قادىر مىرزا ءالي: قازاقتىڭ تراگەدياسى - مۇقتاجدىق

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. ... مەنىڭ ويىمشا، ءبىز نەگىزگى وقىرمانداردى جوعالتىپ العان جوقپىز. ولار بار. ەشقايدا كەتكەن جوق. ولار تەك ۇيىقتاپ كەتتى. سودان سوڭ ولار شارشاپ ءجۇر.

ادەبيەت - فاناتيكتەردىڭ ءىسى

مىنا جەردە ءبىر بازار بار. سوندا بارامىن. مەن ءوزىمدى ماقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. سوندا كەيبىرەۋلەر تانىپ جاتادى. «اعاي كەتىپ بارا جاتىر» دەپ ءبىر-بىرىنە سىبىرلايدى. بىرەۋلەرى بىردەڭە الساڭ «حالىڭىز قالاي، اعا؟ جازىپ ءجۇرسىز بە؟ ءبىزدىڭ جاعدايىمىز وسىنداي. ءبىزدى نەگە جازبايسىز؟» دەپ ارىز ايتا باستايدى. ءبىزدىڭ تالاي نارسەنى جازىپ جاتقانىمىزدى قايدان ءبىلسىن.

مىنە، بۇلار وقىمايدى. ءبىرىنشى سەبەبى - جوقتىق. كىتاپ الۋ توقتادى. بۇرىنعى ولشەممەن الساق، ءجۇز ادامنىڭ بىردە بىرەۋى كىتاپ المايدى. وسىنىڭ بارلىعى اقشاعا بايلانىستى. جۇرت ەڭ الدىمەن قارىن تويدىرعىسى كەلەدى. سودان سوڭ بالا-شاعانىڭ قامى. بالاعا وقۋلىق، مەكتەپ فورماسى، اياق كيىم، ت. ب. سودان سوڭ قىسقا دايىندىق باستالادى. ودان كەيىن كوكتەم كەلەدى. مۇقتاج مۇقتاجعا جالعاسادى. قازاقتىڭ تراگەدياسى - وسى.

مەن مىنا رەسەيمەن بۇرىندارى بايلانىسىم جاقسى بولعان. موسكۆادا «كنيجنوە وبوزرەنيە» دەگەن گازەت شىعادى. سونى مەن ءالى كۇنگە دەيىن الدىرىپ تۇرامىن. رەسەيدە قانداي كىتاپ شىعىپ جاتىر، سونى قاداعالاپ وتىرامىن. بايقاعانىم - كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلدىراعانىنان ورىس ادەبيەتى زيان شەككەن جوق. كەرىسىنشە ۇتتى. ءبىرىنشى - ولار جوعالىپ كەتكەن، كومىلىپ قالعان، شىقپاي كەتكەن اۆتورلاردى قايتادان شىعاردى. ەكىنشىدەن، بۇلار قاعازى بار ەل. ءبىز سياقتى مۇقتاج ەل ەمەس قوي. سوندىقتان كىتاپتى بۇرىنعىدان دا ادەمى ەتىپ شىعارا باستادى. سودان سوڭ، ءبىر عاجابى، بۇلاردىڭ وقىرماندارى - ءداستۇرلى وقىرماندار. بۇلار بۇرىن كىتاپقا بولىنگەن قاراجاتتى قىسقارتا قويعان جوق. ولار كىتاپتى ءالى الىپ جاتىر. بىزدە قازاقتا - بۇل بولەكتەۋ. مەن ءوزىم الماتىعا 50-جىلداردىڭ باسىندا كەلدىم. سول كەلگەن جىلداردان كەيىن، 50-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ 20 جىلداي وقىرماننىڭ ىنتاسى شارىقتاپ ءوستى. كىتاپتى ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىنەن ۇرلاپ الىپ كەتىپ (جاقسى ماعىناسىندا) وقىدى. مىنا ىرگەدەگى قىتايدان مىسال كەلتىرەيىن. قىتاي دەگەن ۇلكەن ەل عوي. ال وسى ۇلكەن ەلدىڭ اتامزامانعى ءبىر جاقسى ءداستۇرىن ايتايىن. قىتايدا كىتاپتى ۇرلاعان ادام جازاعا تارتىلمايدى ەكەن. بۇل بىلىمگە دەگەن قۇمارلىق قوي. ءبىر ۋىس بيداي ۇرلاعان ادامنىڭ قولى شابىلادى.

پولياكتاردا ءبىر انەكدوت بار. ءبىر جاس سەميا قوناق شاقىرادى. قوناق كەلەردەن بۇرىن ءۇيدىڭ يەسى كىتاپتارىن اندا دا، مىندا دا جاسىرا باستايدى. بالكونداعى سورەلەر، قۋىس-قۋىستىڭ بارلىعى كىتاپقا تولادى. سوندا ايەلى: «كەلەتىن دوستارىڭ كىتاپ ۇرلامايدى. بۇل كىتاپتار ولاردىڭ وزدەرىندە دە بار. نەگە سونشا اۋرە بولدىڭ؟»، - دەيدى. كۇيەۋى: «ولاردىڭ ۇرلامايتىنىن بىلەمىن. وزدەرىنىڭ كىتابىن تانىپ قويا ما دەپ جاتقانىم عوي»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اسقار سۇلەيمەنوۆ دەگەن زامانداسىمىز بولدى. كىتاپتى كوپ وقيتىن. ونىڭ ءبىر قىزىق قاسيەتى: بىرەۋگە كىتاپ بەرسە كەرى سۇرامايتىن، السا قايتارىپ بەرمەيتىن. قىزىق ادام. ەندى وقىرماندارىمىزعا قايتىپ ورالايىق. ءبىزدىڭ وقىرمانىمىز قالىڭ ۇيقىعا كەتتى. ونى قاشان وياتىپ الامىز جانە ول ويانعاننان كەيىن قايتادان كىتاپ وقۋعا كىرىسە مە؟ قازىرگى ادامنىڭ پسيحولوگياسى قاساڭدانعان. قازىر كىتاپتى اقشانىڭ جوقتىعىنان المايدى. ەرتەڭ وعان داۋلەت بىتە باستايدى. ءبىراق سونىڭ ءبىراز پروتسەنتىن كىتاپ الۋعا ءبولۋ كەرەك دەگەندى ۇعىنعانشا ءبىراز جىلدار كەتەدى. كىتاپتى الماۋ - داستۇرگە اينالىپ كەتەدى. بۇل توڭ سياقتى نارسە. قاشان، قالاي بۇزىلادى - بەلگىسىز. مەنىڭ قورقاتىنىم - وسى نارسە.

ەكىنشى ءبىر نارسە - وسى قيىنشىلىقتىڭ تازا ادەبيەتكە پايداسى بولدى عوي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ادەبيەتكە كەلگەن ادامداردىڭ كوبى - كەزدەيسوق ادامدار. ادەبيەتتىڭ اينالاسىنان پايدا ىزدەپ كەلگەندەر. پايدا ىزدەگەندەر، ءتىپتى بولماعاندا ابىروي ىزدەپ كەلگەندەر. مىسالى، پالەنشەنىڭ پارتيا قىزمەتىندە اتى شىقپادى. باسقا جول جوق. سوندىقتان قالتاسىنا «جازۋشى» دەگەن كۋالىك سالىپ، شىرەنىپ جۇرسە - ابىروي بولاتىن بولعان. مىنە، سولار، سوندايلار، قازىرگى قيىنشىلىق كەز كەلگەندە ءىزىم-عايىپ جوعالدى. ويتكەنى، ادەبيەت ولارعا ەندى ەشتەڭە بەرمەيتىن بولدى. ادەبيەت، فاناتيكتەردىڭ، بارىم دا وسى، مالىم دا وسى دەگەندەردىڭ ىسىنە اينالدى.

«ءسوز ونەرى - دەرتپەن تەڭ...»

...ادەبيەتكە شىن بەرىلگەن فاناتيكتەر ءالى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولار، ەندى كىتاپ شىعارادى ەكەنمىن، وسىعان اقشا الامىن دەپ ىستەمەيدى. ادەبيەت بۇلاردىڭ دەرتى. قۇداي بەرگەن اۋرۋ. اباي «ءسوز ونەرى - دەرتپەن تەڭ» دەگەن. وسىعان ۇقساس پىكىردى پاستەرناك ايتقان. ءبىراق ول «ۆىسوكايا بولەزن» دەگەن. ساتىپ الۋعا بولمايتىن قىمبات دەگەن ءسوز عوي. مىنە، سول ناعىز جازاتىن ادام وسى قىمبات دەرتىن ەشبىر بايلىققا ايىرباستامايدى.

ەندى جازۋشىلارعا اينالىپ تاعى ءبىر سوعايىق. جازۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر توبى بار. بۇرىن بۇلار وزدەرىنىڭ جازباعاندىعىن نەمەسە از جازعاندىعىن توتاليتاريزمگە، سەنزۋراعا جاباتىن. ءبارىبىر قىسقارتىپ جىبەرەدى، جازدىرمايدى، وتىرىك ايتقىم كەلمەيدى دەيتىن. ال، ەندى ءسوز بوستاندىعى بەرىلگەن كەزدە سولار تاعى جازا المايتىن بولىپ شىقتى. سويتسە ولاردىڭ ار جاعىندا تەسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق ەكەن. مەن ادەبيەت تۋرالى وقىرمان رەتىندە ايتقانىم - باسقاشا ايتقانىمنان دالىرەك بولىپ شىعادى. ويتكەنى مەنىڭ ءوزىم وقىرمانمىن. جاقسى وقىرمانمىن. سوندىقتان وقىرماندى جاقسى بىلەمىن دەي الامىن. الماتىدا ەرتەرەكتە «سايتان بازار» دەگەن بولدى. سول بازارعا جيىرما جىلدان استام بارىپ ءجۇردىم. جاقسى كىتاپتى كەزەككە تۇرىپ الاتىنبىز. ەكەۋ- ۇشەۋدەن الاتىنبىز. كىتاپ ايىرباستايتىنبىز. سەبەبى كەرەك كىتاپتى، ورنىنا كىتاپ بەرىپ قانا الا الاسىڭ. ال ەندى ءبىزدىڭ ادەبيەت جايلى: قازاق ادەبيەتى ەداۋىر بيىك ورەگە جەتىپ قالعان ادەبيەت. ادەتتە كورشىلەرمەن سالىستىراسىڭ عوي. قازاق ادەبيەتى، اسىرەسە، پوەزيا، كورشىلەس تۇرىكمەن، وزبەك، تاجىك ادەبيەتىنەن كوش ىلگەرى العا كەتكەن ادەبيەت. مىنانداي مىسال كەلتىرەيىن. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز عاسىر باسىنداعى اقىنداردى وقىعاندا ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ال، ءبىز، نەمەسە ءوزىمىزدى ايتسام، مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمىزدە پوەزيانى اسا جاقسى كورگەنىمىز جوق.

سەبەبى ارالارى كەزەڭدىك تۇرعىدان دا، ستيلدىك تۇرعىدان دا الشاق جاتقان قاداۋ-قاداۋ بىرنەشە عانا اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنان نە ۇعىنۋعا بولادى؟ اباي پوەزياسى جوعارى كلاستا وقىتىلادى. ال ابايداي اقىندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق قاجەت. ەندى قازىرگى جاعدايدى قاراڭىز. قازىرگى جاستار، بۇگىنگى پوەزيانى ءتۇيسىنىپ وقيتىن جاستار عاسىر باسىنداعى پوەزيانى قابىلداي المايدى. نەگە؟ ءوز مادەنيەتىنەن جەرىگەندىك پە؟ جوق! پوەزيا جايلى تۇسىنىگىن ادەبي وقۋلىقتان ەمەس، شىن پوەزيانىڭ وزىنەن العان العىر جاستىڭ ساناسى بيىك دەگەن ءسوز. ادەبي سىنمەن اينالىسپاسا دا سىنشىلىق وي يەسى دەگەن ءسوز. ولار عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ كۇشپەن تەجەلگەنىن جانىمەن، ءوزىنىڭ جەكە ادەبي تاجىريبەسىمەن سەزىنەدى.

«دەگۋمانيزاتسيا» - ادەپكى پروبلەما

قازاق ادەبيەتىن وقىپ جۇرگەن تازا قازاق وقىرمانى ەشقايدا قاشقان جوق. وقىمايتىندى الساق - بىزگە جوق اقشاسى، ەۋروپاعا دا جوق. ءبىزدى وقۋعا جەتپەگەن ۋاقىتى ەۋروپاعا دا جەتپەيدى. ال ءبىزدى وقىمايتىن ورىس ءتىلدى قازاقتار - ءبىزدى بۇرىن دا وقىماعان، قازىر دە وقىمايدى. دەگۋمانيزاتسيا دەگەنىڭىز، مەنىڭشە، تازا فيلوسوفيالىق پروبلەما. مادەنيەت فيلوسوفياسى اينالىساتىن نارسە.

«دەگۋمانيزاتسيا» پروبلەماسى - ادەپكى پروبلەما. ماڭگى ولمەس پروبلەما. ءبىر بۇگىن نەمەسە كەشە عانا بوي كوتەرگەن جوق بۇل ماسەلە. ەسكى كىتاپتاردىڭ بارلىعىندا دا «زامان بۇزىلىپ بارادى»، «ادام ازىپ بارادى» دەگەن قايعىلى وي، ياعني، وسى دەگۋمانيزاتسيا ءار ءتۇرلى كەيىپتە كورىنىس بەرىپ وتىر. بۇل ماسەلە وسىدان 1400 جىل بۇرىن ايان ەتىلگەن قۇراندا دا، كۇنى كەشە ءومىر سۇرگەن اباي پوەزياسىندا دا بار. ءبىر كەزەڭنىڭ ادەبيەتىن شەكتەپ ويىپ الىپ، تالداپ جىبەرسەڭ، كەز كەلگەن جەردەن وسى «دەگۋمانيزاتسيا» شىعا كەلەدى. ياعني، ماسەلە زەرتتەۋشىنىڭ ءوز زەرتتەۋىن نەندەي نيەتپەن باستايتىندىعىندا. نەمەسە ادەبيەت بار دا، ونى زەرتتەۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى بار. مەن بۇل پروبلەمالاردى وسىلاي تۇسىنەمىن.

ولەڭدى ۇستاپ تۇرعان «تەحنيكا» ەمەس

مۋزىكا تەورياسى بولسىن، باسقا بولسىن - عىلىم عوي. عىلىم بولعاننان كەيىن دامۋ كەرەك. بۇل - تانىمنىڭ وزگەرمەس قاعيداسى. ال ەگەر از- ماز مۋزىكالىق نەمەسە ادەبي قابىلەتى بار ادام تەوريانى بەسكە مەڭگەرىپ الىپ، «ءتاپ- ءتاۋىر» شىعارمالار جازىپ جاتسا، بۇل جەردە تەوريانىڭ نەندەي كىناسى بار. ونداي «شىعارمالاردىڭ» قۇنىن ءبىلۋ ءۇشىن شەگىنىڭكىرەپ تۇرىپ باقىلاسا بولدى. جاقىن تۇرساڭ، ارينە، ونىڭ ىشىنەن الدەبىر جۇيە، «لوگيكا» تاباسىڭ. تۇيسىگى مول، ءبىلىمى مول سىنشى ونداي ولەڭدى العاشقى شۋماعىنان- اق ۇستايدى. سەبەبى، تەوريامەن جازىلعان، ياعني تەوريالىق تۇرعىدان ءمىنسىز ونداي شىعارمادا ءبىر نارسە جەتىسپەي تۇرادى. كوركەمدىك وي دەيسىڭ بە، مەنىڭشە - شىعارمانىڭ رۋحى، ونى ءتىرى ەتىپ تۇرعان ونىڭ جانى. سول جەتىسپەيدى. ول جوق بولسا - جوق. ونى ەشبىر تەحنيكامەن جاساي المايسىڭ. نوبايىن، سىرتقى ءتۇرىن جاسايسىڭ. ءبىراق ءوزىن جاساي المايسىڭ.

پوەزيانىڭ تەحنولوگياسى تۋرالى ايتا بەرۋگە بولادى. كوپ ايتۋعا بولادى. الايدا مەن ولەڭ ونەرىنىڭ ەشقاشان تاۋسىلماس كوپ سىرىنىڭ ءبىرىن، ءوزىم تۇيسىنگەن ءبىر سىرىن ايتايىن. ولەڭدى ۇستاپ تۇرعان تەحنيكا ەمەس. كوپ ايتىلعان جاۋىر ءسوز بولسا دا ايتايىن، ولەڭدى ۇستاپ تۇرعان نارسە - سەزىم. مەن بۇل جەردە سەزىم دەپ، ءوزىڭ شىن كەشكەن، ءوزىڭنىڭ رۋحاني تاجىريبەڭە اينالعان شىنايى سەزىمدى، شىن سەزىمدى ايتىپ وتىرمىن. جوعارىدا ءوزىمىز ايتقان «ولەڭنىڭ جانى» نەمەسە «ولەڭنىڭ رۋحى» دەگەنىڭىز - وسى.

سەنزۋرانىڭ پايداسى مول بولدى...

گەتەنىڭ «مەن كوپ نارسە بىلەمىن، ءبىراق بارلىعىن ايتا بەرمەيمىن» دەگەن ءسوزى بار. ىشكى سەنزۋرا (باسپاعا ارنالعان كىتاپ، گازەت-جۋرنال ت. ب. مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ تەكسەرىپ، قاراپ باقىلاۋى - رەد.) دەگەنىڭىز وسى. كورگەن- بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن جازا بەرۋ - ادەبيەت ەمەس. كوركەمدىك ەلەك تۋرالى كوپ ايتىلدى عوي. ونىڭ نەسىن قايتالايىن. ال يدەولوگيالىق، مەملەكەتتىك سەنزۋرانىڭ ادەبيەتكە پايداسى مول بولدى دەپ ويلايمىن. سەنزۋرا ادەبيەتشىنى بەلگىلى ءبىر ءجون-جورالعىعا ۇيرەتەدى. سەنزۋرادا دا اقىماقتار وتىرعان جوق. وزىڭە تىيىم سالۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى الدەبىر قورقىنىشتى نارسەلەردى شىرامىتۋىڭ كەرەك. سودان سوڭ بارىپ «قۇرىسىن، ويلاماۋ كەرەك» دەيسىڭ. ويىما ونداي ەشتەڭە كەلمەگەن سياقتى. ونداي شەتىن نارسە ەڭ قۇرىماسا ەستە قالار ەدى عوي...

«اقشاعا ساتىلمايتىن قىمبات دەرت...» سۇحباتتاسقان تالاسبەك اسەمقۇلوۆ

«Zaman قازاقستان» گازەتى، 27 -ناۋرىز، جۇما، 1998 -جىل، 14-15 -بەت