وسىنداي ەرلەر تۋسايشى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسىپ ەڭبەك ەتكەن ەرلەر از بولعان جوق. قازىر دە قۇرالاقان ەمەس. ءبىراق، بۇگىنگىسىنىڭ باعاسىن ءبىلىپ، قادىرىنە جەتەر دەڭگەيگە كوتەرىلە الماي قويدىق.

سوندىقتان اينالىپ ءۇيىرىلىپ، وتكەنگە كوز سالامىز. قالىڭ الاش ارىستارىنىڭ تۇنىپ جاتقان نەبىر ەرلىكتەرى «مەنى ايتا قويشى» دەپ سۇرانىپ تۇر. قايسىبىرىن ايتايىق...

مىسالى، اكادەميك الكەي مارعۇلان. قازاقتىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم العاشقىدا، 1934-1939 - جىلدارى، ەكىنشى رەت 1947-1953 -جىلدارى عىلىممەن اينالىسۋدان شەتتەتىلەدى. قازاق ەپوسى مەن قازاق تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەرى ساياسي قاعاجۋ ۇشىرايدى. الكەي مارعۇلان امالسىز ۋاقىتشا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى.


ۇلتىنا قىزمەت ەتۋگە جارالعان عالىم سول تۇستا دا قاراپ جاتپاعان. قازاقتىڭ تاسادا قالىپ بارا جاتقان ونەرىن زەردەلەپ، بۇركىتشىلىك، قىران قۇستاردى ۇستاۋ، ونى باپتاۋ تۋرالى قۇندى كىتاپ جازىپ قالدىرىپتى. سول تۇستا ءوز قولىمەن تۇزگەن «اڭ- قۇستار سوزدىگى» ءتىلىمىزدىڭ قورىن بايىتىپ، «سايات قۇستارى» كىتابى قازىرگى ساياتشىلار ءۇشىن وتە ءبىر قۇندى ولجا بولدى. عالىم تارتپاسىنىڭ تۇبىندە ۇمىت قالعان «سايات قۇستارى» كىتابى 2014 -جىلى عانا تۇڭعىش رەت جارىق كوردى.

الكەي مارعۇلاننىڭ وسى ەڭبەگى ناعىز ەرلىك دەر ەدىك. قالاي تاڭ قالمايسىز؟ ءوز تاعدىرى ايداۋعا ءتۇسۋ، اتىلىپ كەتۋدىڭ نىساناسىندا تۇر. ال، سول كەزەڭدە عالىم قالامىنان توگىلگەن جازۋعا قارايىقشى. «ساياتشىلىق ەرتە زاماننان قازاق حالقىنىڭ سۇيگەن ءبىر كاسىبى بولعاندىقتان، قازاق اڭشىلارى ونى وسى كۇنگە دەيىن اسا قۇمار قىلىپ ۇستايدى. ساياتشىلىق ونەرىن وركەندەتۋ - مادەني ءىستىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىستى» دەيدى. نە دەگەن جانكەشتىلىك دەسەڭىزشى؟ ..

ال، ەندى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 1944 - جىلى از كۇنگە ەلگە كەلگەنىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا جولداعان حاتىنان ۇزىندىلەر وقيىقشى. ...«قازاق ءتىلى ەش ۋاقىتتا، وزىمەن كورشىلەس حالىقتىڭ تىلدەرىنەن سورلى بولىپ، قاتاردان قالىپ ءومىر سۇرمەگەندىگى، ءوز سىباعاسىن ەشكىمگە جەگىزبەگەندىگى مىڭداعان جىل تاريحىندا ايقىندالعان ەمەس پە ەدى. قازاقتىڭ ءتىلىن ورىسشامەن بايىتامىز دەگەن «تالابى تاۋداي» جىگىتتەر ءۇشىن قازاقشا ىركىلمەي ايتاتىن سوزدەردىڭ ورنىنا، جان قيناماي ورىسشانى جاڭبىرداي توگىپ- توگىپ جىبەرۋ ادەت بولىپ كەتىپتى.

ولار سىقىلدى قويان جۇرەك، قورقاق دەگبىرسىزدەر: «قازاقشىلاپ ايتساق تولىق مازمۇنىن بەرمەيدى» دەپ، بولار- بولماس نارسەنى جەلەۋ ەتىپ، سىنىققا سىلتاۋ تابا قويۋعا ابدەن داعدىلانىپ، ۇستا بولىپ الىپتى.

...1935-36 -جىلدان باستاپ قازاق انا ءتىلى، بۇرمالانا، بۇلدىرىلە، بۇزىلا باستاعانىن ءسوزسىز، ايقىن دالەلدەي وتىرىپ، وعان ايىپكەر، كىنالى، باستى گازەت، راديو، جازۋشى، كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە تاريحي قارعىس ايتىلىپ، بەتتەرىنە قارا كۇيە جاعىلىپ ايىپتالعانى ءجون. بارلىق سىرتتان الىنعان «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» دەگەن سوزدەر تەرىلىپ، جينالىپ، ءادىل بيلىك ايتىلىپ، سول ماعىناداعى «داۋسى جويىلعان» قازاقتىڭ انا تىلىندەگى سوزدەرگە ءوز ەركى وزىنە قايتا بەرىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بۇقارالىق قاتارىنا قوسىلىپ، بۇدان بىلايدا ەل اۋزىندا، جازۋشىنىڭ قالام ۇشىندا بولۋى كەرەك.

ءوزىمىزدىڭ ءتىل بايلىعىمىزدا جوق، بۇرىن حالقىمىزدىڭ ومىرىندە كەزدەسپەگەن جاڭا زاتتاردىڭ اتى، سوزدەر، تەرىلىپ، جينالىپ، ءسوز ازاماتتىعىنا قابىلدانىپ، زاڭدى جۇيەگە سالۋى كەرەك. وسى كەزدە ۇكىمەت قىزمەتىندەگى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ىلعي ورىسشا سويلەپ، جازىپ، بايانداما ىستەۋ ادەت بولىپ، اۋەسكە اينالىپ كەتۋىنە تيىم سالىنىپ - قازاقشا شەشەندىك، سۇلۋ شەبەر سويلەۋ سالت- سانا، ەردىڭ ءسانى بولۋعا اينالسا - جۇرتشىلىعىمىزعا ۇلكەن ابىروي بولار ەدى. ءوسۋدىڭ، دامۋدىڭ بارلىق جاعىندا ءبىر كىلتىنە ەگە بولعان بولار ەدىك.

... مەن اسكەري اداممىن - ءتىل ماسەلەسى تۋرالى ارالاسارلىق ءجونىم جوق سياقتى، ءبىراق تا، ايتىلعان ماسەلەلەر حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز- قۇلقىن تاربيەلەۋ، سالت- سانا، ەل نامىسى، ەر نامىسىنا، ادامگەرشىلىك ارىنا، جاۋىنگەرلىك مۇرا- داستۇرىنە ەرەكشە بايلانىستى بولعاندىقتان، كورىپ، ءبىلىپ، سەزىپ تۇرا ايتپاعانىمدى وزىمە ۇلكەن ار، كەشپەس كۇنا دەپ تۇسىنگەندىگىمنەن جازىپ وتىرمىن» دەيدى.

باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءۇش جىل تولارساقتان قان كەشىپ، وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان كەلىپ وتىر كەزى. سونىڭ وزىندە ءتىل ماسەلەسىن كوتەرگەن، تىلگە جاناشىرلىعىن، ازاماتتىق پوزيتسياسىن تانىتقان. ھاس باتىر عانا وسىلاي سويلەسە كەرەكتى.

بۇگىنگى جاستارعا وسىنداي ەرلىكتى، وسىنداي باتىرلىقتى ونەگە قىلۋدى ءجون كوردىك. ەل بولعان سوڭ ەر تۋعىزباي تۇرار ما؟ «ءشوپ تە شىققان جەرىنە شىعادى» دەپ دانا بابالار تەگىن ايتتى دەيسىز بە؟

تولەگەن جاكىتاي ۇلى

namys.kz


سوڭعى جاڭالىقتار