شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى جەرلەنگەن دەپ ايتىلىپ جۇرگەن «ءتاڭىر وباسى» كەشەنىنە بارىپ كەلدىم- قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى
بۇل اقپاراتتار قازاق وقىرماندارىنىڭ تانىم تۇيسىگىن اداستىرىپ وتىر. وسى ءبىرجاقتى قاتەلىكتى تۇزەتىپ، وقىرمانعا دۇرىس تۇسىنىك بەرۋ ماقساتىندا تۇركولوگ، پروفەسسورقارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ اتالمىش ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
***
موڭعوليادا ەكسپەديسيالاردا بولعانىمدا بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ ەتەگىنە دەيىن ەكى- ءۇش رەت بارىپ قايتقانىم بولماسا تاۋدىڭ باسىنا دەيىن شىعىپ كورمەگەن ەدىم. بيىلعى جىلى (2015 - جىلدىڭ 1- قىركۇيەگى) سول تاۋدىڭ باسىنا دەيىن شىعىپ شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى جەرلەنگەن دەپ ايتىلىپ جۇرگەن تاۋدىڭ ۇستىندەگى تاقتاداعى «ءتاڭىر وباسى» دەپ اتالاتىن كەشەندى كورۋگە بەل بايلاپ بارىپ كەلدىم.
ءبىزدىڭ توپتىڭ قۇرامىندا بايان- ولگەيدە «پەش مۇرات» دەگەن لاقاپ اتپەن اتى شىققان بەلگىلى بيزنەسمەن مۇرات نوعاي داكەي ۇلى، باۋىرجان بايار ۇلى، جان- تەگىن قارجاۋباي ۇلى (ارحەولوگ) جانە د. نارانگەرەل، بات- وچير دەگەن ازاماتتار بولدى.
بۋرحان- حالدۋنعا باراتىن ەكى جول بار ەكەن. ءبىرى، كەنتاي ايماعى ارقىلى باراتىن 500 ك م- لىك جول. ەكىنشىسى، مونگون- مورت (كۇمىس كۇلىك) سۇمىن ارقىلى باراتىن 250 ك م- لىك توتە جول. ءبىز توتە جولدى تاڭدادىق. ۋلانباتىردان باگانۋۋر كومىر شاحتاسىنان ءوتىپ، سولتۇستىكتى بەتكە الىپ مونگون- مورت سۇمىنىن باسىپ، ءۇش- بۇركى (بايىرعى تۇرىك مويۋن- چور ۇستىنىندا ءۇش- بۇركۇ دەپ جازىلعان) دەپ اتالعان شاعىن ءۇش وزەننەن وتتىك. بۇل شاعىن ءۇش وزەن كەرۋلەن دارياسىنىڭ باستاۋ باسىنىڭ سالا وزەندەرى.
ودان سوڭ «ءتاڭىر بوساعاسى» دەپ اتالاتىن بيىك تاۋدى اسىپ، ونون دارياسىنىڭ باستاۋ باسىنىڭ ءبىرى تۇرگەن وزەنىنەن وتتىك. بۇل وزەن بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بەتىنەن باس الادى ەكەن. تۇرگەن وزەنىنەن كەيىن 20 ك م ءجۇرىپ بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ ەتەگىنە بارىپ تىرەلدىك. كۇن قىزارىپ باتىپ بارادى. جان- جاقتاعى تاۋلاردان قۇستاردىڭ سايراعان داۋىسى ەستىلەدى. مۇنارتقان تاۋلاردى قارا ورمان بۇركەپ العان. يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان.
بۋرحان - حالدۋن تاۋى شىڭعىس حاننىڭ ءدال وزىندەي تۇكسيىپ توبەمىزدەن قارايدى. ءدال وسى كەزدە ءبىز توقتاعان جەردەگى ءداۋ اعاشتىڭ بۇتاعى سىبدىر ەتە ءتۇستى. كوز توقتاتىپ قاراساق بىرنەشە تيىندار بىرىنە- ءبىرىن قۋىپ ءداۋ اعاشتىڭ بۇتاقتارىنىڭ ۇستىندە ويناپ ءجۇر ەكەن. تيىندار بىزگە تەسىلە قارايدى. بەيكۇنا، ءمولت- ءمولت ەتكەن كۇنادان پاك ءسابي جانارى سەزىمدى ءدىر ەتكىزەدى. تازالىق، مولدىرلىك، پاكتىك دەگەندى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورىپ، جۇرەكپەن سەزىنەسىز. تابيعات- انا قانداي عاجاپ ەدى! ەگەر ءسىز تابيعىلىقپەن شولدەپ جۇرگەن بولساڭىز ءدال وسى ءساتتى كىشكەنتاي تيىننىڭ ءمولدىر كوزىنەن جۇرەگىڭىزگە ءسىڭىرىپ الىپ، ماڭگىلىك ايالاپ وتكەن بولار ەدىڭىز. وي، شىركىن- اي، دەسەڭىزشى!
ءبىز شاتىرلارىمىزدى تۇرعىزىپ ۇيقىعا كەتتىك. تاڭەرتەڭ ەرتەلەپ تۇرىپ، جالعىز اياق جىم جولمەن تاۋدى بەتكە الدىق. تاۋدىڭ ەتەگىنە ۇزىن سىرعاۋىل اعاشتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قوس ىسپەتتى ەتىپ بيىكتىگى 5-6 مەترگە جۋىق اعاشتان وبا تۇرعىزىپتى. سىرعاۋىل اعاشتان جاسالعان وباعا اقتىق رەتىندە جۇزدەگەن اسپان تۇستەس قاداق (شارىپ) ىلىنگەن. بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا تاۋەتە كەلگەن ءاربىر پەندە ءمىناجات ەتىپ، سيىنىپ، وسى اعاش وباعا قاداقتارىن ءىلىپ وبانى كۇننىڭ اينالىم باعىتىمەن 9 مارتە اينالىپ، ىشتەي دۇعا وقىپ، تىلەك تىلەيدى ەكەن. بۋرحان- حالدۋندى قاسيەتتى تاۋ دەپ كورەتىن موڭعولدار شىڭعىس حان داۋىرىنەن بۇگىنگە دەيىن تاۋعا تاۋەتىپ، سيىنۋ ءداستۇر- سالتىن قۇدايسىز وتكەن سوتسياليزم زامانىندا دا ءبىر ءسات توقتاتپاعان.
تاۋدىڭ قورعاۋشىسى ەكولوگ- ميليتسيا بايارسايحاننىڭ ايتۋىنشا بۇل تاۋعا جات ۇلتتىڭ ادامدارى، ودان سوڭ ايەلدەر شىعۋعا تيىم سالىنعان. قازاقتاردى موڭعول تەكتى حالىق دەپ ەسەپتەيتىندىكتەن بىزگە قارسىلىق بىلدىرمەدى.
تاۋدىڭ ەتەگىنەن باسىنا دەيىن 6 ك م ەكەن. ەكولوگ- ميليتسيا بايارسايحان ماعان، - ءسىز باسىنا دەيىن بارا المايتىن شىعارسىز. مۇمكىن بولسا ورتا وباعا دەيىن بارىپ قايتاسىز! - دەپ جاناشىرلىق ءبىلدىردى. تاۋدىڭ جولى كۇدىر. كوككە شانشىلا تىك ورنالاسقان. تاۋ ءتورت تاقتادان تۇرادى. ورتا وبا ءبىرىنشى تاقتادا. ودان سوڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى تاقتالارى بار. ەكىنشى تاقتادان سوڭ ورمان بولمايدى. تاۋدىڭ ورگى جاعى جالاڭاشتانىپ كەتەدى. ورماندا ىشىندە قاراعاي، سامىرسىن، قايىڭ، ۇشقات، تال، جاسىل شىرشا ارالاس ءوسىپتى. جالعىز اياق جىم جولدان شىعىپ كەتسەڭىز اعاش اراسىنان اياق الىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سامىرسىن اعاشىنا «سامىر» شەكەلدەۋىك دەپ اتالاتىن ءداندى داقىل وسەدى. تيىندار سونىڭ دانىمەن قورەكتەنەدى. ونىڭ سىرتىندا سيىر بۇلدىرگەن، قوي بۇلدىرگەن، مويىل قىزىل قاراقات، قارا قاراقات، شيە، جەمىستەرى مولدىرەپ جەرگە توگىلىپ جاتىر.
ءبىز ءبىرىنشى تاقتاداعى ورتا وباعا دا جەتتىك. ونىڭ الاڭىن جاقسىلاپ جاساپ ۇستىن ورناتىپ، اينالاسىنا ادامدار دەمالىپ وتىراتىن ورىندىقتار قويىپتى. ەسكەرتكىشتىڭ ارتقى جاعىنا قاراعاي سىرعاۋىلدان بيىكتىگى 5-6م اعاش وبا ورناتقان ەكەن. موڭعول ءداستۇرى بويىنشا تاعىدا اقتىق رەتىندە ونداعان اسپان تۇستەس كوك شارىپتار (قاداق) ىلىنگەن. ءدال وسى ورتا وبا قاقىندا راشيد- اد- دين قۇبىلاي حاننىڭ نەمەرەسى قامال تۋرالى جازباسىندا: «... بۋرحان- حالدۋن القابى كونەدەن كەلە جاتقان ۇلى جۇرت، اتا- بابا كىندىك كەسكەن قاسيەتتى جەر. ول جەر قامالدىڭ قورعاۋىنا بەرىلگەن. وسىنداي قورعايتىن ورىن توعىز. ءتورت ۇلى جۇرت - جەرى، جانە بەس ورىن بار. ول جەرلەرگە ەشكىم اياق باسپايدى. قورعاۋعا الىنعان بۇل جەر - ۇلى ورىنعا (ومىردەن وتكەن ۇلى بابالارىنىڭ) بەينەسى (ءمۇسىنىن) جاساپ ورناتىپ، اڭقىما ءيىستى ارشا تۇتاتىپ تازالاپ وتىراتىن بولعان. قامال (گامال) سول جەرگە بارىق (تاۋەتەتىن ورىن) ورناتقان» (پەرلەە. ح.1963 تال.72) مۇنداعى «ۇلى جۇرت» دەپ وتىرعانى شىڭعىس حان، تولە، موڭكە، كۇيىك، ال قالعان بەس ورىن دەپ وتىرعانى ارىقبوكى جانە حانداردىڭ قاتىندارى بولۋى مۇمكىن.
بۇل قاسيەتتى ورىنعا بارىق (تاۋەتەتىن ورىن) تۇرعىزۋ 1294 - جىلى قۇبىلاي ولگەننەن كەيىن بولعان وقيعا رەتىندە راشيد- اد- ديندە كورسەتكەن. دەمەك وعان دەيىن دە بۇل جەرگە وبا تۇرعىزىپ تاۋەتىپ كەلگەن سالت قالىپتاسقان ەدى.
«بارىق» تاڭىرلىك ءدىننىڭ تاۋەتەتىن ورنى. موڭعول ۇستىرتىندە ءومىر سۇرگەن بايىرعى تۇرىكتەر يسلام ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن ءتاڭىر ءدىنىن ۇستانعان. ولار مۇحان قاعان زامانىنان (552-572 ج ج) باستاپ حاندار مەن ۇلى ادامدارىنا ارناپ تاۋەتەتىن ورىن (بارىق) تۇرعىزىپ سول جەرگە بارىپ ءمىناجات ەتەتىن سالت قالىپتاسقان. كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، تۇي- ۇقىق، ىشبارا تارحان ەسكەرتكىش ۇستىندارىن تۇرعىزعان كەشەندەر وسىنداي تاۋەتەتىن ورىندار. بۇل ورىنداردا ۇلىلاردىڭ مۇردەسى بولمايدى، ولاردىڭ مۇردەسىن ادام اياعى جەتە قويمايتىن، قاسيەتتى دەپ اتالاتىن تاۋلاردىڭ ۇستىنە كومىپ، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەندى، كىشىلى وبالار تۇرعىزاتىن بولعان. سونداي ءبىر وبا كۇلتەگىن، بىلگە قاعان كەشەندەرىنىڭ شىعىس جاعىندا 10 ك م قاشىقتىقتا ورنالاسقان. شىۆەتى حايرحان تاۋىندا كوك تۇرىك ءداۋىرىنىڭ ءدال وسىنداي ۇلىلىلاردىڭ مۇردەسىن جەرلەگەن ورىندار ونداپ سانالادى.
ءبىزدىڭ توپ ءسوز وتكەن ورتا وبادان ورلەي، ءىلبي باسىپ، كوتەرىلىپ، ءۇشىنشى تاقتاعا شىقتىق. ءدال وسى جەرگە كەلگەندە تومەندەگى جىنىس ورماندار پىشاقپەن كەسكەندەي اياقتالادى. بۇدان ورگە قاراي سىلدىراما قيىرشىق تاس، قۇم ارالاسقان تازعىر تاۋ جىنىسى جالعاسادى.
ءۇش پەن ءتورتىنشى تاقتا اراسىنا ون مارتە توقتاپ، دەمالىپ وتىرىپ ءجۇرىپ وتتىك. ءتورتىنشى تاقتانىڭ ءۇستى تەپ- تەگىس. ءدال وسى تاقتانىڭ ورتاسىنا الىپ كەشەن- وبا تۇرعىزىلعان. تۇرعىن حالىق بۇل كەشەندى «ءتاڭىر وباسى» دەپ اتايدى ەكەن.
ءتورتىنشى تاقتاعا شىعىپ كەلگەن سوڭ، ءتاڭىر وباسىنا تاياپ بارىپ ءبىراز دەمالىپ كوكمايسا ءشوپتىڭ ۇستىنە شالقالاپ جاتا قالدىق. اسپان شايداي اشىق. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. جانعا جايلى التىن كۇزدىڭ ماۋجىراعان مايدا كۇنى. اسپانداعى كۇننىڭ نۇرى اناڭنىڭ ايالاعان كوز- قاراسىنداي ايالى. عاجاپ! ءبىر ەرەكشە جاعىمدى ءيىس اڭقيدى. بويدى بالقىتىپ جان- جۇرەگىڭدى تىنىشتاندىرعانداي ما قالاي؟! بۇرىن سوڭدى تالاي تاۋعا شىعىپ جۇرگەندە مۇنداي سەزىمدە بولماعان ەدىم. ىشتەي جانعا جايلى، عاجايىپ يىسكە تاڭقالىپ جاتتىم. ءبىر كەزدە باۋىرجان:
- بۇل نە قىلعان عاجايىپ ءيىس! ءسىز سەزىندىڭىز بە؟ دەدى.
- ءيا ءوزىم دە تاڭقالىپ جاتىرمىن! - دەدىم. جىگىتتەردىڭ بارلىعى دا تاڭ- تاماشا بولىستى. ءشوپتى سيپالاپ، ءار تالىن ۇستاپ يىسكەپ كورىپ جاتىرمىز. ۇزىندىعى 8-10 س م شاماسىندا وسكەن. وزەن بويىنداعى جۇمساق ولەڭ ءشوپ ەمەس. قىلتاناق ءاربىر تالىنىڭ ءدىڭى قاتتىلاۋ، ءارى تىعىز ۇيىسا وسكەن. اڭقىما ءيىس وسى شوپتەن بولار دەپ تۇيدىك. وسىنداي عاجايىپ سەزىمدە وتىرعانىمىزدا قاسىمىزعا ەكولوگ- ميليتسيا بايارسايحان كەلدى. مالداسىن قۇرىپ، مول پىشىلگەن موڭعول دەلىنىڭ (شاپانىنىڭ) قويىنىنان، ادەيىلەپ وتىرىپ اشەكەيلەپ ويۋلاعان سىرما قالتا شىعارىپ كەلدى. اۋزىن قايىرا اشىپ ىشىنەن، القىزىل مارجان (كورالل) تىعىنى بار قىزىل كۇرەڭ لاعىل شاقشاسىن الىپ شىعىپ، ەتىگىنىڭ قونىشىنا ءبىر- ەكى مارتە ۇرىپ، سونان سوڭ القىزىل مارجان تىعىنىن بوساتىپ سۋىردى. قىزىل مارجان تىعىنىنداعى كۇمىس كىندىكتى جىڭىشكە قالاقشاسىمان لاعىل شاقشا ىشىندەگى جۇمساق ناسىبايىن ءىلىپ الىپ، قوس تاناۋعا قوسارلاتا تارتتى. ودان سوڭ لاعىل جاقشانىڭ مارجان تىعىنىن شالا جاۋىپ ماعان ۇسىندى. بۇل سىيلاستىقتىڭ يشاراسى. موڭعول سالتى بويىنشا قوناعىنا شاقشانىڭ تىعىنىن بوساتىپ شالا جاۋىپ ۇسىنادى. ەگەر تىعىندى باسبارماقپەن باسىپ تولىق جاۋىپ ۇسىناتىن بولسا «سەنەن الاتىن كەگىم بار» دەگەن يشارانى بىلدىرەدى. مەن شاقشادان ناسىبايىن الىپ يىسكەپ، موڭعول سالتىمەن وزىنە قايتاردىم.
بايارسايحان وتىرعان ادامداردىڭ بارىنە لاعىل شاقشاسىنىڭ تىعىنىن بوساتىپ ۇسىنىپ شىقتى. ەڭ سوڭىندا د. مۇرات پەن ق. جان- تەگىنگە بەردى:
ولار ناسىبايدى يىسكەگەن يشارا عانا ءبىلدىرىپ شاقشاسىن قايتاردى. ونى كورىپ وتىرعان بايارسايحان كوڭىلى تولمادى:
- قور بولعان قايران مۇرىن!- دەپ ءبىر قويدى سونانسوڭ:
- شىركىن، انا مول جاراتىلعان مۇرىندى قۇداي ماعان بەرگەن بولسا، ناسىبايدى الاقانعا سالىپ تۇرىپ اتار ەدىم، - دەدى. ءبىز كۇلكىدەن قۇلاپ تۇستىك. ول كۇلگەندە جوق. كەرىسىنشە:
- قازاقتار تاناۋلى كەلەدى ءا؟!- دەپ تاڭدانا سۇراق قويدى.
سول كەزدە « پەش مۇرات»:
- ات ەرىندى، ەر مۇرىندى كەلەدى، - دەپ جاۋاپ بەردى. ول بۇل ءسوزدى كوڭىلىنە جاقىن العان جوق.
اڭگىمەنى ارى قاراي جالعاستىرىپ:
- حان- بابا سىزدەرگە بۇگىن ءيىپ تۇرعوي - دەدى.
- ول نە دەگەنىڭىز؟ تۇسىنبەدىم عوي- دەدىم.
- مەن وسى تاۋدىڭ قاراۋىلى رەتىندە مۇندا تاۋەتىپ كەلەتىن ادامداردى ەرىتىپ، جىلىندا 10-15 مارتە كەلەمىن. كوبىندە تاۋدىڭ ەتەگىنەن نەمەسە ورتا وباعا دەيىن ەرىپ كەلەمىن دە، قالىپ قويامىن. بۇگىن كۇن جاقسى بولعان سوڭ ءتاڭىر وباعا دەيىن كەلىپ اينالىپ شىقتىم. تاۋدىڭ باسىندا كۇن بۇگىنگىدەي ۇنەمى جايلى بولا بەرمەيدى. وسىنشاما جايما شۋاق ماۋجىرعان كۇن از بولادى. جازدا تاۋدىڭ ءۇستى بۇلتتاپ، جاڭبىردان، جەلدەن ايىقپايدى. ال قىستا ۇنەمى قارلى بوران سوعىپ تۇرادى. بۇگىن كەرىسىنشە جايلى بوپ تۇر. سىزدەرگە تاڭقالىپ وتىرمىن، كىمسىزدەر ءوزى؟ !- دەپ بارىپ ءبىر توقتادى.
- مەن تاريحشى- عالىممىن. كوشپەلىلەردىڭ كونە تاريحىن زەرتتەۋشى مامانمىن! - دەدىم.
- نيەتىڭىز دۇرىس ەكەن. سوندىقتان بولار كۇن تىم جايلى بولۋى. حان- بابا سىزدەردى ارۋاعىمەن قالاپ- جولەپ قابىلدادى. جولدارىڭىز بولىپ ىستەرىڭىز ءساتتى اياقتالادى ەكەن - دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ودان سوڭ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
- تاريحشى عالىم ەكەنسىز ءتاڭىر بابانىڭ (شىڭعىس حاننىڭ) مۇردەسى ساقتالعان وسى قاسيەتتى ورىنعا كەيبىرەۋلەر كۇدىكپەن قارايدى. اقپاراتتىق قۇرالداردان كەيدە حان- بابانىڭ مۇردەسى ساقتالعان كەشەن بۇل ەمەس- دەگەن ءسوز دە ەستىپ قالامىز. وسى تۋرالى نە بىلەسىز اڭگەمەلەي وتىرىڭىز- دەدى.
مەن وعان: - ءسىز وسى جەردىڭ تۋماسىسىز با؟ - دەپ سۇراق قويدىم.
- مەن وسىدان 100 ك م- دەي قاشىقتىقتا تۋعان اداممىن. ال ءومىرىمنىڭ 30 جىلى وسى جەردە ءوتىپ بارادى.
- وسى اۋماقتى جاقسى بىلەسىز عوي؟
- ارينە، جاقسى بىلەمىن. اڭ قۋالاپ ساي- سايدىڭ ءبارىن اقتاردىق- قوي. ونىڭ سىرتىندا وسى جەردى قورعاۋشى- ەكولوگ- ميليتسياسىمىن- عوي، - دەدى؛
- وندا ەڭ اۋەلى ءسىز ماعان مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭىزشى. وسى بۋرحان- حالدۋن تاۋىن ءۇش داريانىڭ باستاۋ باسى دەپ اتايدى. سوندىقتاندا مۇنداعى حالىقتاردى ەجەلدەن «ءۇش وزەن موڭعولدارى» - دەپ اتاپ كەلەدى. بۋرحان- حالدۋننان باس العان ءۇش داريانىڭ باستاۋ باسى بولعان وزەندەردى كورسەتىپ اتاپ بەرىڭىزشى- دەدىم. ول شاقشاسىن ادەمى دورباسىنا سالىپ، قوينىنى تىعىپ الىپ اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.
- ءوزىمىز وتىرعان بۋرحان- حالدۋننىڭ باتىس، شىعىس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك جاعىنداعى دۇڭكيىپ جاتقان مىنا ادىر تاۋلاردى جالپىلاما كەنتاي جوتاسى دەپ اتايتىنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز- دەدى. قولىمەن سىلتەي كورسەتىپ: اناۋ شوقى تاۋدىڭ ارعى سولتۇستىك شىعىس جاعىنان اتاقتى ونون دارياسىنىڭ ءبىر سالاسى باس الادى. ەندى ءبىر سالاسى كەشە ءوزىڭىز ءوتىپ كەلگەن اعىنى كۇشتى اناۋ وزەندى تۇرگەن دەيدى (تۋرگەن - جىلدام- شىپشاڭ دەگەن ماعىنادا). ال، مىنا بۋرحان- حالدۋننىڭ الدىنعى جاعىنان ءوتىپ بارا جاتقان وزەندى بۇگىنگى كۇنى ءبىز بوعدا دەپ اتايمىز. اناۋ، وڭتۇستىك جاقتاعى ادىر تاۋدىڭ باۋرايىنان حۋراح وزەنى باستالادى. وسى اتالمىش بوعدا، تۇرگەن، حۋراح وزەندەرى ونون دارياسىنا قۇيادى دا، شىعىسقا قاراي بەتالادى.
باتىس جاعىمىزداعى مىنا وزەن ۇلكەن بۇركى، ونىڭ ار جاعىندا ورتا جانە كىشى بۇركى وزەندەرى اتاقتى كەرۋلەن دارياسىنىڭ باستاۋ باسى. كەرۋلەن تۋرا وڭتۇستىككە بەتالىپ بارىپ كىلت بۇرىلىپ شىعىسقا قاراي بارىپ كولون كولىنە قۇيادى. وسى كەنتەي جوتاسىنىڭ باتىس بەتىنەن قارا، بورو وزەندەرى باستالىپ تۋل دارياسىنا قۇيادى. سولتۇستىك جاعىنان حيرگۋت، چىكە وزەندەرى موڭعول شەكاراسىن اسىپ رەسەي جەرىنە بارعان سوڭ سەلەڭگى دارياسىنا قۇيادى - دەپ جىلىكتەي ايتىپ بارىپ بوگەلدى. مەن وعان:
- كەنتەي جوتاسىنان، سونىڭ ىشىندە بۋرحان- حالدۋن تاۋىنان باس الاتىن اتاقتى ءۇش ۇلكەن ونون، كەرۋلەن، تۋل دارياسىنىڭ، وعان قۇياتىن شاعىن سالا وزەندەرى تۋرالى كورسەتىپ وتىرىپ جاقسى تانىستىرىپ بەردىڭىز. ەندى مەن ءسىزدى وسى وزەندەردىڭ ورنالاسۋىن 1295-1307 - جىلدار ارالىعىندا جازىلعان ءتۇپنۇسقادا قالاي ساقتالعاننان حاباردار ەتەيىن، - دەدىم.
موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى (م ق ش) راشيد- اد- ءديننىڭ «الەم تاريحى» ، لۋۆساندانزاننىڭ «التىن توبشاسىندا» شىڭعىس حاندى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ ۇستىنە جەرلەگەنىن ايتا وتىرىپ، ۇلكەندى، كىشىلى داريالار مەن وزەندەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتكەن. راشيد- اد- ديندە: «بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ وڭ جاق بەتىندەگى سايدان كەلۋرەن (كەرۋلەن)، شىعىس جاق بەتىنەن ونون، شىعىس تۇستىگىنەن قىرقاچۋ (بۇگىنگى حۋراح وزەنى) ونىڭ ءسال سولتۇستىك جاعىنان چىكۇ، باتىس سولتۇستىك جاعىنان قالاقۋ (حيلگو)، باتىس وڭتۇستىك جاعىنان قارا (بۇگىندە قارا)، بۇراچيتۋ، ونىڭ ءدال باتىس وڭتۇستىگىنەن تۋلا وزەنى باستالادى» (راشيد- اد- دين ءى، ءىى- توم. 234-بەت) دەپ جازىپ قالدىرعان.
كورىپ وتىرسىز، راشيد- اد- ديندە جازىلعان وزەندەردىڭ اتاۋلارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي جاقسى ساقتالعان. مىنا كەنتەي جوتاسىن بايىرعى تۇرىكتەر (VІІ-VІІІ.ғғ) «kejre taγ» ( كەيرە تاۋى) دەپ اتاعان. كەنتەي جوتاسىنىڭ بۋرحان- حالدۋن تاۋىنان باس العان ءبىر ۇلكەن دارياسىن «كەيرە ۇگىزى « (كەيرە وزەنى) دەپ اتاعان. ول بۇگىنگى كەرۋلەن وزەنى. وسى كەنتەي جوتاسىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىنەن باس العان ءۇش وزەندى «ءۇش بۇركۇ» دەپ تاس ۇستىنعا جازىپ قالدىرعان. بۇل ءۇش شاعىن وزەن بۇگىنگە دەيىن بايىرعى اتاۋلارىن جوعالتپاي بىزگە جەتىپتى.
بۇگىنگى جەرگىلىكتى موڭعولدار «ءۇش- بۇركى» وزەنىن الدىڭعى، ورتا، كىشى بۇركى دەپ اتايتىنىن جوعارىدا ءسىز ايتىپ كەتتىڭىز.
بۋرحان- حالدۋننىڭ شىعىس جاق بەتىنەن باستاۋ العان. ونون وزەنىنىڭ باستاۋ باسى، انە، جايقالىپ اعىپ بارادى. بۋرحان- حالدۋننىڭ بارلىق سۋى ونون قۇيادى ما؟ ارناسى كەڭ، اعىنى قاتتى. ءارى كۇشتى ەكەن. بەتىنىڭ ءاربىر جەرى تولقىنداتىپ اق كوبىك شاشىپ بارادى عوي. جاڭاعى ءسىز ءسوز ەتكەن حۋراح وزەنى راشيد- اد- ديندە «qyrγaγ» دەگەن ءسوز. ماعناسى «قايىرما». كەنتەي جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك قايىرماسىنان باستاۋ الاتىندىقتان سولاي اتالعان بولار. ال چىكە وزەنى كونە شەكتى تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالىپتى. جەر- سۋ اتاۋى تازا تۇنعان تاريح قوي. مىڭ جىل بۇرىنعى وقيعانى ەسكە سالىپ سايراپ تۇرعانىن بايقايسىز با؟ باتىس وڭتۇستىك جاعىنان باستالعان جاڭاعى ءسىز كورسەتكەن اناۋ قارا وزەنى راشيد- اد- ديندە «قارا»، VIII عاسىردا جازىلىپ ساقتالعان، بايىرعى تۇرىك ماتىندە قارا (تەركين III.19) دەپ جازىلعان. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ (ب. ج. س) VIII عاسىرىنداعى اتاۋ بۇگىنگە دەيىن (XXI. ع) ۇمىتىلماي بىلايشا ساقتالعانىنا نە ايتار ەدىڭىز؟
ول ءسال ويلانىپ ويعا باتىپ كەتتى. مەن وسى ءساتتى پايدالانىپ:
- سوناۋ VIII عاسىردا وسى جەردە ءومىر سۇرگەن تۇرىكتەردىڭ ءبىرازى وسىندا قالعان. سولار جەردىڭ اتىن ساقتاپ بۇگىنگى مىنا سىزدەرگە جەتكىزگەن. كەيىن ولار موڭعولدانىپ سىزدەرگە ءسىڭىسىپ كەتكەن. سول داۋىردەگى ادامداردىڭ ۇرپاقتارى ءالى دە سىزدەردىڭ ورتالارىڭىزدا ءجۇرۋى ىقتيمال.
جاڭاعى ءسىزدىڭ «بورو» دەپ اتاعان بۋرحان- حالدۋننىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى مىنا سايدان باستالعان وزەنىڭىزدى راشيد- اد- ديندە «بۇراچيتۋ» دەپ اتاعان. بۇگىنگى كۇنى ونىڭ اتاۋى كوپ وزگەرىسكە تۇسپەي ساقتالىپتى. قارا، بورو ەكەۋى ەكى سايدان باستالىپ تۋل دارياسىنا قۇيادى ەكەن.
جاڭاعى ءسوز ەتكەن مىنا بورو (بۋراچيتۋ) - نىڭ باتىس جاعىنداعى ءوزىڭىز كورسەتكەن اناۋ قاراعايلى سايدان باستالعان تۋل دارياسىنىڭ باسى، VIII عاسىردا جازىلعان كۇلتەگىن، بىلگە، ەل- ەتمىش بىلگە، تەركىن ەسكەركىشتەرىنىڭ ماتىنىندە « toγaly(توعالى) « (تۇي.25؛ تەرك.17.) دەپ جازىپ قالدىرعان. ماعىناسى «دوعالانۋ». وسى تۋل دارياسى موڭعول ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك شىعىسى كەنتەي جوتاسىنىڭ بۋرحان- حالدۋن تاۋىنان باستالىپ، ۇلانباتىر قالاسىن باسىپ ءوتىپ، ودان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي كولبەي ءوتىپ كەرەيدىڭ- وڭ- حاننىڭ (تۇعرۋل) ورداسىن جاناي ء وتىپ بارىپ ورحون، سەلەنگى وزەندەرىنە قوسىلىپ بايقالعا قۇيادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي سولتۇستىك موڭعوليادان، ورتالىق موڭعولياعا دەيىن بارىپ، ودان سوڭ قايتا سولتۇستىككە بۇرىلىپ بايقالعا بارىپ تىنىستاعان. سودان بارىپ «دوعالى» داريا اتالعان. ول مەنىڭ سوزىمە قاناعاتتانعانداي بولدى. سودان كەيىن ءسال تولقىپ تۇرىپ:
- ءسىزدى رەنجىتىپ السام كەشىرىڭىز! سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ موڭعولدىڭ اقپارات قۇرالدارىندا قازاقتار شىڭعىس حاندى قازاق ەتىپ جاساپ جاتىر، - دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتتى. وسىعان قالاي قارايسىز؟
- قازاقستاننىڭ سارى گازەتەرىندە، ينتەرنەت سايتتارىندا ونداي پىكىرلەر قاپتاپ ءجۇر. «ونى كىم ايتادى؟» دەيسىز عوي. دەلەتانتتار، سەنساتسيا جاساۋشىلار. ولار عىلىمي ساراپتاما جاساماي- اق، تيسە تۇيەگە، تيمەسە بۇتاققا دەپ ويىنا نە كەلسە سونى جازا بەرەدى. بالا كەزىمدە ءبىزدىڭ اۋىلدا جەكەي دەگەن اقساقال بولعان. شەشەن، شەجىرە، ەل ەستىمەگەن ويلاماعان دۇنيەلەردى ويدان شىعارىپ جۇرەتىن سۋدىر ادام ەدى. سول كىسى: «يوسيف ۆيسارانوۆيچ ستالين دەپ جۇرگەنىمىز قازاق ەكەن عوي، ول: «ءجۇسىپ بەسسارى ۇلى بولات» دەگەن كىسى ەكەن. ورىستار ونىڭ اتىن اۋدارىپ الىپ ورىس جاساپ جىبەرىپتى» دەگەنى ءالى ەسىمدە.
ال قازاقستاننىڭ عىلىممەن شۇعىلداناتىن مامان تاريحشىلارىنىڭ بىردە بىرەۋى ونداي جەلوكپەلىككە بارمايدى، جازبايدى. شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسىن قاۋزاساڭىز سوناۋ بورتە- چينودان بەرى تازا موڭعول. ول تۋ باستا مەڭگۇ تايپاسىنىڭ باسىن قوسىپ ەل ەتۋدى ارماندادى. ارمانىنا 1196 جىلى جەتتى. 1196-1206 - جىل ارالىعىندا شىڭعىس حان كەرەي، نايمان، ءشۇرشىت، كيدان، ۇيعۋرلاردى قول استىنا قاراتىپ العاننان كەيىن ەلىن «ماڭگى ەل (سوڭىندا موڭعول بولىپ وزگەردى)» دەپ اتاپ، بۇكىل كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ (كوشپەلىلەردىڭ) يمپەرياسى دەپ جاريالادى.
كورىپ وتىرسىز، تەك قانا بۇگىنگى موڭعول اتانعان حالىقتاردىڭ عانا ەمەس تۇركى، موڭعول، ءمانجۇ تۇنگۇس، شىعىس تۇركىستانداعى ارسلان ۇيعۋرلاردىڭ ورتاق يمپەرياسى دەپ جاريالاپ وتىر. ءبىز شىڭعىس حاننىڭ ءدال وسى جارلىعىن ۇستاپ الىپ «ماڭگى ەل» (موڭعول) يمپەرياسى تۇركىلەرگە دە ءتان دەپ كورۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، بۇل يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى (ەل، ءتور (ۆلاست) ، قاعان، حان، بۇيرۇق، تۇرعاق (تۇنگى كۇزەت)، كەشىكتىن ( حان وردانىڭ تۇراقتى ارمياسى) وندىق جۇيەسى، شەرىك، كۇرەن، ۇلى جاسا، سويىرقىل، تاتۆار (سالىق) ت. ت. س. س) كوك تۇرىكتەردەن جالعاسقان. كوك تۇرىكتەردىڭ مەملەكەت قۇرعان دايىن ۇلگىسىن سول قالپىمەن قايتالاپ، دامىتىپ قولدانعان.
شىڭعىس حاننىڭ مەملەكەت حاتشىسى چىڭعاي ءچىنسان دەگەن كەرەي ادام ەدى. ال، شىڭعىس حاننىڭ تەگىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ ارعى تەگى قيات. حۋننۋ (عۇن) يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن قياتتار ەكىگە ايرىلدى. ءبىر بولىگى تۇرىك قيات اتانسا (بىزدە قورقىت- اتا ت. ت. )، ەندى ءبىر بولىگى موڭعول قيات اتاندى. شىڭعىس حان وسى موڭعول قياتتاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى بورجىعىن («ءبورى- تەگىن» دەگەن ماعىنا بەرەدى) تايپاسىنىڭ اۋلەتىنەن. قازاق (تۇركى) پەن موڭعولدىڭ ارعى تەگى وسىنداي كىندىكتەس. مۇنى الەمنىڭ بارلىق تۇركولوگ عالىمدارى دالەلدەگەن. سوندىقتان بولار بۇگىنگى قازاق، موڭعول ءتىل قورىنداعى ءتۇبىر ءسوزدىڭ %40، جالعاۋلىقتىڭ %60 بىردەي دەگەن تۇجىرىمدى اتاقتى التايتانۋشى تۇركولوگ اعامىز ب. بازىلحان دالەلدەپ بەرگەن ەدى.
1224 -جىل جوشى- قىپشاق يمپەرياسى قۇرىلعاننان كەيىنگى، جانە 1455-1846 - جىل ارالىعىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ حاندارى مەن تورەلەرى (چينوۆنيك) شىڭعىس ۇرپاعىنان. باۋىرلاس قانداس وسى ەكى ۇلت شىڭعىس حان مەنىكى، سەنىكى دەپ تالاسپاي ءبىرىن ءبىرى اعالاپ- جاعالاپ ىشكە تارتىپ جۇرسە، تاريحي تاعىلىمىمىزعا دا، مادەني مۇرامىزعا دا، رۋحاني بايلىعىمىزعا دا ولجا سالار ەدى. ول مەنىڭ اڭگىمەمە رازى بولعانى سونشا:
- وسى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ مىنا «ءتاڭىر وباسىنىڭ» استىندا حان بابانىڭ مۇردەسى ساقتالعانى تۋرالى قانداي تاريحي اقپاراتتار بار؟ - دەپ جەلپىنە سۇراق قويدى.
- ءسىز موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن جاقسى وقىعان بولارسىز، سونداعى وقيعالار ەسىڭىزدەمە؟ - دەپ سۇرادىم.
- قۇپيا شەجىرەنى جاتقا بىلەم دەسەم وتىرىك ايتقان بولارمىن. ءبىراقتا ونداعى ايتىلعان بۇكىل وقيعا تۇگەلىمەن ەسىمدە، - دەدى.
وندا تىڭداڭىز دەپ مەن تاعى ءسوز باستادىم.
شىڭعىس حاننىڭ ۇلى باباسى- بورتە- چونو، ونىڭ حانۋمى قۇبا- مارال (موڭعولشا گۋا- مارال- س. ق) تەڭىزدەرمەن كولدەردى كەشىپ ءوتىپ، تاۋدان تاۋ اسىپ وسى جەرگە كەلىپ باتاچي اتتى تورسىق شەكەلى ۇلدى بولعاننان باستاپ ءبىز وتىرعان وسى كەنتەي- جوتاسى موڭعولداردىڭ تۇراقتى تۇرعىلىقتى مەكەنىنە اينالعانى ەسىڭىزدە بولار. باتاچي (باتاشى- باتالى) كەيىن حان بولدى. سوندىقتان دا مۇنداعى موڭعولدار «ءۇش وزەن موڭعولدارى» دەپ اتالدى. شىڭعىس حان كەنتاي- جوتاسىنىڭ شىعىس ەتەگىندە تۋىپ، مىنا بۋرحان- حالدۋن ماڭىندا جاستىق شاعى وتكەنىن قۇپيا شەجىرەمەن راشيد- اد- ديندە جازىپ قالدىرعان. بۇل تاۋ شىڭعىستىڭ ۇلى باباسىنان بەرمەن قاراي قىستاۋ، كۇزەۋى بولعانىن كونە جەدىگەرلەردە جازىپ قالدىرعان. سوندىقتان ونىڭ و دۇنيەلىك بولعانداعى ماڭگىلىك مەكەنى وسى بۋرحان- حالدۋن.
ول تۋرالى ەڭ كونە دەرەك راشيد- اد- ءديننىڭ باسشىلىعىمەن جازىلعان«Jami at Тabariкh» (الەم تاريحى) اتتى كونە ءتۇپنۇسقادا: «624- جىلى رامادان ايىندا (1227-جىلدىڭ تامىز، قىركۇيەك ايى) دوڭىز جىلىنىڭ كۇز ايىنىڭ ورتاسىندا ون بەسى كۇنى ءپاني دۇنيەدەن ءوتىپ، حان تاعىن، قاعانات ۇلىسىن التىن ۇرپاقتارىنا تاستاپ كەتتى (راشيد- اد- دين م.1952, ت. 1. ك ن. 2-237-بەت. ) (سۋرەت №3) دەپ جازسا، قىتايدىڭ ورتا عاسىرداعى دەرەكتەرىندە: «الەمدى جاۋلاۋشى ۇلى ادام 1277 - جىلى 25- تامىز كۇنى 66 جاسىندا لەو پان شان تاۋىنىڭ ماڭىنداعى سين شۋي سياني سي تسزيان قالاسىندا اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى» - دەپ جازىپ قالدىرعان.
جوعارىداعى راشيد- اد- ءديننىڭ «الەم تاريحى» ەڭبەگىنە «بۇل سىرقاتتان ايىعا الماي كوز جۇماتىنىن بىلگەن شىڭعىس حان نوياندارىنا جارلىق ەتىپ: «مەنىڭ ولگەنىمدى ەشكىم بىلمەيتىن بولسىن. جىلاپ- سىقتاپ، باقىرۋشى بولماڭدار. جاۋ نە بولعانىن بىلمەسىن. تانعۋتتار قالا بەكىنىسىنەن بەلگىلەنگەن كۇنى شىققان كەزدە بارلىعىن جويىڭدار!» دەدى.
«.. .نوياندار ونىڭ جارلىعى بويىنشا تانعۋتتار قالا بەكىنىسىنە شىعىپ كەلگەنشە بولعان وقيعانى جاۋىپ، سىبىس بىلدىرمەي قۇپيا ۇستادى. ولار شىعىپ كەلگەندە بارلىعىن جويدى. ءسويتىپ، ونىڭ مۇردەسىن الىپ قايتقان. كەز بولعان جان- جانۋاردىڭ ءبارىن قىرىپ ورداسقا جەتتى. بارلىق حان ۇلدارى- حانزادالار، بىرگە جۇرگەن نوياندار جىلاپ- سىقتاپ جوقتادى» (راشيد- اد- دين م.1952, ت. 1 ك ن. 2. س.234)
شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى ايالداعان وسى جەردى موڭعولدار «قاسيەتتى جەر» دەپ تانىپ «ەزەن حوروو» (ەجەن قارا- حان يە ورنى) دەپ اتاپ تاۋەتەتىن ورىنعا اينالدىرعان. 1227- جىلدان باستاپ بۇگىنگە دەيىن بۇل جەرگە موڭعول تەكتى حالىقتار، ۇلتتىق جورا جوسىنىن جاساپ، تاۋەتىپ كەلدى. كەيىنگى كەزدە قىتاي وكىمەتى بۇل جەرگە ۇلكەن وردا تۇرعىزىپ الەم تۋريستەرىن تارتاتىن ورىنعا اينالدىرىپ تاستاعان.
ورداستاعى وسى جەرگە ءبىر نەشە كۇن ايالداعاننان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنى كەنتەي جوتاسىنا جول تارتقان. وردوستان كەنتەي جوتاسىنا دەيىن 1200 دەن استان كيلومەتر قاشىقتىقتا. وسى قاشىقتىقتى ات اربامەن قانشا كۇن ءجۇرىپ وتكەنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. كۇندىز ءتۇنى ات اربامەن توقتاماي جۇرگەندە ءبىر جارىم اي، نەمەسە ەكى اي جۇرگەن بولۋى مۇمكىن. وسى ۋاقىت بويى مۇردەنى قانداي جول مەن ساقتاپ اپاردى دەگەن سۇراق تۋادى. ول تۋرالى ارنايى توقتالامىز.
كەنتەي جوتاسىنداعى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ ماڭىنداعى حۇرلەح اتتى وزەن بويىنداعى شىڭعىس حاننىڭ كىشى ورداسىنا جەتكەننەن كەيىن ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسىن قايدا جەرلەۋ تۇرالى ءسوز بولادى . ول تۋرالى راشيد- اد- ديندە؛ «كۇندەردىڭ ءبىركۇنى شىڭعىس حان بۋرحان- حالدۋن تاۋىندا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر قاسيەتتى اعاشقا (جەكەن اعاش - كوپ سالالى، ەرەكشە ءبىتىمدى اعاش)، كوزى تۇسەدى. اعاشتىڭ ءبىتىمى حانعا ەرەكشە كورىندى. ول سوندا ءبىراز دەمالىپ وتىرادى. حاننىڭ كوڭىلى تولقىپ؛ مىنا جەر مەنى سوڭعى رەت قۇشاعىنا الاتىن جەر ەكەن، ەستەرىڭە ساقتاڭدار» دەپتى.
وسى حاباردى ەستىگەن جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان ادامدار ۇنەمى قايتالاي بەرىپتى. حان ۇرپاقتارى جانە امىرلەر ونىڭ (شىڭعىستىڭ) جارلىعى بويىنشا سوندا جەرلەپتى» (راشيد- اد- دين. م.1952.).
كوشپەلىلەر ءداستۇرى بويىنشا اتاق- ابىرويىنا، ومىردە يەلەنگەن ورىن- تاعىنا ساي قايتىس بولعان ادامنىڭ مۇردەسىن قوياتىن جەردى تاڭدايدى. قاراپايىم ادام بولسا جازىق جەرگە، شەن- شەكپەندى بەدەلدى ادام بولعان بولسا، تاۋدىڭ بوكتەرىنە ۇلى قاعاندار مەن حانداردى تاۋدىڭ ۇستىنە جەرلەيتىن بولعان. سول سالت- ءداستۇر بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى تاۋدىڭ ۇستىنە جەرلەنگەن. ءسويتىپ بۇل تاۋدى «قاسيەتتى تاۋ» دەپ اتاپ 800 جىل بويى ادامدار تاۋەتىپ كەلگەن. تاۋدىڭ ۇستىنە جاتجۇرتتىقتار مەن ايەلدەر شىعۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى؛ سول راشيد- اد- دين ەڭبەگىنىڭ كەنتەي جوتاسىنداعى يىق تاۋلارعا شىڭعىس حان ۇرپاعىنان تولە، موڭكە، قۇبىلاي، ارىقبەكتەر جەرلەنگەنى تۋرالى ءسوز جازىلعان (تاعى سوندا. 234-بەت).
راشيد- اد- ءدينىڭ اقپاراتىن راستاپ بەكەمدەتىپ لۋۆساندانزاننىڭ «التىن توبشا»، «كوك سۋدىر»، «بولور تول»، «ەردەنيين ەرح» سياقتى موڭعول تاريحشىلارىنىڭ 1400-1800 - جىلدار ارالىعىندا جازىپ قالدىرعان ونداعان ەڭبەكتەر بار. بۇل تاريحي دەرەكتەردە شىڭعىس حاندى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا جەرلەگەنىن جازىپ قالدىرعان. سولاردىڭ ءبىرلى جارىم اقپاراتىمەن تانىسالىق. «كوك سۋدىر» (كوك شەجىرە) اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى د. ينجينناش شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. قىتاي، ءمانجۇ ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن وقىمىستى ادام بولعان. ول وزىنە دەيىن كوپتەگەن ءتۇپنۇسقالاردى اقتارا وتىرىپ وسى ەڭبەگىن جازىپ قالدىرعان.
سوندا: «.. .. .. .. حاننىڭ التىن تابىتىنىڭ سىرتىن كۇمىستەلگەن قاپپەن تىستاپ، ونى تەمىر كەبەجەگە قۇنداقتاعان. (كوك سۋدار ۋ. ب 2005 -378- بەت) ال حالىق اۋزىندا جۇرگەن اڭىزدا «.... وسى مۇردەنى اينالدىرىپ تۇراتىن مەحانيزمگە ورنالاستىرعان. مۇردە 60 جىلدا (الپىس جىل شىعىس حالىقتارىندا ءبىر عاسىر دەپ ەسەپتەلىنەدى) ءوز ءوسىن ءوزى ءبىر رەت اينالادى. سوندا باسى شىعىسقا قاراعان كەزدە اشسا ەش قانداي قاۋىپ بولمايدى. ال، مۇردەنىڭ باسى باسقا جاققا قاراعان كەزدە اشسا ەمى تابىلمايتىن ىندەت تارايدى، نەمەسە الاپات سوعىس ءورتى شىعادى» (سامپيل دەندەۆ. 1992-57- بەت)
اعىلشىن كورولدىگى گەوگرافيالىق قوعام جۋرنالىنىڭ 1903 - جىلعى قاراشا ايىنداعى نومىرىنە ك. ۋ. كەمپەلل دەگەن ديپپلوماتتىڭ «موڭعولياعا ساياحات» اتتى جول بەلگىلەۋى جارىق كورىپتى. ك. ۋ. كەمپەلل قىتايداعى اعىلشىن ەلشىلىگىنىڭ ديپلوماتى بولعان ادام. ول بەيجىڭنەن 1902 -جىلى موڭعولياعا كەلەدى. موڭعولياعا كەلىپ ەسكى تانىسى فون گروتپەن كەزدەسىپ بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا بارعان. فون گروت 1900-جىلى كەلىپ «موڭعول جەرىندە التىن بارلاۋ كونسەسس» دەگەن ۇجىم قۇرىپ جۇمىس جاساپ جۇرگەن. ول جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، موڭعوليا تۋرالى كوپتەگەن اقپاراتتاردى جيناعان ۇلكەن ينتەليگەنت ادام ەكەن.
فون گروت بۇعان دەيىن دە بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا ءبىر نەشە مارتە بارىپ كەتكەن. ك. ۋ. كەمپەلل دوسى فون گروتپەن بىرگە، جانىنا ءبىر موڭعول لاما (تاقۋا)، ءبىر قىتاي سولداتىن ەرتىپ، كەنتاي جوتاسىنداعى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا 1902- جىلى 21-قىركۇيەك كۇنى شىققان. تاۋدىڭ ۇستىندەگى تاستان ءۇيىپ جاساعان الىپ وبانىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ ءمانجۇ چيڭ پاتشالىعىنىڭ موڭعولياداعى گۋبەرناتورى كەلىپ تاۋەتەتىن ريتۋالدىق ورىندى كورەدى. وندا قاراعاي ستول ورناتىپ، ءجىپ تارتىپ ءارتۇرلى ءتۇستى ماتادان جاسالعان تۋ، اقتىق بايلاعان. كەراميكا ىدىستار، تاماق قالدىعى جانە قىتاي يەروگليفى تاڭبالانعان مىس شىراعدان بولعان. شىراعدانداعى جازۋ «چين- لۋننىڭ 12-جىلى (1748ج)» دەپ جازىلعان ەكەن. ال، قورعاننىڭ (tumulus) ۇزىندىعى 228,6م، ەنى 188,8م ەكەنىن ولشەپ انىقتاعان. (كەمپەلل 1903-513 بەت) بۋرحان- حالدۋنداعى وسى تاس وبانى ك. ۋ. كەمپەلل شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن ورنى دەگەن تۇجىرىم جاساعان. (كەمپەلل ك. ۋ. 1903-514 بەت)
ك. ۋ. كەمپەللدىڭ جولجازباسىنداعى اقپاراتتان ءبىز بۇل جەرگە تەك قانا موڭعولدار عانا ەمەس، قىتاي پاتشالىعىنىڭ موڭعولياداعى تۇراقتى گۋبەرناتورلارىنا دەيىن كەلىپ تاۋەتەتىنىنە كۋا بوپ وتىرمىز.
1920- جىلدارى موڭعوليا اۆتونوميا العاننان كەيىن موڭعولدىڭ ۇكىمەتتىك بيلىگى مەن ءدىني باسشىلىعىن قاتار ۇستاعان بوعدا حاننىڭ «الەمدە جان- جانۋار پايدا بولىپ، بيلىك ورناۋى» اتتى جازباسىندا: «ءتاڭىر تەكتى ۇلى شىڭعىس حان 22 جىل حان تاعىندا وتىرىپ ومىردەن وتكەن. ونىڭ اسىل التىن مۇردەسى كەنتەي حان تاۋىنا قويىلعان. بۇگىنگە دەيىن بۇل قاسيەتتى تاۋعا ۇلى بوعدالاردى دا شىعۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن دەگەن اقپارات ساقتالعان. ارينە بوعدا حاننىڭ قولىندا كونە تاريحي اقپاراتتار بولعاندىقتان وسىلايشا جازىپ قالدىرعان بولار. ويتكەنى ءدىن ادامى بەتالدى دەرەك- دايەكسىز ءسوز ايتپايدى.
1921- جىلى تاريحي جازبالار عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى و. جاميان، موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى اسا بەدەلدى ل. دەندەۆ، بات- وچير سياقتى تاريحشىلار قۇرامىندا بولعان. «شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى مەن جەرلەنگەن ورنىن انىقتاۋ مەملەكەتتىك كوميسسيا» قۇرىلىپ جۇمىس جاساعان. وسى كوميسسيانىڭ 1926 -جىلعى الدىن الا جاساعان بولجامدارى بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا جەرلەنگەن دەگەن قورىتىندىعا جۇگىنگەن (سۋرەت №3) .
ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن ورتالىق جانە ورتا ازيا كوشپەلى حاندىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن الەمگە ايگىلى عالىمدار ۆ. بارتولد (1966ج)، د. وسسون (1956)، ب. يا. ۆلاديميرتسيەۆ، قىتاي تاريحشىلارى ر. سايشاال (1991)، رينچين (1987)، موڭعول تاريحشىلارى امار (1940)، ح. پەرلەە (1963)، ش. ناتساگدورج (1991)، س. بادامحاتان (1997) ز. باتسايحان (2008) سياقتى عالىمدار شىڭعىس حان مۇردەسى كەنتەي جوتاسىنىڭ بۋرحان- حالدۋن تاۋىنا جەرلەنگەن دەگەن تۇجىرىم جاساعان.
وسى جوعارىدا ءبىز ايتقان تاريحي اقپاراتتاردى ەكشەپ، ساراپتاپ، زەرتتەپ زەرتتەپ زەردەلەۋمەن سوڭعى 1989 -جىلدان بەرى بانكير ن. داۆاا، ارحەولوگ ز. باتسايحان تاريحشى ج. بور دەگەن ازاماتتار اينالىستى. مىنا ءبىز وتىرعان بۋرحان- حالدۋن تاۋىنداعى، ءتاڭىر وباسى اتالعان كەشەندە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى جاتقانىن عىلىمداعى جەتىلگەن تەحنيكا- تەحنولوگيانى پايدالانا وتىرىپ انىقتاعانىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز (باتسايحان 3.2008-99 بەت) .
ولار جاپوننىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىسىنا پايدالانىپ جۇرگەن جەراستىنداعى رۋدالار مەن مينارالداردى انىقتايتىن تەحنولوگياسىنىڭ گيوفيزيكالىق قۇرالى ارقىلى ءتاڭىر وباسىنىڭ 108 نۇكتەسىنە ماگنيتتىك جانە راديومەترلىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. ناتيجەسىندە جەراستىندا 20-30 م تەرەڭدىكتە ادام مۇردەسى كومىلگەن تابىت بار ەكەنىن انىقتاعان. بۇل زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى وسىدان توعىز جىل بۇرىن ينتەرنەتپەن جاريالاندى. وسىعان بايلانىستى موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى ح. ەنحبايار بۋرحان- حالدۋنداعى شىڭعىس حان مۇردەسى كومىلگەن ءتاڭىر وباسىن قازۋعا بولمايدى دەگەن جارلىق قابىلداعان. بۇل تاۋدى مەملەكەتتىك زيارات وتكىزەتىن قاسيەتتى ورىن دەپ بەلگىلەگەنىن ءوزىڭىز جاقسى ءبىلىپ وتىرسىز.
بۋرحان- حالدۋن تەڭىز دەڭگەيىنەن 2340م بيىكتىكتە، مۇز داۋىرىندە پايدا بولعان تاۋ. اۋىر ويدىڭ ۇستىندە وتىرعان ەكولوگ قورعاۋشى ءسال كۇرسىنىپ:
- مەنىڭ ءبىر تاڭعالاتىنىم اناۋ الىستاعى گيمالاي تاۋىنان وردوسقا دەيىن 700- 800 ك م بولار، وردوستان كەنتەي جوتاسىنا دەيىن بەرى ايتقاندا 1500 ك م. سوندا وسى ارالىقتى ورتا ەسەپپەن 2500 ك م جولدا مۇردەنى قالاي ساقتاپ الىپ كەلىپ مىنا بۋرحان- حالدۋنعا جەتكىزگەن؟
- وتە ورىندى سۇراق. وسى سۇراقتى قاشان قويار ەكەن دەپ وتىر ەدىم. شىڭعىس حان تيۆەتتەردىڭ ليۋ پان شان تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى ەلدى مەكەندە قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ مۇردەسىن كەنتەي جوتاسىنىڭ الدىنعى جاعىنداعى قالۋتاي اتتى سارايىنا اكەلگەنگە دەيىن ءۇش اي ۋاقىت وتكەنىن تاريحي دەرەكتەردە جازىپ قالدىرعان.
جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسى. ليۋ پان شان تاۋىن ارتقا تاستاپ سيانعا دەيىن ودان مون تاۋىن باسىپ وردوسقا دەيىنگى ايماقتىڭ كليماتى جىلى بولاتىن مەزگىل. مۇردەنى الىپ ءجۇرۋ ارينە اۋىر. ولار تيۆەتتەن اسىعىس قوزعالىپ وردوسقا كەلىپ ايالدادى. (تيۆەتكە بارا جاتقان جولدا قامشىسى ءتۇسىپ كەتىپ ايالداعان جەر). نەگە وردوسقا ايالدادى. نەگە ول جەرگە شىڭعىس حانعا ارناپ ساراي تۇرعىزىپ، زيارات ەتەتىن قاسيەتتى ورىن بولدىردى؟ ءبارى دە بەلگىسىز. كوپ سۇراق.
«ەردەنان- ەرح» دەگەن موڭعولدىڭ تاريحي شەجىرەسىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ش. شميدت دەگەن ەۋروپالىق زەرتتەۋشى «شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى تولىعىمەن موڭعولياعا جەتپەگەن. ونىڭ دەنەسىن ءبىر كىشكەنتاي بولشەگىن اكەپ جەرلەگەن» دەگەن تۇجىرىم جاساعان (راچنيەۆسكي.2006.س.99-100) . وسى سياقتى اڭگىمە كوپ.
ورتالىق جانە ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى ساقتار (سكيفتەر) كيداندىقتار مۋميا جاساپ كەلگەن. كوشپەلىلەر مۋميالاۋ ءادىسىن تىم وڭاي جاساعان. قىتايدىڭ «بەس پاتشالىق تاريحى» اتتى ەڭبەكتە «قيداننىڭ دەگۋان حانى لۋانچەن قالاسىندا قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ مۇردەسىن كيدانداردىڭ اتالارىن جەرلەگەن مۋەشان تاۋىنا جەتكىزۋ كەرەك بولدى. سوندا ولار دەگۋاننىڭ ىشكى اعزاسىن الىپ تاستاپ، ورنىن تۇزبەن تولتىرىپ مۋميا جاساپ ۇلى كورىمعا جەتكىزگەنى تۋرالى جازىپ قالدىرعان ( تاسكين 1984. س,205,508) . كيداندار موڭعول تەكتى حالىق. وسى ءادىستى موڭعولدار دا جاقسى مەڭگەرگەن بولۋى بەك مۇمكىن. ءدال وسىلايشا شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن وردوسقا جەتكىزگەن سوڭ ىشكى اعزاسىن الىپ سول جەرگە كومگەن. ىشكى اعزا كومىلگەن جەرگە ساراي ورناتىپ بۇگىنگى تۋريزم ورتالىعى بولعان «ەزەن حوروو (حان يە ورنى)» تۇرعىزىلعان بولۋى مۇمكىن. ويتپەگەن جاعدايدا جاي ءبىر بوس جەرگە شىڭعىس حاننىڭ اڭىرىن (ءمۇسىنىن) ورناتىپ، ونىڭ مۇسىنىنە سيىنباس ەدى. تاۋەتپەس ەدى.
وسى اڭگىمەنى تىڭداعان كەزدە ەكولوگ- قورعاۋشىنىڭ ەكى كوزى شىراداي جانىپ كەتتى:
- بابالارىمىز تۇزدى قاسيەتتى جەتى تاعامنىڭ بىرىنە بەكەر قوسپاعان ەكەن- عوي!- دەپ تاڭ بولدى. ودان سوڭ: - ءبىزدىڭ موڭعولدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى حان التايدىڭ ارتقى بەلىنە، حان تاۋىنىڭ كەۋدە تۇسىنا جەرلەنگەن دەگەن ەكى ۇشتى اڭگىمەلەر ايتىلادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ - دەپ سۇرادى.
- شىڭعىس حان ىسپەتتى ۇلى ادامنىڭ مۇردەسىن، ول جاتقان قاسيەتتى ورىندى تىم قۇپيا ۇستاعان. ونىڭ جاۋى دا دۇشپانى دا دوسى دا كوپ بولدى. ارۋاقتىڭ مۇردەسىن قورلاتپاۋ ءۇشىن اسا قۇپيا ۇستاپ، جالعان اقپاراتتار تاراتقان. سونىڭ بىرەۋىن عانا ايتايىن. 1232 - جىلى موڭعول جەرىنە ساياحات جاساعان قىتايدىڭ ءسۇن پاتشالىعىنىڭ ەلشىسى پەن دا- يا دەگەن ادامنىڭ «قارا تاتارلار تۋرالى جولجازبا» اتتى ەڭبەگى بىزگە جەتكەن. سوندا: موڭعولداردا ادام جەرلەگەن مولا ۇيگەن توپىراق جوق. ولار مۇردە كومىلگەن جەردى توپىراقپەن جاۋىپ ۇستىنەن جىلقى تابىنىن وتكىزىپ، تابيعي جەر سياقتى ەتىپ تاستايدى» دەپ جازعان. وسى اڭگىمە كەيىن شىڭعىس حاندى جەرلەگەن جەردىڭ ۇستىنەن جىلقى تابىنىن جۇرگىزىپ، بەلگىسىز ەتىپ تاستاعان دەگەن اقپارات بولىپ تارالعان.
شىڭعىس حاندى جەرلەگەن جەردى قانداي قۇپيا ۇستاعانىن ءبىر عانا «كوك سۋدىر (كوك شەجىرە) « اتتى تاريحي ەڭبەكتەگى اقپاراتتا جاقسى جازىپ قالدىرعان. وندا «حاننىڭ التىن قۇنداعىنىڭ سىرتىن كۇمىس قاپپەن قاپتاپ، ونى تەمىر تابىتقا ورناتىپ، ءدال وسىنداي ءتورت تابىت دايىنداعان.... ءۇشىنشى تابىتتى حان التاي تاۋىنىڭ ارتىنا، حان تاۋىنىڭ توبەسىنە، جارتاستى اعاشتى تاۋدىڭ ۇستىنە مىڭ جىلدىق ور قازىپ سوعان جەرلەگەن. بەتىن توپىراقپەن جاۋىپ، تەگىستەپ، ونىڭ ۇستىنە تاس ءۇيىپ ورناتىپ بەلگى قويىلدى. ءتورتىنشى بەلگى بۋرحان- حالدۋننىڭ قويناۋىنا، ونون دارياسى جاعىنا، تاعى دا مىڭجىلدىق وردا جاساپ، جەرلەپ ونىڭ بەتىن تەگىستەپ ۇستىنە تاستان ءۇي تۇرعىزىپ (وبا) ارۋاققا زيارات ەتەتىن ورىن جاساعان» (كوك سۋدار 2005.-378 بەت) دەگەن اقپارات قالدىرعان.
مىنە وسىلايشا، موڭعوليانىڭ ءتورت الىپ جوتاسىنىڭ تاۋلارىنا ءتورت داناسى بىردەي تابىت جاساپ كومىپ، تاس وبا ورناتىپ ءىز جاسىرعان. سول داۋىردە.
ەكولوگ- قاراۋىل بايارسايحان تاڭعالىپ ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ قالدى. سودان سوڭ:
- شىڭعىس حاننان سوڭ، ءارى ودان بۇرىن تاۋدىڭ ۇستىنە ۇلىلاردى جەرلەۋ ءداستۇرى بولعانى تۋرالى دەرەك بار ما؟ - دەدى.
- وتە مول. ەرتەورتا عاسىرداعى كوك تۇرىكتەردىڭ ۇلىلارىنىڭ مۇردەسى تاۋدىڭ ۇستىنە جەرلەنگەن. كۇلتەگىن، بىلگە قاعاننىڭ مۇردەسى كۇلتەگىن كەشەنىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى شيۆەتى تاۋىنا، ەل- ەتمىش بىلگە تۇرايىن قاعان شىبەتى - قىزىل (شيۆەەت ۋلاان) تاۋىنا جەرلەنگەنى انىقتالىپ وتىر.
وگەدەي حاندى التايدىڭ مۇزتاۋىنا (راشيد- اد- دين. توم. 2. ) سورحاعتىن قاتىننىڭ مۇردەسى، سەلەنگى دارياسىنىڭ بويىنداعى ءبۇرى- بيىگىنە (راشيد- اد- دين) وگەدەيدىڭ ۇلى قايدۋ حاندى قازاق جەرىندەگى ىلە وزەنى مەن شۋدىڭ ارالىعىنداعى سۇڭقارلى تاۋىنا (راشيد- اد- دين) جەرلەگەن.
قىتايدىڭ تاڭ پاتشاسىن ورناتۋشى گوا تسزۋ، ونىڭ ۇلى تاي تسزۋن، قاتىن حان ۋتسزە- تيان، كيداننىڭ ابوزتسزي، شۋليۋيپين حاندارىنىڭ مۇردەلەرى تاۋعا جەرلەنگەن. شىڭعىس حاننىڭ ۇلدارى موڭكە، تولە، وگەدەيدىڭ ۇلى كۇيىكتەردىڭ مۇردەسى كەنتاي جوتاسىنىڭ بۋرحان- حالدۋن ماڭىنداعى يىق تاۋلارعا جەرلەنگەنىن جوعارىدا ايتتىق، - دەپ اڭگىمەمدى اياقتادىم.
***
ءبىز ازداپ دەمالعاننان كەيىن الىپ كەشەننىڭ وڭتۇستىك جاعىنان باستاپ، كوشپەلىلەرگە ءتان سالت بويىنشا كۇننىڭ اينالاسىنىڭ باعىتى مەن قوزعالدىق. 10-15م قاشىقتىقتا كەشەننىڭ سىرتىن اينالدىرا تاستان قورالاپ قورشاۋ (كورت) تۇرعىزعان.
قورشاۋدىڭ سىرتىنداعى تاقتادا ونداعان شۇڭقىرلار بار ەكەن. وسى شۇڭقىرلاردىڭ ەرنەۋىنەن ءسال تومەن تۇسكەن ويىقتا تاس كەسەكتەرى ساقتالىپتى. تاس كەسەكتەرىن الىپ قاراعانىمىزدا تاس ءداۋىرىنىڭ قىنالارىنا تاپ بولدىق. وسىدان كەيىن ءبىز كەشەن- وبانىڭ ۇستىنە ۇيگەن تاستاردى قاراستىرا باستادىق. مىنە قىزىق! جاڭاعى تاقتا ۇستىندەگى شۇڭقىرداعى قىنالى تاستار كەشەن ۇستىنەن تابىلدى.
ء يا، كەشەن- وبانى تۇرعىزۋشىلار تاۋدىڭ ۇستىندەگى تاقتاداعى بوس تاستاردى دا پايدالانعانى وسىلايشا انىقتالدى.
كەشەندى اينالىپ ءجۇرىپ وتىرىپ، سولتۇستىك شىعىس جاعىنا باردىق. ماڭايىنا ستراگرافيالىق باقىلاۋ جۇرگىزدىك.
تومەندە تاۋ تۇمسىعىنىڭ تاستارى قيراپ بۇزىلعاندىعى كوزگە ءتۇستى. جۇگىرە ءتۇسىپ سوندا باردىق. تۇمسىقتاعى تاستاردىڭ تابيعي جاراتىلىسى بۇزىلعان. ارنايى قوپارىپ، تاس كەسەكتەرىن دايىنداعان.
تاۋعا شىعىپ، الىپ كەشەندى كورگەن كەزدە وسىنشاما مول تاستاردى قايدان اكەلگەن ەكەن دەپ ىشتەي تاڭقالىسىپ ەدىك. مىنە سونىڭ جاۋابى وسى جەردەن تابىلعانداي بولدى.
كەشەن وبانى ورناتۋشىلار بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ سولتۇستىك شىعىس جاعىنداعى تاۋدىڭ تۇمسىعىنان تاس دايىنداپ، ۇزىندىعى 290 م، ەنى 180م، بيىكتىگى 22 م تاس وبا تۇرعىزعان دەگەن قورتىندىعا كەلدىك.
وسى ەكى ۇلكەن دەرەكتىڭ ءوزى «ءتاڭىر وباسى» اتالعان الىپ كەشەن ادامداردىڭ قولىمەن تۇرعىزىلعان قاسيەتتى وڭعىن ەكەنىن دالەلدەيدى.
تاۋ قوپارىپ، تاس وبا تۇرعىزۋ ول داۋىردە موڭعولدارعا اۋىرلىق ەتپەگەن سياقتى. شىڭعىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن اۋلەتتىڭ كەنجەسى تولە (تۋلۋي) 1227-1229 - جىلدار ارالىعىندا موڭعول يمپەرياسىنىڭ قاعان (يمپەراتور) تاعىنا وتىرىپ، جاڭا قاعان سايلانعانعا دەيىن بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان. ونىڭ ءوز قاراماعىندا 101000 ادام بولعان. ال وردا قاراماعىندا 129000 تۇرعاق، كەشىكتەن اسكەرى بولعان. (گرۋسسە ر. 2004-51 بەت) . بۇلار از كۇش ەمەس. ءبىر ەمەس، ءبىر نەشە تاۋلاردى قوپارىپ تاستايتىن كۇش.
***
شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى كومىلگەن ءتاڭىر- وبادان ءبىرنەشە كىشكەنتاي تاستاردى تەرىپ الىپ قالتاما سالا بەرىپ ەدىم، ەكولوگ قاراۋىل بايارسايحان:
- ءبىزدىڭ موڭعولداردا مىنانداي ءبىر ءسوز بار، «بىردەن ورنىنان قوزعالعان تاس ەكەش تاستا ورنىن تاپپاي مىڭ جىل قينالادى». ۇلى ارۋاقتىڭ جامىلىپ جاتقان توپىراعىن جىرىمداپ قايتەسىز. ونىڭ ورنىنا مەن سىزگە مىنا «اندا اعاشىن» (دوستىق اعاشىن) بەرەيىن، - دەپ كولەمى ەكى قارىستاي، قابىعى التىنداي التىن سارى ءتۇستى عاجايىپ اعاشتى كورسەتتى. سونان سوڭ ول اعاشتى تىزەسىنە سالىپ ەكى ءبولدى دە، ءار قايسىسىنا قوس سىزىق تاڭبانى پىشاعىمەن كەرتىپ سالىپ، ءبىرىن ماعان ۇستاتتى. ەكىنشىسىن ءوز قوينىنا تىعىپ الدى.
- ەگەر پالەنپاي جىل وتكەن سوڭ مەنى ىزدەپ كەلسەڭىز قولىڭىزداعى كەرتكەن اعاشتى شىعارىپ كەلىپ، مەندەگى اعاشقا سىڭعاپ باسىن ءتۇيىستىرىڭىز. ءوزىڭىز كەلە الماساڭىز بالالارىڭىزعا بەرىپ جىبەرىپ مەنىمەن، نەمەسە ۇرپاعىممەن جولىقتىرارسىز- دەدى.
مەن «اندا اعاشىن» الىپ قالتاما سالدىمدا، قولىمداعى تاياعىمدى ۇسىندىم. ول المادى. كەرىسىنشە:
- كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان- دەگەن ماقالدى بىلەسىز بە؟ - دەدى.
- ءيا بىلگەندە قانداي! ونداي ماقال قازاقتا دا بار- دەدىم. ول:
- تاياعىڭىز وسى بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ قاسيەتتى اعاشى- عوي. بۇل تاياق ءسىزدى بۋرحان- حالدۋنعا شىققاندا سۇيەۋ بولدى. ەندى تۇسكەندە دە سۇيەۋ بولماق. وزىڭىزگە ەستەلىككە ساقتاعانىڭىز ءجون بولار. بۇل تاياقتى تاستاماڭىز ويلاعان ءىسىڭىز ءساتتى اياقتالىپ، جولىڭىز بولادى، - دەدى. تاڭەرتەڭ تاۋعا شىعار الدىندا ۇلىم جان- تەگىن سوم تالدان كەسىپ، ەكى ۇشىن تۇجىرىپ جاساپ بەرگەن تاياق ەدى. باس يزەپ قۇپتاپ، تاياعىمدى قولعا الىپ ەكى ساعات ءجۇرىپ تاۋدان ەتەككە تۇستىك.
ءبىز اسىقپاي شايلانىپ الىپ، اتتانعان كەزدە بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، جەل كۇشەيىپ، جاڭبىر جاۋا باستادى. ارتىمىزدا قاسيەتتى بۋرحان- حالدۋن تاۋى قالىپ بارادى. الدىمىزدا «ءتاڭىر بوساعا» اتانعان بەل جاتتى.
ۇلانباتىرعا كەلگەن سوڭ، تاريح- ارحەولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا باردىق. بۋعان دەيىن ءۇش- ءتورت جىل بويى، موڭعول جەرىندە حۋننۋ (عۇن) مولالارىنا ارحەولوگيالىق قازبا جاساعان شەتەلدىك عالىمداردىڭ عىلىمي ەسەبىن قانشا سۇراساقتا بەرمەي كەلگەن- ءتىن.
بۋرحان- حالدۋننان كەلگەن سوڭ تاعى ءبىر مارتە ءسوز تارتىپ كورىپ ەدىك، ينستيتۋت ديرەكتورى بىردەن رۇقساتتاپ، جۇمىس جاساۋمىزعا قولايلى كابينەت شىعارىپ بەردى. ونىڭ سىرتىندا ءسۇحباتىر ايماعىنىڭ جەرىنەن جاڭادان تابىلعان كوك تۇرىك ماتىنىمەن جۇمىس جاساۋمىزعا رۇقسات ەتتى.
وسىلايشا ءبىزدىڭ بيىلعى جازعى ەكسپەديتسيامىز اياقتالدى.
تابيعاتتاعى تىلسىم كۇشتەردىڭ قۇپياسىنا كىم بويلاپتى. مۇمكىن، بۋرحان- حالدۋن تاۋىنداعى «ءتاڭىر وباسى» استىندا جاتقان ۇلى ادامنىڭ ارۋاعى ءبىزدى قولداعان بولار.
ءيا سولاي! قالتامىزدا دوستىقتىڭ بەلگىسى بولعان «اندا اعاشى»، الدىمىزدا بابالار مۇراسىنا دەگەن ۇلى ماحاببات ءبىزدى العا جەتەلەپ بارادى. بۋرحان- حالدۋندى ارتقا تاستاپ الىستان بارامىز. شىڭعىس حان- يەمىزدىڭ كوز جۇمار الدىنداعى مىنا ءبىر وسيەتى عاسىرلار تەرەڭىنەن كۇڭىرەنە ەمىس- ەمىس ەستىلەدى:
قايران جانىم قاجىسا، قاجىسىن،
قايىرىمدى ءتورىم (بيلىك) ۋىستان كەتپەسىن،
تۇمسا جۇرەك شالدىقسا، شالدىقسىن،
تۇتاس ۇلىسىم شاشىلىپ كەتپەسىن!
سۋرەت №3. شىڭعىس حاندى ازا تۇتۋ. تەبريز (يران) كولەمى 19,6х26,5 س م. سۋ بوياۋمەن سىزىلعان. بەرليندەگى مەملەكەتتىك كىتاپحانانىڭ سان- پرۋسسدەگى مادەني مۇرا قورى. شىعىس ەلدەر ءبولىمى.
بۇل سۋرەتتە حان تاعىنىڭ ۇستىنە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن قويىپ، جىبەك ماتامەن وراپ جاپقان. حان تاعىنىڭ ۇستىندەگى مۇردەنى اينالا اھ ۇرىپ، جۇرەگى جارىلا قايعىرعان ەركەكتەر مەن ايەلدەر تىكەسىنەن تىك تۇر. ولاردىڭ بارلىعى قايعىنىڭ قارا كيىمىن كيگەن. ەركەكتەردىڭ كەيبىرەۋى كەۋدەسىن اشىپ ۇرعىلاسا، كەيبىرى باسىن ۇستاپ ەڭىرەيدى. كەيبىرەۋى قولىن سەرمەپ اھ ۇرسا، ەندى ءبىرى ءۇنسىز تىعىلا جىلاعان. كوشپەلىلەر ءداستۇرى بويىنشا ەركەك، ايەل دەمەي بارلىعى شاشىن جايىپ، قان جۇتىپ قايعىرعان. ايەلدەرى جۇرەگى كۇشتى تاڭىرگە جالبارىنا زارلاپ وكىنىش بىلدىرسە، ەندى بىرەۋى بەت ورامالىمەن بەتىن باسىپ ەڭىرەپ تۇرعان بەينەدە سىزىلعان.
سۋرەت №4. شىڭعىس حاندى تابىتقا سالۋ ءراسىمى. تاشكەنت ۇلتتىق مۇراجايىندا جانە راشيد- اد- دين كىتابىنىڭ 117-بەتىندە ساقتالعان. (فرانسيانىڭ پاريج كىتاپحاناسى)
فوندا: تاۋدىڭ ءۇستى، ارعى جاعىندا ءبىر عانا (قىلتاندى) الەم اعاش. حاننىڭ ءتورت بۇرىش تابىت جاشىگىن التىنداعان اشەكەيلى جاپسىرمالارمەن ارلەگەن. تابىت جاشىكتىڭ باس جاعىندا ەركەكتەر، اياق جاعىندا ايەلدەر. ازا تۇتۋشى ەركەكتەردىڭ ىشكى قايعىسىن كورسەتۋ ءۇشىن سىرت كيىمىنىڭ القىمىن ايىرا، ايقىرا اشىپ، ەكى قولىمەن جاعاسىنان ۇستاتىپ بەينەلەگەن. ءداستۇر بويىنشا بارلىعى دا قايعىنىڭ قارا شاپانىن كيگەن. ءبىر جارىم كوك ءتۇستى كيىم كيگەن. ەركەكتەر كوز جاسىن كورسەتپەي تىعىلىپ جىلاسا، ايەلدەر ىشكى قايعىسىن بۇعاۋلاي الماي قوس قولىن كوتەرىپ ەڭىرەپ تۇرعان بەينەدە بەينەلەنگەن. تابىت جاشىكتىڭ باس جاعىنداعى ەركەك ادام تابىت ىشىندەگى مۇردەگە وڭ قولىن جىبەرىپ الدە ءبىر نارسەنى جونگە كەلتىرىپ جاتقانداي سۋرەتتەگەن.
سۋرەت №5. شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن ماڭگىلىككە اپارا جاتقان ءسات. تەبريز (يران) .1330 - جىل. كولەمى 22х29 س م. «شاح نامە» . جوزەف پۋليتتسەردىڭ قورى نيۋ- يورك، مەترپوليتان.
راشيد- اد- ءديننىڭ ۇلى گيااس- اد- دين 1330- جىلدارى سىزىپ، «شاح- نامە» داستانىن كوركەمدەگەن سۋرەتتەردىڭ ىشىنە ەنگىزگەن. مەڭسىز، شىمقاي قارا ءتۇستى ات مىنگەن ەر ادام ءنوپىر حالىقتىڭ لەگىن باستاپ بارادى. قارا ارعىماقتىڭ كەكىلى مەن قۇيرىعىن شورت كەسكەن. مۇردەنى كىلەم جاپقان زەمبىلگە ورناتىپ ءتورت قۇلاعىن، اتتى ءتورت ەر ادام ۇستاپ كەتىپ بارادى. زەمبىلدىڭ ۇستىنە حۋننۋ (عۇن) داۋىرىنەن جالعاسقان بۇكتەمەلى «ەسىر» دەپ اتالاتىن حان تاعىن قويىپ، ۇستىنە مۇردە، مۇردەنىڭ ۇستىنە ۇكىلى بورىك ورنالاستىرعان. قارا ءنوپىر حالىق ەركەك، ايەل دەمەي بارلىعى شاشىن جايىپ زارلاپ ەرىپ، جاياۋ- جالپى جۇگىرىپ بارادى.
سۋرەتتە ادامداردىڭ قايعىسىن سونشاما شەبەر بەينەلەگەن. قارا ءنوپىر حالقىنىڭ بىرەۋى، ەكى قولىن كوتەرىپ زارلاسا، ەندى بىرەۋلەرى كەۋدەسىن باسىپ قايعىرسا، باسقا بىرەۋلەرى قايعىدان بولىپ تالىپ قۇلاپ بارا جاتقانىن، ونى ەكىنشىس بىرەۋى سۋيەپ قالعانىن سۋرەتتەگەن. «حان يەنىڭ شىبىن جانى ماڭگىلىككە كەتتى» دەگەندى مەڭزەپ، سۋرەتتىڭ جوعارعى جاعىنا ۇشىپ بارا جاتقان ءۇش قازدى بەينەلەگەن.
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، تۇركولوگ، پروفەسسور
«شىن اقپارات»