي» دەگەن شۋماعىمەن اشىلىپ تۇر.

- مىنە، «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» پوۆەسىنىڭ بىزگە ايتپاق سىرى وسى، ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى ءبىز «كۇن استىنداعى كۇنىكەي» اڭگىمەسىن ءبىلۋىمىز كەرەك، «كۇن استىنداعى كۇنىكەيدى» تانۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، باسقانىڭ ءبارى بوس اۋرەشىلىك. جۇسىپبەككە ءبىز تەك ورنەكتى، ىرعاقتى پروزانىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىن¬دە قاراپ، ونىڭ ازاماتتىعىن، ۇلتشىلدىعىن، الەۋمەتشىلدىگىن ەسكەرمەسەك، جازۋشىنىڭ جۇمباعىن دا شەشە المايمىز. وسى تۇرعىدان جۇسىپبەكتىڭ «اقبىلەك» رومانى دا قايتا سارالاۋدى، قايتا باعالاۋدى تالاپ ەتەدى.

«اقبىلەك» رومانىنىڭ رۋحى «كۇنىكەيدىڭ جازىعىنان» بولەك. «اقبىلەكتە» پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارى بولعان، ودان ازامات سوعىسىنىڭ قىرعىنى مەن قورلىعىنان وتكەن قازاقتىڭ قايتا جەتىلىپ، جوعىن تۇگەندەپ، جاڭا زامانعا بەيىمدەلىپ كەلە جاتقان بەينەسىن كورەمىز. مامىرباي وتاعاسىنىڭ سۇلۋ قىزى، اۋىل- ەلدىڭ ەركەسى، ەلدىڭ كورنەكتى جىگىتى، بايدىڭ بالاسى بەكبولاتتىڭ اتاستىرعان جارى، ودان «اق قاشىپ، قىزىل قۋعاندا» قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىعىنان ورىستىڭ قولىنا ءتۇسىپ قور بولعان، وعان سىنباي وقۋعا ۇمتىلعان، اقىر سوڭىندا بىلىكتى ءبىر ازاماتتىڭ جارى بولىپ، ءوز ءتۇتىنىن تۇتەتكەن، وزگە قاراڭعى اۋىلداستارىن ورگە تارتقان اقبىلەك - ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ شارتتى وبرازى.

جۇسىپبەك بۇل شىعارمانى 1927 -جىلى جازدىڭ سوڭىندا جازدى. بۇل تۋرالى 1927 -جىلدىڭ 15 - قاراشاسىندا جۇسىپبەكتىڭ ماشھۇرگە جازعان حاتىندا ەگجەي- تەگجەيلى باياندالادى: «ەكى جارىم اي بولدى... ءبىر رومان جازىپ ءبىتىردىم. ءوزىڭىز كورگەن «قارتقوجادان» ۇلكەندىگى ەكى ەسە ۇلكەن بولادى. بار ويىم، ىنتام، رۋحىم سول رومانعا كەتىپ، تاپ جىندى كىسىدەي بولىپپىن، دوستى، جولداستى، قۇرمەتتى، قىمبات اعانى ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن»، - دەيدى جازۋشى. (جۇمابايەۆ م. شىعارمالارى. الماتى، 1989.) بۇل كەزدە جۇسىپبەك شىمكەنتتە پەدتەحنيكۋمعا باسشىلىق جاسايدى جانە شىعارماشىلىعىنىڭ ناعىز تاسىپ- توگىلىپ تۇرعان كەزى.

قازاقتا نەپ زامانىندا ەسىن جيناپ، قوراسىنا بەرەكە كىرە باستاعان، جاستارى جاپپاي وقۋعا ۇمتىلعان. مەن بۇل كەزەڭدى باسىنان وتكەرگەن قازاقتىڭ تالاي اقىلدى قاريالارىمەن اڭگىمەلەستىم. 1930-جىلداردىڭ بارلىق سويقانىن باستان وتكەرگەن، اشتىقتا «سەكبىرايعا» (سيەۆكراي) بارىپ جان ساقتاعان، حالىق جاۋى بولىپ قاراوتكەلدىڭ ىشكى تۇرمەسىندە جاتقان، كارلاگ، ۇركىت (يركۋستك) لاگەرلەرىن تۇگەندەگەن اتا- انام دا نەپ كەزەڭىن ماقتاۋشى ەدى. «اقبىلەكتەگى» ءورشىل رۋح، حالىقتىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىم، جارقىراعان ادەمى تەڭەۋلەر دە وسى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ اسەرى، «ءۇمىتسىز - شايتان» دەگەن، قازاق ازاماتتارىنىڭ بولاشاقتان ءبىر جاقسىلىق كۇتەتىن ۋاقىتى وسى. بۇل ءۇمىتتىڭ باسى 1928 - جىلى شابىلدى.

پاتشا ۇكىمەتىنەن قۇتىلعان، تەكتى اۋلەتتەرىنىڭ كوزىن جويعان، نە سىرتقا قۋعان، ازامات سوعىسىندا قانى بۇزىلعان ورىستىڭ مۇجىعى ءوزىنىڭ تاريحىنداعى تاعى ءبىر قاندى قىرعىنعا كىرىستى. «كۇن استىنداعى كۇنىكەي» ورنىنا جايالىقشا جال¬پيعان، جارقاناتشا قالقيعان، جەرمەن- جەكسەن قاراڭعى ۇيدە جوتەلى وڭمەنىڭنەن ءوتىپ، الما ەرنى كەزەرىپ، سارى توسەك بولىپ سارعايىپ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» كەلدى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» پوۆەسى - وقىرماندى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافيالىق ورتاسىنا جەتەلەپ ەنگىزەتىن عاجايىپ شىعارما ەكەنى بەلگىلى. ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىنداعى كوشپەلى ەلدىڭ تىرشىلىگىن قانىق بوياۋلارمەن سۋرەتتەگەن، اق ولەڭمەن ورنەكتەگەن وسى اياۋلى شىعارمانىڭ قىر- سىرى ءالى دە اشىلعان جوق. پوۆەستىڭ مازمۇنىن وي تارازىسىنا سالا وتىرىپ، ونىڭ ءون بويى ءبىر رۋحپەن، ءبىر لەپپەن جازىلماعانىن سەزىنەمىز. شىعارمادا كەيدە جازۋشىنىڭ قاجىعان، تارىققان ءۇنى ەستىلەدى، كەيدە شالقىعان كوڭىل رايى، ادەمىلىككە عاشىق جۇرەگى ءلۇپىل قاعادى. مىسالى «كۇنىكەيدىڭ اققۋداي سۇڭقىلداپ، كۇمىستەي سىڭعىرلاپ، بۇلاقتاي سىلدىرلاپ، بۇلبۇلداي قۇبىلتىپ، بۇلقىنداي جۇتىنىپ، جۇيكەنى بوساتا، سۇيەكتى شىمىرلاتا سورعالاتقان، كەستەدەي ناقىستى، بوتاداي سۇيكىمدى، بالداي ءتاتتى، كۇندەي سۇلۋ انىنە كوش بويىنداعى قىز- بوزبالا، قاتىن- قالاش جينالىپ قالدى» دەگەن جولداردىڭ ىشكى پوەزياسى، قۋاتتىلىعى سونداي، ءوزىڭ دە بەينە ءبىر جاس جانە تالانتتى ءانشىنىڭ جانىندا وتىرعاندايسىڭ.

قالاي بولعاندا دا، جۇسىپبەك شىعارما قاھارماندارىنا ەرىپ، ولاردىڭ ورتاسىنا ەمىن- ەركىن ەنىپ، سانالى كۇيدەن ىرىقسىز بەيسانا كۇيگە ءتۇسىپ، تابيعات پەن تۇرمىستىڭ اسەرى مەن كۇشىنە بوي الدىرىپ كەتەدى. شىعارماشىلىق شابىت ونى باۋراپ، جەتەلەپ، باقسىداي زىكىر سالدىرىپ، دۋاناداي كەزبە قىلىپ ەلدى ارالاتىپ، نەمەسە مال باققان، جايلاۋعا كوشكەن ەلمەن بىرگە تۇيەسىن بۇيداسىنان تارتىپ، اۋعان جۇگىن تۇزەپ، اساۋدى قۋىپ كەتەدى. ەكسپرەسسيا شىعارمانىڭ ءون بويىندا تۇگەل بىردەي ەمەس، العاشقى تاراۋ¬شالارىندا باسىم، كەيىنگى تاراۋشالارىندا سىلبىرلىق تا بار.

جالپى شىعارما اياقتالماي قالعان دۇنيە بولۋى ءتيىس، نە جازۋشى شىعارمانى اياقتاۋعا اسىعىپ، سوڭىن شولاق قايىرعان سياقتى. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» ەرتەدە قازاق ءومىرىنىڭ ۇلكەن پانوراماسى سياقتى جوسپارلانۋى دا مۇمكىن. جۇسىپبەك ءبىر حاتىندا «اۋەلى قازاقتى وقۋ كەرەك، قازاقتى بىلەمىن دەگەنمەن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز...مالى قانداي بولسا، مىنەزى دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبىرلەنبەي تۇرعاندا بىزدە داۋدىڭ شەگى بولمايدى...» - دەيدى. كەيىن ساياسي احۋالعا بايلانىستى اۆتور قازاقتانۋ بويىنشا جازبالارىن نەگىزگى ويىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن «كۇنىكەيدىڭ جازىعىن» كەستەلەۋ¬دە پايدالانعان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اۆتوردىڭ نەگىزگى يدەياسى ەتنوگرافيالىق سيۋجەتتەردىڭ تاساسىندا جاسىرىلعان. ونى ءوزى دە «جىگىتتەر، قۇلاعىڭدى سالا بەر، كوكەيىڭە ۇناسا، مانىسىنە قانا بەر» دەپ يشارا قىلادى (348 ب. ).

ءبىز بۇل شىعارمانىڭ ءمانىن ونىڭ ءون بويىنداعى تابيعي بوياۋلارىنان ىزدەپ كورسەك قايتەدى؟ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» ناتۋراليستىك ادىسپەن جازىلعان شىعارما ەكەنى بەلگىلى. پروفەسسور ج. جاقىپوۆ «جازۋشىدا ريەۆوليۋتسيالىق رۋحتان كورى، ەۆوليۋتسيالىق راتسيوناليزم، پاراسات باسىم. ول پاراساتقا ريەۆوليۋتسيا قايشى. ال ىشتەگى تالانت سىرتقا شىعۋى قاجەت. سوندىقتان ءسوز زەرگەرىنىڭ تاپقان جولى تابيعي بولدى»، - دەيدى. تولىق كەلىسەمىز.

پاراساتتى ادەبيەتتىڭ ورىس بولشەۆيكتەرىنە كەرەگى جوق ەدى. ولارعا تومازو كامپانەللانىڭ «كۇن قالاسى» سياقتى جارقىن بولاشاقتى ەلەستەتە سۋرەتتەگەن ۋتوپيستىك ەڭبەكتەر كەرەك بولدى. رەسەي سياقتى كرەپوستنويلىق قۇلدىقتان جاڭا عانا شىققان، ءوندىرىستىڭ دامۋى ارتتا قالعان، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ازامات سوعىسىنان تاس- تالقان بولعان ەل ءۇشىن كوممۋنيزم قيال بولاتىن جانە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سياقتى پاراساتتى جازۋشى ونىڭ ىسكە اسپايتىنىن ءتۇسىندى. رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىندا دا م. بۋلگاكوۆ سياقتى پاراسات يەلەرىنىڭ قالامىنان تۋعان «ماستەر ي مارگاريتا»، «سوباچە سەردتسە» شىعارمالارى - سوتسياليزم يدەياسىنىڭ شۆوندەر سياقتىلاردىڭ قولىنا تۇسكەنىن انىق سەزگەننەن كەيىن تۋعان دۇنيەلەر ەدى.

ەڭ ءبىرىنشى - باسى كەسىلەتىن ادامي قاسيەتتەر، ەكىنشى - ەركىندىك، ءۇشىنشى - رۋح. بۇل جاعىنان جۇسىپبەكتى ءبىز تەك قانا قازاق جازۋشىلارى عانا ەمەس، ورىس جازۋشىلارىنىڭ دا الدىن ورادى دەپ بىلەمىز. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» ەزوپ تىلىمەن ورىستىق سوتساليزمنىڭ قازاقتى قۇلدىققا كىرگىزىپ جاتقانىن سيپاتتاۋ. پرولەتارلىق ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ ناتۋراليزمگە قارسى شىعۋى دا وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى. ولاردىڭ ىشىندە دە جاڭا جۇيەگە بەيىمدەلگەن نەمەسە ونى امال جوق قابىلداعان، ءبىراق اڭگىمەنىڭ استارىن سەزەتىن تەرەڭ ءبىلىمدى ادامدار بولاتىن.

پوۆەستەگى اۋىل ءومىرى، قۇدا كۇتۋ، كوش سياقتى اۋقىمدى سۋرەتتەردىڭ ءبارى كوز الداۋشى قۇرال ەكەنىن ولاردىڭ ىشىندە سەزگەندەرى بولدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي ادەبيەتتە پارتيالىق پرينتسيپ ورنىعا باستادى. بۇرىنعىنى سول قالپىندا سۋرەتتەۋگە بولمايدى، ونى تەك قارا بوياۋمەن بەرۋ كەرەك، سەبەبى ناتۋراليزم «ادامداردى جاڭا ءۇشىن ەسكىمەن كۇرەستەن وقشاۋ اكەتىپ، «بۋرجۋازيالىق بارعا» قاناعات ەتۋگە شاقىرۋ». قازاق ادەبيەتى سوتسياليستىك رەاليزم جولىندا ءداستۇردى قۇربان قىلدى، ناتۋراليزمدى پايدالانا وتىرىپ ەسكىنى، تەپكىنىڭ استىنا الۋ ادەبيەتتىڭ تارتىبىنە، باستى شارتىنا اينالدى. بۇل جولدى تۇتىنباعاندارعا قارسى رەپرەسسيالار باستالدى.

ⅩⅩ عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى ەرەجەسى وسى جانە ونى ءبىز قازاق- سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان ازاماتتاردان باستاپ بۇگىنگى كۇنى ورتامىزدا جۇرگەن كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان كورەمىز. ءوزىمىز دە وسى ادەبيەتتى مەكتەپ جاسىندا وقىپ وستىك.

جۇسىپبەك ءۇشىن ناتۋراليزم بەلگىلى دارەجەدە كوركەمدىك قۇرال. كۇن، جەل، بۇلت، اتان تۇيە، كوك بۇقا، قوس قارلىعاش سونشالىقتى جاندى سۋرەتتەلگەندىكتەن پوۆەستىڭ نەگىزگى قاھارماندارى سياقتى بولىپ كەتەدى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە، جازۋشى پوۆەسكە تازا تابيعي قالپىندا تۋىپ- وسكەن اۋىلىن، ءوزىنىڭ اعايىن- تۋىستارىن كىرگىزە سالعان. بايان مەن قىزىلتاۋدىڭ باۋرايىندا قىستاپ، شىدەرتىنى جايلاعان سۇيىندىك ەلىنىڭ ورتاسىنداعى اۋىلدىڭ ىشكى تىرشىلىگى سياقتى. ءبىر قىزىعى، ادام ەسىمدەرى دە وزگەرمەگەن. بۇل اۆتوردىڭ نەگىزگى يدەيانى جاسىرۋ ءۇشىن جاساعان بۇركەمە امالى ما، الدە يدەيا ءپىسىپ جەتىل- مەگەندىكتەن ونىڭ كەم- كەتىگىن ەتنوگرافيالىق شىنايى كورىنىستەر¬مەن تولتىرۋ ما؟ بۇلىڭعىر يدەيانىڭ قاجەتى قانشا بولدى؟

«كۇنىكەيدىڭ جازىعى» وقيعالارى باياناۋىل- قىزىلتاۋ القابىندا بولعانىن جانە وقيعانىڭ قاي ۋاقىتتا ورىن العانىن اۆتور پوۆەستە اشىق ايتادى: «ول كۇنگە جيىرما جىلدان اسىپ كەتتى، جيىرما بەس جىل دا بولىپ قالعان شىعار. ول كۇندە ايدابول، كۇلىك، اق بۋرا، تۇلپار، قوزعان، قاقسال شىدەرتى بويىن جايلايدى. ولەڭتى مەن شىدەرتى - قاتار اققان وزەن. ورەباسى ەسىل، نۇرادان كەلە مە، كىم ءبىلسىن. ولەڭتى - اقكولگە، شىدەرتى - جايىلماعا بارىپ سارقادى. وندا شىدەرتىنىڭ سۋى مول كەزى. جالعىز- اق شيقىلداق اۋىلى بولماسا، ول كەزدە شىدەرتىنىڭ بويىن قىستاعان ەل دە جوق. ءساۋىردىڭ الاشابىر بۇلتى ارىلماي- اق باياناۋىل، قىزىلتاۋداعى قالىڭ سۇيىندىك اتاندارىن القىنتىپ، بۇيداسىن كوش قۇلاش سوزىپ، بوكەمباي، ارقالىق، جامانادىر، جەلدىادىردان اسىپ، شىدەرتىگە قاراي اعىل- تەگىل قۇلاي باستايدى» (353-ب. )

ەشقانداي قوسپاسىز، ناقتى جاسالعان سيپاتتاما. ءبىزدىڭ دە اتالارىمىز وسى اڭگىمەنى ايتاتىن. ولاردىڭ دا جاز جايلايتىن جەرى شىدەرتى. ەرتەدە قازاقتىڭ ءوز زامانىندا جاز جايلاپ، سوناۋ قىزىلجارعا دەيىن بارادى ەكەن، ⅩⅨعاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ءورىس شەكتەلگەن. ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا شىدەرتىدەن اسا الماعان. قازاقتىڭ سانى مەن مالى ءوستى، قازاقتىڭ جەرى الدىمەن دۋاندارعا، ودان كەلە 1868 - جىلدان باستاپ وبلىس، ۋەزد، بولىس بولىپ ءبولىندى. ايتەۋىر، بۇرىنعى ەركىندىگى شەكتەلدى.

شىعارمانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى «قالىڭ سۇيىندىك ەلى». وقيعا ورداباي اتتى بايدىڭ اۋىلىندا ورىستەيدى: «وردابايدىڭ ءۇش بالاسى ءۇش اۋىل عوي»، «وردابايدىڭ ءتورت اۋىلى بىرگە كوشەتىن»، «وردابايدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى ءبات قۇندىز بورىكتەرىنىڭ ۇكىلەرى جەلكىلدەپ، جورعا مەن جۇيرىك ءمىنىپ، الدىڭعى كوشكە وتە شىعادى...». ورداباي جۇسىپبەكتىڭ ءوز اعايىنى، ارعىن ىشىندە سۇيىندىك، ودان كۇلىك بولىپ كەلەدى. كۇلىكتەن اقىل- سەكسەن، ودان بەيبىت بولىپ تارايدى. جۇسىپبەكتىڭ اتالارىن «دۋلىعا بالالارى» دەيدى.

ءماشھۇر شەجىرەسى بويىنشا: «دۋلىعا بالالارى - توقاناي، توپاي. توپايدان وتەباي مولدا. توقانايدان ورازايلار. ونىڭ بايبىشەسىنەن كۇنتاي، تاناشباي. تاناشبايدان قۋان باي جالعىز. تاناشباي ەل تاۋعا قونىپ جاتقاندا ولگەن ەكەن. سول كۇندە قۋاندا ءۇش ءجۇز قوي بار ەكەن، ءبىر ءجۇزىن سويىپ، اكەسىنە اس بەرىپتى. «قالعان ەكى ءجۇز قويىنىڭ ءبىر ءجۇزى ەگىز تاۋىپ، قۋاننىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە ون ەكى مىڭ قوي تۇياعى بولعانىن كورىپتى»، - دەگەن ءسوز بار» (10 ت. 14-ب. ) .

قۋان بالالارى: ورداباي، داندەباي، مولداباي، نوعاي. «مولداباي قوتانىنان بەس مىڭ تۇياق ورگەنىن وسى قالامدى ۇستاپ وتىرعان ءوز كوزىمەن كورگەن كىسى» دەيدى ءماشھۇر (10 ت. 14-ب. ) . قۋان بالالارىنىڭ ءبارى داۋلەتتى بولعان. جۇسىپبەك ءوزىنىڭ اتالارىن كەدەي دەيدى. «داندەبايدىڭ بايبىشەسىنەن ايماۋىت پەن يسا، توقالىنان وسپان، ابايدىلدا، ءابدراحمان تۋعان. بايبىشە بالالارى كەدەي، توقال بالالارى اۋقاتتى بولعان. ونىڭ ۇستىنە وسپان ورىسشا وقىپ، فەلدشەر ماماندىعىن العان، اۋەلدە مال دارىگەرى، كەيىن ءتىلماش، بولىس بولعان ادام. يسانىڭ بالالارى وسپاننىڭ جىلقىسىن باقتى، ءبىز ايماۋىت بالالارى توقال تۇقىمىنىڭ ۋاق بالالارىن وقىتىپ، كەبەجە، شكافتارىن، جاستىق تىستارىن كەستەلەپ، كەرەگىنە جارادىق». شىن مانىندە ⅩⅨ عاسىر سوڭىنداعى ستاتيستيكالىق ەسەپتەرگە قاراساق جەتى شاڭىراقتان تۇراتىن ويماۋىت اۋىلىندا 276 جىلقى، 167 سيىر، 43 تۇيە، 749 قوي تىزىمدە تۇر، ياعني كۇن كورىستەرى جوق، جالاڭاياق كەدەي دەۋگە بولمايدى (3, س.186-188).

پوۆەستە «نوقاڭ اۋىلى» دەگەن بار. «جوننىڭ قار سۋىمەن شىعىپ، جەلكىلدەپ تۇرعان بيدايىق، شالعىنىن جەيمىن دەپ جانتالاسىپ كۇلىكتەن الدىمەن نوقاڭ اۋىلى كوشەدى». جۇسىپبەكتىڭ «نوقاڭ» دەپ وتىرعانى - قۋان بالاسى نوعاي دەگەن اقساقال. اۋقاتتى، اقىلدى، ءتىلدى ادام بولسا كەرەك. ءماشھۇر شەجىرەسىندە «نوعاي ەسكى زاكوندە ات ارقاسىنا مىنگەن، بىرنەشە جىل بولىس بولعان. ءوزى ءتىرى كۇنىندە بالاسى تايشىق ءام كوپ جىل بولىس بولعان» - دەپ سۋرەتتەلەدى. دەسە دەگەندەي، ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭىنداعى ستاتيستيكالىق ەسەپتە نوعاي اقساقالدىڭ شارۋاشىلىعىندا 500-دەن استام جىلقى بار (4, س.186-188).

پوۆەستە ورداباي، نوعاي اتتارىمەن قاتار ءبىرتالاي ازاماتتاردىڭ اتى اتالادى. سونىڭ ءبىرى - راقىش: «سونىمەن ولاي- بۇلاي ەكشەپ كەلىپ، قىز يبانى راقىشتىكىنە بەرۋدى ۇيعارىستى. ول اۋىل ءارى جاقىن، ءارى باستاس ءوز تۇقىمى، ءارى ءتىلماش تا سول: ەلدىڭ ءبىر تۇتقاسى عوي» (1, 374-ب. ) . نەمەسە «قىزدار قىزىل قۇناجىنداي قىلاڭداپ، سىلاڭداپ، شوقتانىپ، توپتانىپ، سىلدىرلاپ، بىلدىرلاپ شىدەرتىنى ورلەي راقىش اۋىلىنا بەت قويدى...» (1,379-ب. ) . بۇل راقىش يساباي بالاسى كۇلىك ىشىندەگى ورتا داۋلەتتى ادام. اۋىلدارى التى شاڭىراق. وردابايلارمەن ءبىر اتادان، ءبارى بەيبىتتەن تارايدى. سۇلەيمەن دەگەن ورتا شارۋا اتى اتالادى: «راسىندا دا سۇلەيمەن پارتيادا ەل الارلىق، دۇنيە شاشارلىق، سالماق بولارلىق كىسى ەمەس، ءبىرتوعا، سىپايى، شارۋاقور ادام ەدى» (374-ب. ) . بۇل اتالعان سۇلەيمەن يتقارا بالاسى. پوۆەستە وسى اتى اتالعانداردان باسقا دا ومىردە بولعان شىنايى ادامدار تولىپ جاتىر، ءبارىنىڭ دە اتتارى قۇجاتتاردا، ستاتيستيكالىق ەسەپتەردە اتالادى.

دەگەنمەن ازداپ وزگەرتىلگەن، نە ويدان جاسالعان قاھارماندار دا بار سياقتى. مىسالى، بايمان - ويدان جاسالعان شارتتى وبراز. ءبىراق وبرازدى سومداعاندا جۇسىپبەك ءوزىنىڭ اعايىنى مولدابايدىڭ نەمەرەسى شايمان سەرىنى پايدالانادى.

«كۇنىكەيدىڭ جازىعىندا» جاعىمدى قاھارمان جوق. شىعارمانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قۇلدار مەن كۇڭدەردى كوپ كەزدەستىرەمىز. نەگە قۇلدار مەن كۇڭدەر كوپ؟ جۇسىپبەكتىڭ مالشى قاتىندى سۋرەتتەگەنى: «قارىنى كەبەجەدەي ءبىر موجا بيەگە مالشى قاتىن مىنەم دەپ، ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەي مىقشىڭداپ جاتىر ەدى.

انا جامان كۇڭدى اتقا سالىپ جىبەرشى! - دەپ قارا بايبىشە سارسەمبايدى جۇمسادى...» ( 356-ب. ).

جوعارىدا اتى اتالعان بايمان ءبىر جاعىنان تەكتى ەر ازامات سياقتى، ال شىن مانىندە، «توپتان، ويىن- ساۋىقتان، دۇرمەكتەن، قىمىزدان قولى بوسانباي، كوبىنەسە «مىرزالارمەن» ات ۇستىندە جۇرگەن جىگىت» . جاسى ەرەسەك، كۇنىكەيدىڭ شەشەسى شەكەرمەن جاستى دەلىنەدى. بايمان ءالى اقىلى كىرمەگەن، ەسى تولىق ەمەس دالانىڭ جابايى ادامى. قۇدا تارتۋعا قاتىساتىنداي قارا كۇشى بار، ودان باسقا ونەرى دە جوق. قۇلقىننىڭ، قىزىقتىڭ قۇلى. كۇنىكەيدىڭ وعان نە سەبەپتەن عاشىق بولعانىن تابۋدىڭ ءوزى قيىن....

وسى سياقتى سۋرەتتەمەلەر پوۆەستىڭ نەگىزگى قاھارمانىنىڭ ءبىرى تۇياقتى وقىرمان ءوز ماعىناسىندا قابىلداۋى ءۇشىن قولدانىلعان قۇرال بولۋى دا مۇمكىن. جازۋشى پوۆەستىڭ العاشقى بەتتەرىندە- اق وقىرمانعا تۇياقتى: «... وردابايدىكىنە قىمىزعا بارعاندا، جۇكتىڭ بۇرىشىندا «پۇپ- پۇپ» دەپ بىلعارىعا سۋ بۇركىپ، قۇجىراڭداپ جاتقان موينى ىشىنە كىرگەن ءبىر جاماندى كورۋشى ەدى...» - دەپ تانىستىرادى. جۇسىپبەكتىڭ جاسىنان سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازامات بولعانى بەلگىلى. ءبىر ونەرى - ەتىكشىلىك. بايان ماڭىنداعى ەتىكشىلەردى تۇگەل بىلگەنى ءسوزسىز، ونىڭ ىشىنەن ول زامانىندا ون جەتى مىڭ جىلقى ايداعان قارجاس ىشىندە اقمىرزا ازىناباي تۇقىمى دەلىنەتىن تۇياقتى الىپ وتىر.

ازىنابايدىڭ بەل بالالارىن پاتشا ۇكىمەتى كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن جازالادى. تايجاندى اقمولادا اتتى، سەيتەندى يت جەككەنگە (بەرەزوۆ - قايىڭ تۇرا) جەر اۋداردى. كەيىنگى «ازىناباي بالالارى» دەپ جۇرگەندەر قۇلدارى مەن قوڭسىلارىنان تاراعاندارى. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» ارقىلى جازۋشى ⅩⅩ عاسىردا قازاق تاعدىرىنىڭ تۇياق سياقتى قۇلداردىڭ قولىنا تۇسەتىنىن الدىن الا بولجاعانى ما ؟ ازىنابايدان كەيىن اقكەلىنگە شورمان مەن ءساتباي بالالارى يە بولعان. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اۋلەتتەردەن دە ەشكىم قالعان جوق، سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە رەپرەسسيالاندى، نە باسقا جاققا جان ساقتاپ كەتتى.

پوۆەستىڭ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» بولىپ اتالۋى دا جۇمباق. شىن مانىندە اۆتور كۇنىكەيدى جازىقتى قىلىپ وتىرعان جوق. قازاق اۋىز ادەبيەتىن بىلەتىن ادام كۇنىكەيدىڭ ار جاعىندا كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىزدىڭ بەينەسىن بىردەن كورەدى. جۇسىپبەكتىڭ ءوزى دە ارا- تۇرا «كۇنىكەي تۇيەنى تىركەپ، تاقياسىن تۇزەپ كيىپ، وڭ جاعىنا قاراعاندا ورداباي اينالاسىنىڭ بارلىق شاڭىراعىنان دا ۇلكەن، كۇلىمدەگەن قىزىل جاقۇت كۇن كوكتىڭ ءبىر ءوڭىرىن سارى التىنعا مالىپ، ەكى تۇيەنىڭ اراسىنان اباجاداي بولىپ ادىردان سۋىرىلىپ كەلە جاتىر ەكەن...» نەمەسە «كۇنىكەيدىڭ جانىنا مايداي جاعىپ، دۇنيە وزىنە بولا جارالعانداي، التىن كۇن وزىنە بولا تۋعانداي كورىنىپ كەلەدى. كۇننىڭ مۇنداي ايبىندى، سۇلۋ ەكەنىن كۇنىكەي بۇرىن كورسەشى! مىنا كۇن تاپ ءوزىنىڭ، ءوز ءۇيىنىڭ كۇنى ءتارىزدى. جىپ- جىلى، جاپ- جارىق!» - دەپ بۇل وبرازدى كۇنمەن بايلانىستىرادى (1, 360 ب. ) .

كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىز - كۇندى قۇداي كورگەن ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى تۋعىزعان قاھارمان. ول باي انا (ۇماي انا، ماي انا) بەينەسىنىڭ ءبىر ءتۇرى (يپوستاس) دەسەك تە، جاراتۋشىنىڭ جەر بەتىندەگى وكىلى دەسەك تە سىيىمدى. قازاق «وي- باي- انا» دەيدى، مولدالار «ويباي - شايتاننىڭ اتى، ءتىلىڭدى كاليماعا كەلتىر» دەيدى. قالايشا قۇلدى مەنسىنبەگەن كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىز جازىقتى بولادى؟ جۇسىپبەكتىڭ كۇنىكەيدى قۇل تەكتەس پەندەلەردىڭ ورتاسىنا ەنگىزۋىنە، ونى نانىمدى قىلۋ ءۇشىن قازاق ءداستۇرىن بار ناقىشىمەن، ءساندى بوياۋىمەن سۋرەتتەۋىنە نە سەبەپ؟ ⅩⅨ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ اسىلىنان ايرىلىپ، ازعىندىعى كوبەيىپ بارا جاتقانىن كورسەتۋ ءۇشىن بە؟

وسىلار ەمەس پە ەكەن جازىقتىلار؟ بۇل جەردە ورىس قوعامدىق وي- پىكىرىندە ۇلكەن سەرپىلىس جاساعان گەرتسەننىڭ «كىم جازىقتى؟ « دەگەنى ەسكە تۇسەدى. قازاق قوعامى جۇسىپبەك بولجاعان قارا تۇنەككە ءوز ەركىمەن بارا جاتىر. پوۆەستە ءبارى بار، ءبىراق ەلدىڭ دۇرىس ادال نيەتى جوق، نە اقىلدى ءسوزدى ايتاتىن تۇلعاسى جوق. كۇشتى ءالسىزدى جەپ جاتىر، قۋلار اقىل ايتىپ وتىر، سورلىنىڭ اق ادال مالىن دۇلەي ارام ولتىرەدى، الداۋ- ارباۋ شىعارما قاھارماندارىنىڭ كۇن كورىسىنىڭ تەتىگى سياقتى، جان- جاعىنان جابىلعان قۇلدار مەن كۇڭدەر كۇنىكەيدى ازعىندىققا يتەرمەلەپ جاتىر. جۇسىپبەكتىڭ دە ايتپاعى وسى ما؟

دەگەنمەن دە ءۇمىت ساۋلەسى بار ەدى. قازاقتىڭ ءوز بيلىگى ءوز قولىنان كەتكەنىمەن، رەسەيدە وڭ وزگەرىستەر بولادى دەگەن قيال بولدى. جۇسىپبەك ماعجانعا 1923 -جىلى جازعان حاتىندا: «بولعاندى «بولدى» دەۋدەن بولاشاقتى بولجاۋ قيىن. الدە بولاشاققا سەندىرۋ، قاراڭعى تۇماندا جىلتىلداعان ساۋلە كورسەتۋ قيىن با؟ قازاقتىڭ كەلەشەگىنە ھەش ءبىر سەنىم جوق بولسا، جوعالاتىن ەلگە سۇلۋ ءسوز - ادەبيەت نەگە كەرەك؟» - دەيدى. (سەنىمدى جوعالتپا دەپ ناسيحات ايتادى. «ءبىز سەنەن دەرتكە دارمەن بولعانداي، رۋح بەرگەندەي، اۋىر حالدەن شارا تاۋىپ شىققانداي، كەلەشەككە، مادەنيەتكە، يگىلىككە سۇيەنگەندەي ءسوز ىزدەيمىز» دەيدى. ءبىراق 1928 - جىلى ورىس مۇجىعىنىڭ قانقۇيلى «ۇكىمەتى» ورنادى. جۇسىپبەك زاماننىڭ وزگەرگەنىن، ەندى جارىق كۇننىڭ قازاق ءۇشىن كوپ ۋاقىت قايتا شىقپايتىنىن ءتۇسىندى.

ج. ارتىقبايەۆ، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«تۇركىستان» گازەتى