ەلباسى جانە قازاق كوشى
ارينە، تۇپكىلىكتى سىرىن ءبىر قۇداي، ودان قالسا جۇلدىزشىلار بىلەر، ءبىر عاجابى وسى حايۋاناتتاردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن ءاربىر جىلدى سول حايۋاناتتىڭ بولمىسىمەن، مىنەز- قۇلقىمەن بايلانىستىرۋ دا بىزگە باعزىدان قالعان عادەت. نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر قازاق بالاسى «قوي جىلىنا» «جاقسى جىل بولادى» دەپ قاپىسىز سەنەدى، ودان تەك قانا جاقسىلىق كۇتەدى. سول «قوي جىلى» شىنىندا دا ءوزىنىڭ قازاق ءۇشىن قوڭىرلىعىن، جايلىلىعىن، جاقسىلىعىن تاريح قويناۋىنا كەتىپ بارا جاتقان 2015 -جىلى تاعى ءبىر دالەلدەپ كەتتى. سونداي التى الاشقا ساۋىن ايتقان ايتۋلى قۋانىشىمىزدىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى 2-3 جىل بويى قاڭتارىلىپ قالعان قازاق كوشىنىڭ قايتا جاندانۋعا مۇمكىندىك الۋى دا وسى 2015 -جىلعا بۇيىرىپ وتىر.
اتاپ ايتقاندا، ەلباسى ن. نازاربايەۆ 2015 -جىلعى 24 - قاراشا كۇنى اقوردادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. اتالعان زاڭدا شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قونىستاندىرۋدىڭ جانە ولاردى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلعان. زاڭ كۇشىنە ەنگەن سوڭ، سىرتتان كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ ەل ازاماتتىعىن الۋ مەرزىمى قىسقارىپ، تاعى ءبىرقاتار جەڭىلدىكتەر ۇسىنىلاتىن بولادى.
قازاق ەلى ءۇشىن، جەر بەتىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاق بالاسى ءۇشىن بۇدان اسقان قانداي باقىت، بۇدان ۇلكەن قانداي قۋانىش كەرەك؟ !
نەگە دەيسىز عوي؟ جاڭا زاڭدا شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قونىستاندىرۋدىڭ جانە ولاردى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلعان. سىرتتان كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ ەل ازاماتتىعىن الۋ مەرزىمى قىسقارىپ، باسقا دا ءبىرقاتار جەڭىلدىكتەر قارالعان. جالپى، اتالعان زاڭ كەيىنگى كەزدە توقىراپ قالعان كوشتىڭ قايتا جاندانۋىنا زور مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، اتالعان رەسمي قۇجاتقا سايكەس، ولاردىڭ قونىستانۋ وڭىرىنە قاراماستان، ورالمان مارتەبەسىن الۋ، شەتەلدىك ازاماتتارعا قاراعاندا تولەم قابىلەتىن راستاۋسىز ۋاقىتشا تۇرۋ ىقتيارحاتىن الۋ مۇمكىندىگى بەرىلەدى. جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا شارالار اياسىندا ەتنوستىق قازاقتار ءۇشىن كولىك شىعىندارىن وتەيتىن، قىزمەتتىك باسپانا نەمەسە جاتاقحانادان بولمە بەرۋدى قۇرايتىن الەۋمەتتىك توپتامالار ۇسىنىلادى. قاي جەرگە كوشىپ كەلسە دە، اۋەلى ورالمان مارتەبەسىنە يە بولادى، سوسىن قازاقستان ازاماتتىعىن الادى. ءبىراق ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە بارسا، ارنايى قاراستىرىلعان الەۋمەتتىك كومەكتى الا الادى. سونداي- اق، تالاي جىلدان بەرى قازاقستان ۇكىمەتى شەتەلدەگى قازاقتارعا ءبىلىم گرانتتارىن بەرىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. جاڭا زاڭدا سول ءبىلىم گرانتتارىنا يە بولعان نەمەسە ءوز بەتىنشە جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ تۇسكەن قازاق جاستارىنا دا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا قۇقىق بەرەتىن نورما ەنگىزىلىپ وتىر. قىسقاسى، «جاڭا زاڭداعى» جان جىلىتار جاعىمدى جاڭالىقتاردى تىزبەلەي بەرسەك، ۇزاققا شابارىمىز انىق.
تۇپتەپ كەلگەندە، 2020 -جىلعا دەيىن حالىق سانىن 20 ميلليوندىق مەجەگە جەتكىزۋدى كوزدەيتىن قازاقستان ءۇشىن ەتنوستىق قازاقتاردى ەلگە اكەلۋ ماسەلەسى پرەزيدەنتتىڭ قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى مەن بولشاعىن ويلاۋدان تۋعان اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق باستامالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەلباسىنىڭ وسى كوشى- قون ساياساتىن «اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق باستاما» دەپ ايتا باستاساڭ بولدى، كەيبىر تانىمى تاياز، ساناسى ساياز اتقامىنەرلەردىڭ جۇرە تىڭدايتىنى بار.
اقيقاتىنا كەلسەك، قاي ەلدە بولسا دا، قاشان، قانداي ماسەلەدە بولسا دا، ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق الەۋەتى، ادام فاكتورى كوپ ماسەلەنى «اۆتوماتتى تۇردە» شەشىپ تاستايدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىندا، ءار وبلىسىمىزدا ەڭ كەمىندە 2-3 ميلليوننان قازاق بالاسى ءومىر سۇرەتىن كۇنگە جەتكەندە عانا تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعدىرىنان الاڭداماي كۇن كەشە الامىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ەلباسىنىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا شيرەك عاسىردان بەرى «ورالمان» دەگەن اتپەن ەلگە قوسىلعان ءاربىر قازاقتىڭ سوقا باسىنىڭ ءوزى باعا جەتپەس بايلىق دەسەك ەش ارتىق ايتقاندىق ەمەس... وسى اشى اقيقاتتى، كوكەيكەستى مىندەتتى پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ كۇن ىلگەرى سەزدى، دەر كەزىندە قيمىلدادى.
اللانىڭ جاردەمى، اتا- بابالار رۋحىنىڭ قولداۋىمەن 1991 -جىلى 16 - جەلتوقسان كۇنى الاش بالاسىنىڭ 2-3 عاسىر بويى اڭساعان، شولدەگەن، ۇمتىلعان، كۇرەسكەن اسقاق ارمانى ورىندالىپ، ءتاتتى قيالى اقيقاتقا اينالدى. قۇدايعا مىڭ تاۋبە!!! ازات ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق. سول تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ تەك جاس قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا عانا ەمەس، تاريحتىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە تاعدىر تاۋقىمەتىمەن جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن قازاق بالاسىنىڭ دا تاعدىرى مەن بولاشاعىنا باس قاتىرا باستادى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ەكەۋى، ياعني تاۋەلسىز قازاق ەلى مەن شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداس باۋىرلار، ەكى بولەك دۇنيە ەمەس، ءبىرى بىرىنە مۇقتاج، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىراتىن، ءبىرىن ءبىرى بۇتىندەيتىن ءبىر قۇبىلىس، ءبۇتىن ءبىتىم، ءبىر ماسەلە، ءبىر تاعدىر، ءبىر بولاشاق بولاتىن. سەبەبى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان تۇستا مەملەكەتكە اتىن بەرىپ وتىرعان تيتۋلدىق حالىقتىڭ وتانىمىزداعى ۇلەس سالماعى 40 پايىزدان ازەر عانا اساتىن. وسىنداي دەموگرافيالىق جاعدايمەن ازاتتىقتىڭ الىپ ايدىنىنا شىققان قازاق ەلىنىڭ كەمەسى كۇتپەگەن داۋىلدى تولقىندارعا شىداستىق بەرە الار ما ەدى؟ !
قايدام، ول كەزدە ۇمىتتەن كۇدىك باسىم ەدى... قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا قاتىستى وسىناۋ كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەنى جەدەل شەشۋدىڭ بىردەن- ءبىر توتە جولى - شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداس باۋىرلاردى ەلگە ورالتىپ، سول ارقىلى ورتامىزدى تولتىرىپ، كەمىمىزدى بۇتىندەۋ ەكەندىگىن ن. ءا. نازاربايەۆ ەرتە اڭعاردى. اڭعارىپ قانا قويعان جوق، جەدەل ىسكە كىرىستى. ءتىپتى، ەلباسىنىڭ بۇل باعىتتاعى قادامى تاۋەلسىزدىك الماي تۇرىپ- اق باستالىپ كەتكەنى جۇرت ەسىنەن كەتە قويماعان بولار.
1991 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايى. ك س ر و تولىقتاي تاراماعان، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن ءالى جاريالاماعان كەز. وسى تۇستا ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۇركياعا رەسمي ساپارمەن بارعان بولاتىن. ساپار اياسىندا ىستامبۇل قالاسىندا قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ولاردى كوشىرىپ الۋعا ۋادە بەردى. بۇل وقيعا سول كەزدە تەك تۇركياداعى عانا ەمەس، شەتتە جۇرگەن كۇللى قازاق دياسپوراسىنىڭ جۇرەكتەرىنە ءۇمىت وتىن جاعىپ، كوڭىلدەرىنە بولاشاققا دەگەن سەنىم ۇيالاتتى. سول كەزدەسۋدە قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى ەلباسىنان «العاشقى كەزەكتە جەدەل تۇردە اۋعانستاننان اۋىپ بارىپ پاكىستاندا، يراندا، ساۋد ارابياسىندا جانە تۇركيادا بوسقىن رەتىندە تۇرىپ جاتقان قازاق باۋىرلارىمىزدى ەلگە قايتارۋعا قولۇشىن بەرۋىن» وتىنگەن بولاتىن. پرەزيدەنت بۇل ءوتىنىشتى قابىل الىپ، ءارى كوپكە سوزباي، تاۋەلسىزدىگىمىز جاريا بولعاننان كەيىنگى از ۋاقىتتا قازاقستاننان ارنايى اۋە كولىگىن جىبەرىپ، اتالعان مەملەكەتتەردە بوسقىن بولىپ جۇرگەن باۋىرلارىمىزدى اتامەكەنگە جەتكىزدى.
ءبىر كەزدەرى تاعدىر تالكەگىنە ءتۇسىپ، اۋعانستاننان پانا تاپپاي، بوتەن ەل، جاتجۇرتتارعا بوسىپ، ازىپ- توزىپ جۇرگەن سول باۋىرلارىمىز بۇگىندە جەتىساي، تۇركىستان، شىمكەنت، الماتى جانە اقتوبە وبلىسى، ت. ب. وڭىرلەردە ءوسىپ- ءونىپ، ەڭبەك ەتىپ، باقىتتى بولاشاعىنىڭ بەسىگىن تۋعان حالقىمەن بىرگە تەربەتىپ، وتان قۇشاعىندا الشاڭ باسىپ ءجۇر.
ءيا، قازاق ەلى - اتا- بابالارى عاسىرلار بويى اڭساعان ازات كۇنگە جەتىپ، تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەن كۇننەن باستاپ تاعدىر تالايىمەن تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلعان قانداستارىن قوماقتى قاراجات ءبولىپ، ەلىنە شاقىرىپ وتىرعان ساناۋلى عانا مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سونىڭ ارقاسىندا وتكەن 24 -جىلدىڭ ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى اتاجۇرتقا ورالىپ، بۇرىننان كەرەگەسى كەڭ، بۇگىندە وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ حالقى 1 ميلليوننان استام قانداستارىمىزبەن تولىقتى. «ەلگە ەل قوسىلسا - قۇت» دەيتىن قازاق دانالىعىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارمايتىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، مىنە، تاعى دا زامانا تىنىسىنا، ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلدىرىلگەن، تولىقتىرىلعان كوشى- قون زاڭىنا قول قويدى.
وسى رەتتە شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ وكىلى رەتىندە دە، قازاق كوشىنىڭ ءبىر جاناشىرى رەتىندە دە ءبىز جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، الاشتىڭ اياۋلى قىزدارىنىڭ ءبىرى گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆاعا، سونداي- اق، جۇمىس توبىنىڭ بارلىق وتىرىستارىنا بەلسەنە قاتىسىپ، باسپا سوزدە دە، باسقا سوزدە دە كوشى- قون تۋرالى زاڭ جوباسىنا، ياعني قازاق كوشىنە ۇلكەن قولداۋ كورسەتكەن حالىق قالاۋلىلارى نۇرلان ورازالين، الدان سمايىل، نۇرتاي سابيليانوۆ، گۇلميرا يسىمبايەۆا، قۇتتىقوجا ىدىرىسوۆ، ولگا كيكولەنكو، باقىتبەك سماعۇل، مايرا ايسينا، مەرۋەرت قازبەكوۆا، الماس تۇرتايەۆ سىندى حانىمدار مەن مىرزالارعا، سونىمەن قاتار، اتالعان ماسەلەنىڭ بۇكىل ەل كولەمىندە تالقىلانۋىنا، بيلىك تارماقتارىنىڭ قۇلاعىنا عانا ەمەس، ساناسىنا جەتكىزۋگە دانەكەر بولعان «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەرناسى، «شالقار» راديوسى، «ەگەمەن قازاقستان» ، «جاس الاش» ، «تۇركىستان» ، «قازاق ءۇنى» گازەتتەرى مەن «قازاقپارات»، «Abai.kz», «Baq.kz», «Qamshy.kz» سەكىلدى ينتەرنەت سايىتتارى ۇجىمدارى مەن باسشىلارىنا ەرەكشە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز!
ريزامىز ساعان، 2015 - قوي جىلى!
دۇكەن ءماسىمحان ۇلى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى.
egemen.kz