پارا ۇسىناتىن قوعامدا جاپوننىڭ جۇرەگى شىدامايدى - ۋاتقان ءسايپىل ۇلى
سونداي- اق، جاپونيانىڭ تەي كيو ۋنيۆەرسيتەتىندە ون جىلداي ءدارىس بەرگەن بىلىكتى ۇستاز. جاپون جەرىندە ۇزاق جىل ءجۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا قانىققان عالىممەن وتكىزگەن اڭگىمەمىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
- ۋاتقان ءسايپىل ۇلى، جاپوندار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قالاي قالىپتاستىردى؟
- جاپونيا بەرگى تاريحتا ءۇش ءجۇز جىل بويى حالقىن كەدەي دە، باي دا ەمەس تۇلكى قۇرساق جاعدايدا ۇستاپ وتىرعان دۇنيەدەگى ەڭ تۇراقتى فەودالدىق مەملەكەت بولاتىن. ءۇش ءجۇز جىل قالاي ۇستادى؟ ماسەلەن، جاپوننىڭ كانادزاۆا دەگەن ولكەسى بار. سونى باسقاراتىن ءبىر باي بولسا (ونى جاپوندار «كاداحان» دەپ اتاعان)، سول باسقارۋشىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىن، بايبىشەسىن ورتالىقتا، استانادا ۇستاعان. بۇل تومەنگى ساتىداعى باسقارۋشىعا بوپسا دەسەك تە بولادى. جاقىندارى اماناتتاعى جاپون ۇلىقتارى مەملەكەتكە ادال قىزمەت اتقارعان ەكەن.
بۇل تۇراقتى جانە جابىق ۇستانىمداعى ەلدى الەمگە العاش رەت گوللانديالىق اسكەري كەمە اشادى. كوزى كوك، سارى شاشتى ادامداردى كورگەندە جاپوندىقتار تاڭ قالىپتى. جاپون يمپەراتورىنىڭ ءبىر ءىنىسى دەپ ايتىلادى اڭىزدارىندا، گوللانديالىقتاردان مىلتىق اتۋدى ۇيرەنىپ، سۇرمەرگەن اتانادى. وسى قاراپايىم وقيعا جاپون زيالىلارىنا ۇلكەن وي سالادى. ولار جاپونيا ۇلكەن كەمە مەن مىلتىق جاساۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلەدى. ءسويتىپ، يمپەريانى بيلەۋشىلەر مەن رەفورماتورلار اراسىندا ازاماتتىق سوعىس باستالادى. سوڭىندا ءۇش ءجۇز جىل داۋرەن سۇرگەن ەدو باكۋفۋدىڭ بيلىك جۇيەسىن رەفورماتورلار توبى جەڭەدى.
ءبىراق، جاپون حالقىنىڭ ۇلىلىعى سوندا، توڭكەرىسشىلەر بيلىكتى جويعانىمەن مەملەكەتتىڭ رۋحاني بىرلىگىن، تۇتاستىعىن ۇستاپ وتىرعان يمپەراتورعا تيىسپەي، ورنىندا قالدىرادى. سەبەبى جاپوندار يمپەراتوردى ءتاڭىردىڭ جىبەرگەن ەلشىسى، «قۇداي» دەپ سانايتىن. سوندىقتان، جاپون يمپەراتورىن قورعاۋ - جاپوننىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىن، قۇندىلىعىن، مادەنيەتىن قورعاۋ، تىپتەن ۇلتتى قورعاۋ دەپ ەسەپتەيدى. ازاماتتىق سوعىستا رەفورماتورلار جەڭىسكە جەتىپ، وكۋبو دەگەن اتاقتى رەفورماتور جاڭا جۇيەدەگى مەملەكەتتىڭ پرەمەر- ءمينيسترى بولادى. ول شەتەلدەن عىلىم- ءبىلىم ۇيرەنۋ ءۇشىن كوماكۋرا سەزىدان دەگەن وقىمىستى باسقارعان 300 ادامنان تۇراتىن دەلەگاتسيانى ەۋروپانى كورىپ قايتۋعا ءۇش جىلعا جىبەرەدى. ولاردىڭ كوبى ۇزىن شاشىن قيعان، ۇزىن ەتەك شاپانىن شەشكەن ەدو باكۋفۋ داۋىرىندەگى مەملەكەت باسقارعان بيۋروكراتتار بولاتىن. ياعني، جاپونيانىڭ رەفورماتورلارى بۇرىنعى بيلىكتەگى اقىلدى، تالانتتى ادامداردى باعالاپ، تيىسپەگەن. مەملەكەت باسقارۋدان دا شەتتەتپەگەن.
ءۇش جىلدان كەيىن كوماكۋرا باستاعان مەملەكەت قايراتكەرلەرى بۇكىل ەۋروپانى ارالاپ، ەلگە كەلگەن سوڭ جاپونيانى رەفورمالاۋدىڭ ءتاسىلىن ۇسىنادى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ جاڭا ۇكىمەت مەملەكەتتىڭ جالپى اتاۋىمەن مەيدزي يشن اتالادى. ياعني، مەيدزي جاڭالىققا كوشۋ جىلناماسى اتانادى. مىنە، قازىرگە دەيىنگى 170 جىلداي ۋاقىت ارالىعىندا جاپوندار تولىقتاي مەملەكەتتىك جۇيەنى وزگەرتىپ، ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق پارلامەنتتىك باسقارۋدى ەنگىزەدى. يمپەراتور - ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى، ۇلت تۇتاستىعىنىڭ سيمۆولى رەتىندە قالادى دا، مەملەكەتتى پرەمەر- مينيستر باسقاراتىن جۇيە ورناتادى. ءبىراق، زاڭدى تۇردە سايلانعان پرەمەردى يمپەراتور قول قويىپ بەكىتەدى. بۇل - ءبىر.
ال جاپونداردىڭ ەكىنشى دانالىعى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى 130 جىلداي ۋاقىتتى، جاستارعا ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋعا كۇش سالۋعا جۇمسادى. ءسويتىپ، وسى ارالىقتا جاپوننىڭ جاڭا بۋىن زيالىلارى قالىپتاسادى. مەنىڭ ۇستازىم ايتادى: «جاپونيادان مۇناي دا، ءبىر كەسەك رۋدا دا شىقپايدى. ءبىراق، الدىڭعى اعا بۋىن بىزگە مول مۇرا رەتىندە ءبىلىم مەن عىلىمدى قالدىردى». ول كەزدە ءبىلىمى جوق، ساۋاتى جوق ادامداردى جازالايدى ەكەن. «سەنىڭ جەرىڭنىڭ استىنداعى مۇنايىڭ، كومىرىڭ، التىنىڭ ءبىتىپ قالۋى مۇمكىن. ءبىراق، ءبىلىمىڭ تاۋسىلمايدى»، - دەيدى ۇستاز.
تاريحتان بەلگىلى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپونيا ازياداعى ەڭ قۋاتتى، باتىستىڭ ءوزى ساناساتىن ميليتاريستىك مەملەكەتكە اينالدى. بۇنىڭ سىرى - ءبىرىنشى، جۇيەنى، ەكىنشى، ءبىلىم بەرۋدى كۇشەيتكەندىكتەن. ءبىزدىڭ الاش ارىستارى، الاش وردا اۆتونومياسىن قۇراردا نەگە جاپوندىق ۇلگىدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن تاڭدادى؟ ءبىراق، كەڭەس ۇكىمەتى ءبارىن «جاپوننىڭ تىڭشىسى» دەگەن جالعان جالامەن اتىپ تاستادى عوي. الاش ارىستارى ءوز داۋىرىنەن ءجۇز جىل بۇرىن سارا جولعا تۇسكەن جاپونيانىڭ ساياسي دامۋ رەفورماسىن تاني ءبىلدى. ال، كەڭەس وكىمەتى كورسوقىرلىققا سالىندى. ءبىزدىڭ الاشتىقتار دا، رەفورماشىل جاپوندىقتار دا جۇرەگىن قولىنا ۇستاپ جۇگىرگەن، ۇلتتىڭ مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويعان ازاماتتار بولاتىن.
جاپونيادا جۇرگەنىمدە، توسا دەگەن جەرىنە بارىپ، مەيدزي يشن زامانىن باستاعان مە ساكوموتو رەۋبا: «جاپونيانىڭ فەودالدىق جۇيەسىن وزگەرتپەي، جاپوندار دۇنيەنىڭ ارتىندا قالادى»، - دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى ايتقان ادامنىڭ، ۇزىن ەتەك ۇلتتىق شاپان كيگەن، ۇزىن شاشتى، قىلىش اسىنعان قاراپايىم ايباتتى بەينەسى مىستان قۇيىلعان ۇلكەن مۇسىنگە بارىپ ءۇش رەت باسىمدى ءيىپ تاعزىم ەتتىم. بۇل قاراڭعى قازاق كوگىنە كۇن بولىپ شىققان ارىستاردىڭ رۋحىن سەزىنۋ، سولارعا يدەال بولعان جاپوندىق باتىردى ۇلىقتاعانىم ەدى. ول تۇستا قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماعان، الاش ارىستارى اقتالماعان كەز. ساكوموتو رەۋبانى بيلىك كۇشتەرى 30 جاسىندا قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەدى. ول دا ءبىزدىڭ ماعجان جۇمابايەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتارداي قىلشىلداعان جاس كەزىندە ەلدىڭ، ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورە الماي كەتكەن ەكەن...
- ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كەڭەس وكىمەتى، ا ق ش جاپونيانى «ادامزاتتىڭ جاۋى» رەتىندە كورسەتتى. ءسىز جاپوندىقتاردىڭ ۇستانىمىن، شىنايى كەلبەتىن قالاي باعالايسىز؟
- ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىس كەزىندە جاپونيا باسقا حالىقتارعا تەلەگەي تەڭىز قاسىرەت اكەلدى دەپ ايتىلادى. ال جاپونداردا «دايۋ توۋا - كۋويۋ كەن» ۇعىمى بار. بۇل - «ۇلكەن شىعىس ازياعا ورتاق گۇلدەنۋ شەڭبەرىن قۇرامىز» دەگەن ماعىناداعى ءسوز. جاپونداردىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتى - «ءبىز ازياتتىقتار ادامزاتتىڭ ەكى ءجۇز جىلدىق تاريحىندا تەك قانا باتىستان تاياق جەپ كەلدىك. نەگە؟ ءبىز ەندى تاياق جەمەي سوعاتىن كۇشكە كەلۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇران تاستايدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك. ول مەملەكەتتە دامىعان بيلىك جۇيەسى، ەنەرگيا كوزى، ءبىلىم جۇيەسى، عىلىم- تەحنيكا بولۋى كەرەك دەپ سانايدى. ال وسىنى بۇكىل ازياعا ۇلگى ەتەتىن ءبىز، جاپوندار دەپ ويلايدى.
اقىرى ىزگى نيەت ساياسي قاستاندىققا ۇشىرادى... بارلىق الەم جاپونياعا جابىلىپ، اقىرىندا جەڭىپ شىقتى. ادامزات تاريحىندا العاش رەت امەريكا ادامزاتقا، جاپوندارعا اتوم بومباسىنىڭ سىناعىن جاسادى. بۇنى ەشقانداي بۇركەمەلەۋدىڭ كەرەگى جوق. سول كەزدە، جاپونداردىڭ ايتۋىنشا، امەريكالىقتاردىڭ بىرنەشە جوباسى بولىپتى. اۋەلدە بىرەۋلەر بومبانى «توكيوعا تاستايىق»، بىرەۋلەر «كيوتوعا تاستايىق»، بىرەۋلەر «ناراعا تاستايىق» دەپ تالاسىپتى. ءبىراق، بۇلاردىڭ بارلىعى كونە جاپون مادەنيەتىنىڭ، وركەنيەتتىڭ مايەگى بولعان قالالار ەدى. ماسەلەن، نارا قالاسى جاپوندىقتار ۇعىمىنداعى ءبىزدىڭ تۇركىستان، تاراز قالاسى سياقتى كيەلى جەرلەرى. سودان اتوم بومباسىن جاپوندار كەيىن قالاعان، تاريحى ۇزاق بولا قويماعان ناگاساكي مەن حيروسيما قالاسىنا تاستاپتى. قازىرگى تاريحشىلار: «ول جەردە جاپونيانىڭ اسكەري بازاسى بولىپتى»، - دەپ قاسىرەتتى جۇمسارتۋعا تىرىسادى. ولاي ەمەس! بومبا تاستالعان سوڭ شامامەن 300 مىڭ ادام قىرىلادى. سودان كەيىن امەريكالىقتار كۇيگەن، ورتەنگەن، ولگەن مىڭداعان ادامنىڭ دەنەسىنەن وبرازەتس الىپ كەتەدى. بۇل اشىقتان اشىق جاسالعان سىناق بولعانىن جاپوندار ءجيى ايتادى.
ال سول كەزدەگى امەريكانىڭ اسكەري قۋاتى، كۇشى ەكى اتوم بومباسىن تاستاماي- اق جاپونداردى باعىندىرىپ الۋعا جەتەر ەدى. ولاي دەيتىنىم، قىتايدىڭ قيىر شىعىسىنا كەڭەس وداعى اسكەرىن كىرگىزىپ، جاپون ارمياسى ويسىراي جەڭىلگەن ۋاقىت بولاتىن. ءسويتىپ، امەريكا جاپونيانى قۇردىمعا جىبەرە جازدادى. سودان جاپونيانىڭ بۇكىل قالالارى قيراپ، سوعىسقا اتتانعان اسكەرلەرى جەڭىلىپ قايتىپ كەلگەندە، بوسىپ كەتكەن حالقى قايتا جينالعاندا ەشبىر جاپوندىق «مەن اش قالدىم» دەپ جىلاماعان. جاپون رۋحىن تۇسىرمەگەن. ءاربىر جاپوندىقتا جۇمىس ىستەپ، مەملەكەتتى قۇتقارامىز دەگەن نيەت قانا بولعان ەكەن.
مەندە ءبىر جاپون جۋرناليسىنىڭ «ەلەكترونمەن مەملەكەت قۇرعان جاپونيانىڭ تاريحى» دەگەن جەلىلەس 4 كىتابى بار. وندا راديو قابىلداعىشتى زەرتتەگەننەن باستاپ، قازىرگى كومپيۋتەرلىك جۇيەگە دەيىن جاپون عالىمدارىنىڭ، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ، ءتىپتى يمپەراتور وتباسىنىڭ قالاي، قانداي رۋحپەن جۇمىس ىستەگەندىگىن باياندايدى. جاپون يمپەراتورلارىنىڭ ءۇش جارىم مىڭ جىلدىق تاريحى بار. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن، ۇزاق ءومىر سۇرگەن مونارحيالىق جۇيە. ءبىراق، سول سوعىستان كەيىنگى قيىن كۇندەردە يمپەراتور وتباسى حالىققا اۋىرتپاشىلىق سالماي، قوراسىندا تاۋىق باعىپ، كوكونىس ەگىپ ءوز كۇنىن ءوزى كورگەن. سونداي قادىرلى، جاپون حالقىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان يمپەراتوردا جەكە دۇنيە- مۇلىك بولمايدى. ونىڭ پايدالانۋىنداعى دۇنيەنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ مەنشىگى سانالادى. ال ونىڭ مۇراگەرلەرى، حانزادالار بيلىكتەن اۋلاق جۇرەدى، ساياساتقا ارالاسپايدى. كوبىندە يپەراتوردىڭ ۇل- قىزدارى قايىرىمدىلىق شارالارىن وتكىزەدى، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا ارالاسادى.
- جاپوندىقتاردىڭ قازاققا كوپ ۇقساستىعى بار دەسەدى. ءبىراق، جاپون قۇندىلىعىنا ءبىز جەتە المايتىن سياقتىمىز...
- ولار وتە كىشىپەيىل. جاپوندىقتاردىڭ بويىنان شاڭنىڭ اۋىرلىعىنداي تاكاپپارلىق پەن مەنمەندىكتى كورە المايسىڭ. جاپونياداعى دامۋدىڭ، قوعامدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر عانا تياناعى بار. ول - جاپون قۇندىلىعى بيىك ورەگە جەتكەن. ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىعى بار. قۇندىلىقتىڭ قاسيەتى نەدە؟ سەن حانسىڭ با، قاراشاسىڭ با، بايسىڭ با، كەدەيسىڭ بە؟ مينيستر مە، پرەزيدەنت پە ءبارى زاڭ الدىندا تەڭ قارالادى. ارينە، سەنىڭ قوعامدىق ورنىڭ، قالتاڭداعى اقشاڭ تەڭ بولماۋى مۇمكىن. ءبىراق، زاڭ ادامدارعا ادىلەتتى قارايدى. ماسەلەن، جاپونيادا ءبىر قىلمىس جاسالسا وعان 99,9 پايىزعا دەيىن ادىلەتتى ۇكىم شىعارىلادى. سوندىقتان، ادامدار مەملەكەتكە، قوعامعا سەنەدى.
قازاقتىڭ جاپونمەن تەڭەسۋگە پوتەنسيالى جەتەدى. قازاق پەن جاپوننىڭ ميى ۇقساس، تالانتى تەڭ. ءبىراق، ءبىلىم جاعىنان جاپون قازاقتى جارتى جولدا قالدىرادى. ماسەلە ءبىلىم الۋدا ەمەس، بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى وتە تومەن بولىپ تۇر. جاپونداردا جوعارعى بىلىممەن قاتار ءۇش قاسيەت بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - قاجىرلىق. جاپونداردىڭ تابىسقا جەتۋدەگى سىرى وسىندا جاتىر. ەكىنشىسى - جاۋاپكەرشىلىك. جاپونداردا كوزبوياۋشىلىق، الداۋ دەگەن بولمايدى. ءۇشىنشىسى - ادالدىق.
جاپون جەرىنىڭ 80 پايىزى پايدالانۋعا كەلمەيتىن تاۋلى ايماقتار. 5 پايىزىن قالا مەن اۋىل يەلەندى دەيىكشى، قالعان 15 پايىزىن عانا اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالاندى. مىنە، سونىمەن قازاقتان ون ەسە كوپ جاپوندى استىقتان تارىقتىرماي اسىراپ وتىر. ال حالقىنىڭ 15 پايىزى عانا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. ءاربىر جاپون ديحانى ءاربىر تال كۇرىشتىڭ دانىنە جاۋاپ بەرەتىندەي جاۋاپكەرشىلىكپەن ەڭبەك ەتەدى. وراق ماۋسىمىندا بىزدەگىدەي ۇلكەن كومبايندەردى سالىپ، ەگىننىڭ ءبىرازىن تاپتاپ ءجۇرىپ ورمايدى، شاعىن تەحنيكامەن شاشتارازدىڭ شاش العانىنداي رەتىمەن ورىپ، جيناپ الادى.
جاپونيادا وقىپ جۇرگەنىمدە امەريكامەن ارادا ساۋدا سوعىسى باستالدى. ەكى ەلدىڭ بىرلەسكەن ءوندىرىس ورىندارىنان امەريكالىقتار ۇنەمى زيان تارتىپ، جاپوندار پايداعا باتا بەرەدى ەكەن. سويتسە، جاپوننىڭ دۇنيەسى ساپالى جانە باعاسى لايىقتى بولادى. ءبىز جاپون بولايىق، جاپون بولايىق دەپ ايتامىز. امەريكالىقتاردىڭ ءوزى جاپوندىق بولا الماس ەدى. ولار ادەتتە كوپ ۇلتتاردى، مەملەكەتتەردى ايتا بەرمەيدى. ءبىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا، جاپوندار نەمىس حالقىن جاقىن كورەدى. جاپون بولۋ قيىن نارسە. قازاقتار جاپون بولۋ ءۇشىن، قازاقيلىق مىنەزدەن قۇتىلۋى كەرەك. قازاقى مىنەزدى ەكى دەڭگەيدە، ءبىرى ۇلتتىق قۇندىلىق، ەكىنشىسى ءبىلىم مەن سيۆيليزاتسيا دەڭگەيىندە قاراۋ كەرەك.
قازاق وتىرىك ايتاتىن، ماقتانشاق، جاۋاپسىز مىنەزىنەن ارىلعاندا عانا جاپونعا جاقىنداي تۇسەدى. ەڭ قاراپايىمى، قازاقتى تويعا شاقىرساڭىز ۋاقىتىندا كەلمەك تۇگىلى، نەشە ساعاتقا كەشىگىپ كەلەدى عوي. جاپوندا پليۋس- مينۋس بەس مينۋت دەگەن ۇعىم بار. كەشىكسەڭ بەس مينۋتتەن قالمايسىڭ، ەرتە بارساڭ دا بەس مينۋتتەن ەرتە بارمايسىڭ دەگەن قاعيدا. جاپوندا سەبەپسىز كەشىگۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. سوسىن جاپونداردا «جاساعان ورتاڭ جاقسارسا، مەنىڭ دە كۇنكورىسىم جاقسارادى» دەگەن ۇستانىم بار. ولار وسىنداي تۇسىنىكپەن اۋەلى وتباسىن، كومپانياسىن، مەملەكەتىن قۇرادى. وتكەن جىلى جاپوندار دۇنيەدەگى ەڭ سىپايى، مادەنيەتتى حالىق بولىپ باعالاندى.
قاراپ وتىرساق، قازاقستان ەگەمەندىك العان 25 جىلدان بەرى باتىستى قاتتى كۇيتتەپ كەتتى. ارينە، مەن باتىستىڭ وزىق مادەنيەتىن مويىندايمىن. جاپونيا حالقىنىڭ بىزگە بەرەرى نەگە كوپ دەسەڭ، ولار ازياتتىقتار. كوپتەگەن تۇرمىس- سالتى، عۇرىپ- ادەتى بىزگە وتە جاقىن. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاقستان مەن جاپونيا اراسىنداعى دوستىق نەمەسە ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستاردا ءبىر سالعىرتتىق، سالقىندىق بايقالادى.
مەن جاپوندىق كاسىپكەر دوستارىمنان «سەندەر نەگە قازاقستانعا كەلمەيسىڭدەر»، دەپ سۇرايمىن. ولار: «جاپون ەلى قازاقستاندى بىلمەي وتىرعان جوق. بىرىنشىدەن، قازاقستان گەوگرافيالىق جاقتان تىم الشاق، تەڭىزدەن الىس جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز كەز كەلگەن ەلگە بارساق تا جاپون ستيلىندە، زاڭدىلىعىنا ساي جۇمىس ىستەگىمىز كەلەدى. ءبىر جۇمىس بىتپەي قالسا، نەمەسە دۇرىس بولماسا پارا ۇسىناتىن قوعامدا جۇمىس ىستەۋگە جاپونداردىڭ جۇرەگى شىدامايدى»، - دەيدى. «سەن تەك پايداڭدى الىپ، قازاقتىڭ ستيلىندە جۇمىس جاساي بەرمەيسىڭ بە» دەيمىن تاعى. ولار: «جوق» دەيدى. ولار بىرەۋدەن پايدا الۋمەن قاتار، پايداسىن دا تيگىزۋ ءۇشىن كەلەدى. جاپوندىق قۇندىلىق دەگەن وسى.
وتكەن جىلدارداعى جاپونيادا بولعان جويقىن جارىلىستىڭ اپاتىن بىلەسىزدەر. سونداي قيىن جاعدايدا جاپون حالقى ءوزىن قالاي ۇستادى؟ بالا- شاعاسىنان، جارىنان ايىرىلعان اناعا شەتەلدىك ءتىلشى «قايعىرمايسىز با، جىلامايسىز با؟»، - دەگەن ماعىنادا سۇراق قويىپ جاتىر. ايەل: «جۇرەگىممەن جىلايمىن، ءبىراق كوز جاسىمدى كورسەتپەيمىن. مەنەن دە باسقا قانشاما ادام بار. ولاردىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعىم كەلمەيدى»، - دەپ جاۋاپ قاتتى. پاناسىز، اش- جالاڭاش قالعان جاپوندار الەۋمەتتىك كومەك الۋعا كەزەكتە تۇردى. ساقشى جوق، دالادا ءتىزىلىپ تۇرعان اۋىز سۋ مەن نانان جاپوندار تەك وزىنە قاجەتتىنى عانا الادى. ارتىق السا دا ەشكىم قولىن قاقپايدى عوي. ءبىراق، ولاردىڭ مادەنيەتتىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ەشقاشاندا پەندەشىلىككە بوي بەرمەيدى. اپاتتان كەيىن مەملەكەت ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن، حالىق ءوز مىندەتىن وتەدى.
قازاقتا: «ءيتتىڭ جامانى قورىققانىنان ۇرەدى» دەگەن ءسوز بار. قانشالىقتى قۇندىلىعىڭ جوق بولسا، سونشالىقتى قۇندىلىق دەپ ايقالايدى ەكەنسىڭ. ون جىلداي جۇرگەندە جاپونداردان ءبىر ماقتان ءسوز ەستىگەن ەمەسپىن. بايسالدى، سابىرلى قالپىنان جازبايدى. ءبىز ماقتانبايتىن نارسەنى ماقتان كورىپ، مىسە تۇتپايتىن دۇنيەنى مىسە تۇتىپ، تايراڭداپ قالاتىن ادەتىمىز كوپ.
- جاپونياعا قالاي باردىڭىز؟
- 1978 - جىلى قىتايدىڭ ايگىلى 3- جالپى ءماجىلىسى دەگەن جيىنى ءوتتى. ول كەزدە قىتايدا رەفورماتور دىڭ شياۋپيڭ بيلىككە كەلمەگەن، ءبىراق پەردە ارتىندا ءىس جۇرگىزىپ وتىرعان كەزى ەدى. سول تۇستا دىڭ شياۋپيڭ: «قازىرگى وقىپ جاتقان، وقۋ بىتىرگەن جاستاردى شەتەلگە ءبىلىم الۋعا جىبەرۋ كەرەك»، - دەگەن ۇران تاستادى. سوندا قىتاي بيلىگىندە تالاس- تارتىس تۋىندادى. جاستار ەلگە كەلمەي قويسا قايتەمىز دەپ جاتتى. ءجۇزى كەتىپ، ونى قايتىپ كەلسە دە ولجا دەگەن قاعيدامەن ماقۇلدادى.
ول ۋاقىتتا مەن شينجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە اسيسستەنت بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ەدىم. سودان تاڭداۋ ماعان ءتۇسىپتى. ءسويتىپ قازاق جاستارىنان العاشقى بولىپ جاپونياعا وقۋعا باردىم. وعان دەيىن، جاپوندىقتاردى قىتاي ساياساتى ءبىر قۇبىجىق ەل، شاپقىنشى حالىق رەتىندە ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىرىپ تاستاعان بولاتىن. جاپونياعا بارعاننان كەيىن بىردەن ءتۇسىندىم، قىتاي قوعامىنىڭ ارتتا قالۋىنا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ كەسىرى ءتيىپ تۇرعان ەكەن. ارامىزدا جاپوندىقتارمەن بىرگە التى اسپيرانت بىرگە وقۋعا ءتۇسىپ، وقۋىمدى ءساتتى اياقتادىم. جاپوندىقتاردىڭ ءومىرىن زەرتتەي كەلە جاپون بولۋعا تىرىستىم. مەن جاپوندىق ءبىلىمدى جانە سول ۇلتتىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە مىندەت سانادىم. دوكتورلىقتى قورعاپ بولعاننان كەيىن، جاپوندىق ۇستازىم: «جاپونيادا قالاسىڭ با؟ ەلىڭە كەتەسىڭ بە؟» - دەپ سۇرادى. مەن: «قالامىن»، - دەدىم. سودان جاپونياداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىندە اسسيستەنت بولىپ قىزمەتكە قالدىم. ول تۇستا جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ولاي قالدىرا سالمايدى. ۋنيۆەرسيتەت: «بۇل ازامات جاپونيانىڭ ءبىلىم بەرۋىنە قاجەتتى مامان»، - دەپ انىقتاما جازىپ بەرىپ، الىپ قالدى.
قازاقتار مايدى كوپ جەيدى، باۋىر اۋىرۋى كوپ بولادى عوي دەگەن ويمەن ماي قىشقىلىنىڭ الماسۋى جونىندە زەرتتەدىم. باۋىردا ۆيتاميننىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن جانە جاساعان ورتانىڭ اسەرىنەن باۋىر مايلانادى. باۋىر مايلانسا، ول بەرىشكە اينالادى. بەرىش وبىرعا اينالادى. باۋىردىڭ مايلانۋىنا سەبەپ بولاتىن وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىن العاش اشىپ، دوكتورلىعىمدى قورعادىم. كەيىن قىتايعا كەلگەن سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. سودان موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى، ياعني دەپۋتات بولدىم.
- قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا جاپونيادا جۇرگەن شىعارسىز...
- ءيا، ەل تاۋەلسىزدىگىن الىپ، پرەزيدەنت العاش توكيوعا بارعاندا سوندا ەدىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ جاريالانۋىن 30 كۇن بويى اسىعا كۇتتىم. ءبىر قىزىق وقيعا بولدى. كەڭەس وداعى تاراي باستاعاندا قاسىمدا جۇرگەن جاپون، ۇيعىر دوستارىما قازاقستان تاۋەلسىزدىك السا سەندەرگە داستارقان جايىپ، قوناق ەتەمىن، دەپ ۋادە بەردىم. سودان جۇمىسقا ەرتە كەلىپ، تەلەديداردان جاڭالىقتار قارايتىنمىن. تەلەارنالار ك س ر و- نىڭ تاراپ، وداقتاس ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىك الىپ جاتقاندىعىن جار سالا ايتتى. سودان ءبىر كۇنى تەلەارنادان كەڭەس وداعى ىدىرادى دەگەن حابار ايتىلدى. قۇداي- اي، نە قۋانارىڭدى، نە قورقارىڭدى بىلمەي قالادى ەكەنسىڭ. نەگە دەيسىز عوي؟ رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا ۇشەۋى بىرىگىپ وداق قۇردى دا، قالعان ەلدەرگە ءوز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر دەدى عوي.
ءبىرىنشى كەزەكتە پريبالتيكا ەلدەر: ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆا تاۋەلسىزدىك الىپ كەتتى. ءبىر كەزدە وزبەكستان، قىرعىزستان تاۋەلسىزدىك الدى. سودان الگى ۇيعىر دوستارىم تەلەفون سوعادى: «ءاي، قازاق! ەلىڭ تاۋەلسىزدىك الدى ما؟»، - دەيدى عوي. مەن: «وي، توقتاي تۇرىڭدار. اسىقپاڭدار. ءبىزدىڭ ەل اقىلداسىپ جاتقان سياقتى»، - دەپ قويامىن. سودان ءبىر كۇنى رەسەيدىڭ قارجى ءمينيسترى قازاقستاندى رۋبلدىك جۇيەدەن شىعارىپ تاستادى. قازاق اقشاسىز قالدى. سونان بارىپ، قازاقستان ەگەمەندىك جاريالادى. قۋانىشىمدى ايتىپ جەتكىزە الامايمىن. دوستارىمدى شاقىرىپ، داستارقان جايىپ، قوناق قىلدىم.
تاعى تىنىش وتىرماي: «جۇرىڭدەر، قازاقستاندى كورىپ قايتىڭدار. مەن قىتايعا قايتپاي، قازاقستانعا كەتەم»، - دەدىم. توكيودان بىردەن قازاقستانعا كەتە سالعىم كەلدى. ول كەزدە جاپونيادا كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىلىگى بولدى. كونسۋلعا باردىق. ءتۇرىمىز دە، ءتىلىمىز دە جاپوندارعا ۇقساپ كەتكەن، اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. سودان كونسۋلعا «قازاقستانعا بارايىن دەپ ەم»، - دەدىم. ول: «نەگە؟»، - دەدى. مەن: «تاريحي ورىنداردى كورىپ قايتقىم كەلەدى»، - دەدىم. كونسۋل: «جوق، ءسىز ماسكەۋگە بارىڭىز»، - دەدى. مەن: «جوق، قازاقستانعا بارامىن» دەپ قويمايمىن. ول: «نەگە؟» دەپ تاڭعالا قاراي قالدى. مەن: «قازاقپىن! سوندىقتان، قازاقستانعا بارامىن»، - دەدىم. الگى ورىسىم سۇپ- سۇر بولىپ، ءوڭى شۇبەرەكتەي قۋارىپ كەتتى. ول مەنى جاپون ەكەن دەپ وتىرسا كەرەك. سودان ەسىن جيىپ، ءتۇرى وزگەرىپ، ماناعى سىپايى قالپىنان اينىپ، داۋىسى ىزعارلانىپ: «سەن قازاقستانعا بارا المايسىڭ! دۇنيەدە قازاقستان دەگەن ەگەمەن ەل جوق. كەڭەس وداعى عانا بار»، - دەدى. سودان مەن دە ارتىما قايىرىلعام جوق، كەتىپ قالدىم. امالسىز جوسپارىمىزدى وزگەرتىپ، قىتايعا قايتتىق.
- قازاقستانعا قاشان، قالاي جەتتىڭىز؟
- قىتايدا ۋنيۆەرسيتەتتە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنان تورەگەلدى شارمانوۆ اعامىز شاقىرتۋ جىبەردى. 1995 -جىلى، قازاقستانعا تاجىريبە الماسۋ ماقساتىنداعى عالىم رەتىندە كەلدىم. سودان قايتپاي، وسىندا قالدىم. ول ۋاقىتتا قايداعى عىلىم؟ ەل نان تاۋىپ جەي الماي قينالىپ جاتقان كەز ەدى. ءبىر كىسىدەي اشتىقتى، قيىندىقتى كوردىك. قىتايدان كەلەردە وسىنداي قيىندىقتى، جوقشىلىقتى كورەتىنىمدى بىلە تۇرا كەلدىم. وكىنىشىم جوق. مەن سانجار اسفەندياروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەردىم. قيىن كۇندەردى، ەمدەۋ فاكۋلتەتىندە وقيتىن جاستارعا تۇڭعىش قازاق تىلىندەگى لەكسيالارىما دايىندالىپ ءجۇرىپ ۇمىتتىم. ەڭ العاشقى دارىسكە، العاش رەت قازاق ەلىندە، قازاق جاستارىنا، قازاق تىلىندە ءدارىس وقۋعا كەلگەندەگى تەبىرەنىستى سۇراماڭىز.... ۋنيۆەرسيتەتتە 9 جىل ساباق بەردىم. سونىڭ 6 جىلىندا دارىستەرىمنىڭ اراسىندا قازاق تۋرالى، قازاقتى وركەنيەتتى ۇلتقا اينالدىرۋ تۋراسىندا دارىستەر وقىدىم...
قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سوعىستان كەيىنگى ەلدەر سياقتى قيراپ جاتتى. بۇنى كەيدە كەڭەس وداعىنا جابامىز. ءبىراق، جاپونيا 300 جىلدىق فەودالدىق ەزگىدەن كەيىن، ازاماتتىق سوعىستان سوڭ قايتا تۇلەپ، قيرعان قالالارىن قالپىنا كەلتىرىپ الدى؟ ءبىز نەگە ولاي ىستەي المادىق؟ جاپونيانى اياعىنان تۇرعىزعان ۇلت كوسەمدەرى مەن زيالىلارى. ولار جاپونيانى بۇرىنعىدان دا قۋاتتى ەلگە اينالدىرىپ اكەتتى. مىنە، ۇلت دەگەن وسىنداي بولۋى كەرەك! قازاقستاندا ەڭبەك ەتكەنىمە وكىنبەيمىن. ءبىراق، قازاق ەلىنىڭ دامۋ پروتسەسىندە ءبىز ارتىق جولداردى كوپ ءجۇرىپ كەتتىك. قازاقتىڭ بولاشاعىن ەۋروپادان ىزدەدىك. ەۋروپا قۇندىلىقتى جاساعاندا، قاسىنا اقشانى قوسىپ قويعان. ءبىز دۇنيەدەگى قارجى الپاۋىتتارىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ كەتتىك.
ەكىنشى سەبەبى، كەڭەس وداعىنىڭ بويىمىزعا سىڭىرگەن ۋى تاراماي جاتىر. سول ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلعىمىزدى جويىپ كەتكەندەي سەزىلەدى. ءولى جاندارعا اينالىپ بارامىز. مەن «ماعان ءبارىبىر» دەگەن ءسوزدى قاتتى جەك كورەم. ءبىز كوبىندە كەمشىلىكتى بيلىك جۇيەسىنەن ىزدەيمىز. ءبىراق، بيلىك بارلىق ەلدە دە سونداي. مەن كەمشىلىكتى حالىقتان ىزدەگىم كەلەدى. ماسەلەن، ءتىل ماسەلەسىن ءبىزدىڭ حالىق قازاق مەملەكەتىنىڭ كۇشىمەن باسقالارعا مويىنداتقىسى كەلەدى. ال مەملەكەتتىڭ ەلدە تۇرىپ جاتقان ەكىنشى ءبىر ۇلتتى قاندايدا ءبىر ىسكە زورلاۋعا قۇقى جوق. بولمايدى! ال وسى ەلدىڭ نەگىزىن قالاۋشى قازاق دەگەن حالىق ءوزى الدىمەن قازاقشا سويلەپ، مادەني تىلمەن ايتقاندا قازاقتىڭ مەيىر- شاپاعاتىن كورسەتىڭدەر. وزبەكستاندا وزبەك ءتىلى، قىرعىزدار قىرعىزبەن قىرعىزشا سويلەسەدى. بىزدە كەرىسىنشە. ءبىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرايىق دەپ شاتقاياقتاپ، مۇز ۇستىندە تايعاناقتاپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوپ سەبەبى حالىقتا. ءبىزدىڭ حالىقتا كەمشىلىك كوپ. الايدا، ءۇمىت ۇزبەۋىمىز كەرەك. قازاق حالقى ورتاق قۇندىلىقتى جاساي الادى.
- ءبىز كوبىندە كەمشىلىكتى كورەمىز، ايتامىز. ءبىراق، ونى جويۋ جولدارىن ۇسىنبايمىز. ءسىز قانداي شەشىم ۇسىنار ەدىڭىز؟
- مەملەكەت باستان- اياق ءوزىنىڭ قالىس ساياساتىن ۇستانۋى قاجەت. ماسەلەن، پرەزيدەنت نازاربايەۆ شىعىپ، «ەرتەڭنەن باستاپ قازاقشا سويلەڭدەر» دەسە، مەن وعان كەلىسپەيمىن. ودان ۇلكەن ماسەلە تۋىندايدى. ءبىراق، ءبىر عانا جولى بار. قازاقتىڭ ينتەلليگەنتسياسى، زيالىلارى باس بىرىكتىرۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك العان تۇستا نازاربايەۆتىڭ الدىندا بىرنەشە تاريحي مىندەتتەر تۇردى. سونىڭ ءبىرى، جاس مەملەكەتتى باتىستىڭ الپاۋىت بايلارى جۇتىپ كەتپەۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق بۋرجۋازياسىن، بايلارىن دايىنداۋ كەرەك بولدى. قازاقتا قايداعى اقشا؟ قازاق ەگەمەندىك العاندا حالقىمىزدىڭ 60 پايىزى اۋىلدا ءجۇردى. ەگىنشى، مالشى بولدى. مىڭ قوي باققان قازاقتى باي دەدىك. ال ونىڭ اقشاسىنىڭ قۇنى نەگە جەتەدى؟ سودان تەز ارادا بايلاردى قالىپتاستىرۋ كەرەك بولدى. بۇل ماقساتتى قىسقا مەرزىمدە ورىنداۋدىڭ ەكى- اق جولى بولدى. ءبىرى - ۇرلاۋ، ەكىنشىسى، توناۋ بولدى. سوندىقتان دا، قازاقستانداعى كەيبىر ەكونوميكالىق داعدارىستار قولدان جاسالدى. مەن وسىلاي ويلاپ، وسىلاي باعالاپ ءجۇرمىن. ەگەر تەز ارادا ۇلتتىق بۋرجۋازيا دايىن بولماعاندا الماتىنىڭ جەرىن، قازاقستاننىڭ قۇنارلى جەرلەرىن وزگەلەر ساتىپ الىپ كەتەر ەدى. تەرريتوريا سەنىكى بولعانىمەن جەردى السا ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. سونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، وسىنداي قۇرباندىقتار جاسالدى.
كەلىسەمىز، دۇرىس بولدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بۋرجۋازيامىز بولادى دەپ كۇتكەن ادامدارىمىز اقشاسىن شەتەلگە اپارىپ تىعىپ تاستادى. ءبىزدىڭ حالقى از، تەرريتورياسى كەڭ اۋماقتا ساناۋلى ۇلتتىق بۋرجۋازياعا اينالعان بايلارىمىز نە ىستەيمىن دەسە دە مول مۇمكىندىك بار ەدى عوي. بۇل ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىزگە اينالدى. ال قالاي وزگەرەمىز دەگەن ساۋال قويدىڭ عوي. مەنىڭ بايقاۋىمدا ءبىر عانا جول بار. باياعىدا قىتايدىڭ لۋ شين دەگەن ۇلتشىلى مەديتسينا ماماندىعىن تاستاپ، جازۋشىلىققا كەلەدى. ءسويتىپ، بۇكىل قىتاي قوعامىنا سىلكىنىس اكەلگەن جازۋشىعا اينالدى. حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋدا جازۋشىلار، اقىندار، جۋرناليستەر جالىقپاي جازۋى كەرەك. تىڭداسا دا، تىڭداماسا دا جازا بەر. ءبىر كۇنى بىرەۋى ورتاق قۇندىلىققا كەلەدى. ماسەلەن، ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. كەيبىر ويلارىمىز ورتاقتاسىپ جاتىر. سەن ەرتەڭ ءوز ورتاڭا، مەن ءوز دوستارىما انا جىگىتتىڭ ويى بىزبەن ءبىر ەكەن، ورتامىزعا الايىق دەيمىن. ءسويتىپ، سەن ورتاڭا مەنى شاقىراسىڭ، ءسويتىپ ءبىر ءبىرىمىزدى تاۋىپ، كوبەيەمىز. ءبىراق، مەنىڭ ءبىر ناليتىن دۇنيەم، قازاقتىڭ زيالىلارى، گازەت- جۋرنالدارى، اقپارات قۇرالدارى ءبىر- بىرىنە جاۋداي كورىنەدى. سوندىقتان، اقپاراتتىق يدەولوگيادا وتىرعان ازاماتتار ورتاق پىكىردە بولماسا دا، ورتاق قۇندىلىقتارعا كەلگەندە ورتاقتاسۋى كەرەك. بۇل ايتقاندا وڭاي سياقتى بولعانىمەن وتە نازىك دۇنيە. سوندىقتان، زيالى قاۋىمدا پىكىر الۋاندىعى بولسىن، تەك كورەالماستىق، كورسەقىزارالىق بولماسىن. قازاقتىڭ جامانى باسىنان ءسوز اسىرمايدى. اركىم ءبىر تاۋدىڭ بۇعىسى بولىپ العان. ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ زيالىلارى بىرىگىڭىزدەر. ۇلتتىق قۇندىلىققا ءتان، وركەنيەتتى قۇندىلىققا يە دامىعان ەل قۇرۋدا تىزە قوسۋىمىز كەرەك. ال ارازداسقان زيالى قاۋىم الاۋىزدىقتى دەر كەزىندە شەشۋگە ءتيىس.
مەملەكەتتىك ساياساتتا، بيلىك جۇيەسىندە، تىپتەن ەلدى مەكەندەردە قازاقسىز ۆاكۋۋم بولماۋى كەرەك. ۆاكۋۋم دەگەن نە؟ شىن بوستىق دەگەن ءسوز. ياعني، شىن بوستىقتا اۋا بولمايدى. ماسەلەن، ءبىر قۇتىداعى اۋانى سورىپ الىپ، توپىراققا كومىپ قوي. قاقپاعىن اشساڭ ۆاكۋۋم توپىراقتى ءسىمىرىپ الادى. قۇتىنى تازا اۋاعا اپارساڭ اۋانى ءسىمىرىپ الادى. ومىردە دە، بيلىكتە دە، ساياساتتا دا ۆاككۋم بولماۋى كەرەك. قازاقستانداعى شىن بوستىق نە؟ ول - دەموگرافيالىق جاعداي. سوندىقتان، دۇنيەدەگى بەس ميلليون قازاقتى ەلگە اكەلۋ مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ستراتەگيالىق جوسپارى بولۋى ءتيىس... قازاق كوشىنىڭ الدىنا ەشقانداي ساياسي كەرمە تارتپاۋى كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسەكەن جانىبەك عالىم (2015-جىل)
http://turkystan.kz