وزگە الەمگە اتتانعاندار
ءالى ەسىمدە جەتىنشى سىنىپتى ءبىتىرىپ، جازعى كانيكۋلدا كولحوزدىڭ مالىن باعاتىن اكەمە كومەكشى بولىپ باردىم. اۋىلدان الىس، جيىرما- وتىز شاقىرىم جەر. ايدالا، وزەن جاعاسى. جالعىز ءۇي.
ءبىر وتار قوي. اكەمنىڭ جانىندا كومەكشى بولىپ تاعى ءبىر شوپان جىگىت ءجۇر. جاقىندا عانا ۇيلەنگەن ەكەن. جانىندا جاپ- جاس كەلىنشەگى. سونداي ءبىر يبالى جاس وتباسى.
قويدى ەرتەسىمەن قىرعا شىعارىپ باعىپ، تۇسكە قاراي وزەن جاعاسىنا يىرەمىز. مەن كوبىنە وزەن جاعاسىندا سىڭسي وسكەن قالىڭ جىنىستى ارالاپ بۇلدىرگەن تەرەمىن. كەيدە اكەمە كومەكشى جىگىت (ەسىمى داستان) كەلىنشەگى بالجان ەكەۋى دە ەرەدى. تەگەش تولى بۇلدىرگەندى ۇيگە الىپ كەلگەن سوڭ، بالجان بۇرق ەتكىزىپ قايناتىپ، توسپا جاسايدى. ءبىر قىزىق كەز ەدى. بىردە اكەم ازىق- تۇلىك اكەلەمىن دەپ اۋىلعا كەتتى. داستان باسىنان كۇن ءوتىپ، اۋىرىڭقىراپ ۇيدە قالدى. كەلىنشەگى بالجان قويدى قىرعا ورگىزىپ كەتكەن. مەن جامان اڭشى مىلتىقتى ەرمەك ەتىپ، ءۇيدىڭ ماڭايىندا شولمەكتەردى ءتىزىپ قويىپ اتىپ ويناپ جۇرگەم.
ءتۇس الەتىندە قوي وزەن جاعاسىنا كەلىپ ءيىرىلىپ، جاتىپ قالدى. بالجان جوق. مانا ءبىر كورگەندە جىلاندى وزەك ماڭايىندا قارايىپ، قوي قايىرىپ جۇرگەن. ءبىر نارسەدەن سەكەم الدى ما، داستان ءۇيدىڭ ماڭىندا شىبىنداپ تۇرعان اتقا، ەر توقىمسىز ىرعىپ ءمىنىپ جىلاندى وزەككە قاراي تۇرا شاپقان. نە كەرەك بالجان ءىزىم- قايىم جوق. ەكى جاقتاپ ءارى جۇگىردىك، بەرى جۇگىردىك. داستاننىڭ كوزىندە جاس. بالجاننىڭ اتىن اتاپ، ايقايلاعاننان داۋىسى قارلىعىپ قالعان. كەشكە قاراي اۋىلدان اكەم كەلدى. جاعدايدى ايتتىق.
«وي ءپالى- اي، جىلاندى وزەككە قويدى بەكەر جايعان. ول ءبىر جىن- شايتان مەكەندەگەن جەر عوي. ول جەرگە جايىلا بارعان مالدا، وزەكتىڭ ىشىنە تۇسكەن ادامدا تالاي مارتە ءىز- ءتۇزسىز كەتكەن. بۇل سونداي وبىر جەر. قاپ، سەندەرگە ەسكەرتپەگەن ەكەنمىن- اۋ» دەپ اكەم باسىن ۇستاپ، جەرگە ۇستاپ وتىرا كەتكەن. بالجان سول كۇيى جوق بولدى. اۋىلدان ادامدار كەلىپ اپتالاپ ىزدەدى. تاپپادى.
اراعا اي سالماي قويدى ايداپ، وزگە جاققا كوشتىك. ال داستان جۇمىستان بوساپ، «بالجاندى قالايدا ىزدەپ تابامىن» دەپ سول ايدالاداعى ءۇيدى مەكەندەپ قالعان. كەيىننەن جۇرت «داستان جىندانىپتى، كۇنى- ءتۇنى جىن مەكەندەگەن وزەكتى اينالىپ شىقپايدى ەكەن» دەپ وسەك ايتا باستادى. سودان كوپ ۇزاماي «داستان جوعالىپ كەتىپتى» دەگەن اڭگىمە تارادى. جىلاندى وزەكتى بويلاپ قاۋلاي وسكەن شيگە بايلاۋلى اتى تابىلىپتى. ءوزى زىم- زيا جوق. جەر جۇتتى ما، كوككە ۇشتى ما ەشكىم بىلمەيدى. «كەلىنشەگىنىڭ ارتىنان كەتكەن ەكەن عوي» دەپ اكەم بەتىن سيپاپ، كوزىنە جاس العانى ءالى ەسىمدە.
سودان بەرى جىلاندى وزەكتى ادامدار اينالىپ ءوتىپ، قويشىلار قويىن ول جاققا ەمەس، وزگە جاققا ورىستەتەتىن بولدى. جىلاندى وزەككە بايلانىستى نەبىر ۇرەيلى اڭگىمەلەر اۋىل اراسىندا ايتىلىپ ءجۇردى. ول كەزدە جەر بەتىندە ادامداردى «جۇتىپ» قوياتىن مەكەندەر بار ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىك. سۇيتسەك ادامدار ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، كەزدەيسوق اشىلعان «ەسىكتەن» وزگە ءبىر الەمگە كىرىپ كەتەدى ەكەن عوي. مۇنداي مەكەندەر جەر بەتىندە سيرەك. ءبىراق بار. بالكىم، بالجان دا، ونى ىزدەپ ءجۇرىپ داستان دا كەزدەيسوق اشىلعان «ەسىكتەن» وزگە ءبىر الەمگە ەنىپ كەتكەن شىعار. ويتكەنى اۋىل ادامدارى جىلاندى وزەكتى «جىن- شايتان مەكەندەگەن وزەك» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەكتى. بۇل ەندى بالا كەزدە ەستە قالعان ءبىر وقيعا.
شىندىعىندا، ادامداردىڭ ايدىڭ- كۇننىڭ امانىندا ءىز- ءتۇزسىز جوعالىپ كەتۋى - جەر بەتىندە ءجيى بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس. عالىمدار سولاي دەيدى. ءتىپتى توپ- توبىمەن، تايپاسىمەن جوعالعاندار دا جەتكىلىكتى. وسى جونىندە ناقتى دەرەك- دايەكتەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ءبىر جاعىنان بۇل جاي اڭگىمە، اڭىز- ەرتەگى سەكىلدى بىردەڭە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا جەر بەتىندە ادامداردىڭ ءالسىن- ءالسىن جوعالا بەرۋى وسى سالانى زەرتتەۋگە عالىمداردى دا يتەرمەلەگەن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، كوز الدىڭدا تۇرعان جارىڭ نە بولماسا بالاڭ كەنەتتەن اۋاعا ءسىڭىپ، بۋالدىر تۇمانعا اينالىپ بارا جاتسا قايتەر ەدىڭىز؟ ..
ۇرەيىڭىزدىڭ ۇشارى حاق. ءبىراق قولىڭىزدان كەلەر دارمەن بار ما؟ ارينە، جوق. ازىرگە عىلىم مۇنداي جايتتار نەدەن بولاتىنىن ناقتى ايتا الماۋدا. تەك ءتۇرلى بولجامدارعا عانا بارۋدا. سونىمەن، جۇمىر جەردىڭ ءار تۇسىندا توبىمەن، تايپاسىمەن جوعالعاندار جونىندە سىر شەرتەلىك.
ادامداردىڭ تايپاسىمەن جوعالۋى العاش رەت سولتۇستىك امەريكادا تىركەلىپتى. وقيعا 1587 -جىلى بولسا كەرەكتى. روانوك كولونياسىنا قاراستى كىشكەنتاي ەلدى مەكەننىڭ ادامدارى تال تۇستە اۋاعا ءسىڭىپ كەتىپتى. ولاردىڭ جالپى سانى وتىزدان استام. اراسىندا ەركەگى- ۇرعاشىسى، بالاسى بار. ەلدى مەكەن شاعىن كولدىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان ەكەن. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، كولدە ەرەكشە ءبىر تىلسىم كۇش بار كورىنەدى. «ادامداردى جۇتقان وسى كول» دەسەدى جەرگىلىكتى ۇندىستەر. بۇل- بۇل ما، عاجايىپ وقيعا وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا كانادادا بولىپتى.
1930 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا وسى وڭىردەگى بەلگىلى اڭشى لابەلل انجيكۋني كولىنىڭ جاعاسىنداعى ورمانعا قونىس تەپكەن ەسكيموستاردىڭ مەكەنىنە ات باسىن تىرەيدى. ءبىر قىزىعى، وتكەن اپتادا سوققاندا تىرشىلىگى قىزىپ جاتقان ەلدى مەكەن قاڭىراپ قالىپتى. ءولى تىنىشتىق. ءتىرى جان جوق. حيجينانىڭ ار جاق، بەر جاعىنا شىققان اڭشى ەشكىمدى كەزدەستىرمەگەن سوڭ، كوڭىلىنە كۇدىك كىردى. ءبىر جاققا قونىس اۋدارىپ كوشىپ كەتتى دەيىن دەسەڭ، تۇرعىنداردىڭ بۇكىل زاتى ورنىندا. ءپىسىرىلىپ، ۇستەلگە قويىلعان ەتتەرىن دە جەمەگەن. ەكى مىڭنىڭ ۇستىندە ادامى بار تايپا ءىز- ءتۇزسىز جوق. قايدا كەتتى؟
اڭشىنىڭ باسى قاتتى. حيجينادان شىعىپ، ساپارلاپ كەتكەن ءىز دە جوق. كوڭىلىن بەلگىسىز قورقىنىش بيلەگەن لابەلل دەرەۋ تەلەگراف ورنالاسقان قوسقا جۇگىردى. سول ارقىلى جاقىن ماڭداعى ەلدى مەكەندە ورنالاسقان پوليتسيا بولىمىنە حابارلاسىپ، بولعان جايدى جەتكىزەدى. توسىن وقيعاعا الاڭداعان پوليتسيا وقيعا بولعان جەرگە ارنايى ەكسپەديسيا اتتاندىرىپتى. الايدا ولار دا ەشتەڭە تاپپادى. كولدى جاعالاي قاراعانمەن، قاڭتارىلعان قايىقتاردان باسقا ەشتەڭە كوزدەرىنە شالىنبادى. تەك قانا بايلاۋلى قالپى، قار استىندا اشتان قاتىپ قالعان شاناعا جەگەتىن يتتەردىڭ قاڭقاسى كەزدەستى. ەكىنشى ءبىر جايت، تايپانىڭ ادامدارى جەرلەنگەن مولالار قازىلىپ، ونداعى مۇردەلەر ءىز- ءتۇزسىز جوعالعان.
وسىنىڭ ءبارى ءىز كەسۋشىلەردى قايران قالدىردى. تىعىرىققا تىرەلگەن ولار، «جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قايدا كەتۋى مۇمكىن» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تاپپادى. ەگەر دە حيجينانى تۇرعىندار امالسىز تاستاپ، وزگە جاققا كەتتى دەيىن دەسە، ەڭ قۇرىعاندا بايلاۋلى يتتەردى بوساتىپ قويا بەرىپ، نە بولماسا الا كەتەر ەدى. ەكىنشى ءبىر جۇمباق جايت، ەسكيموستاردىڭ داستۇرىندە جەرلە- گەن اتا- بابا ءمايىتىن قايتا قازىپ الۋ جوق. ءتىپتى سونداي جاعداي تۋا قالعاننىڭ وزىندە مۇز سىرنە باسىپ جاتقان جەردى ارنايى تەحنيكا بولماسا، تەمىر كۇرەكپەن قوپارۋ مۇمكىن ەمەس- تى. ءبىر تايپانىڭ ادامدارى تۇتاسىمەن جوعالۋى سول ءوڭىر تۇرماق، بۇكىل كانادا ءۇشىن جۇمباق بولىپ قالدى. قانشا ەكسپەديتسيا كەلىپ تەكسەرگەنمەن، كۇماندى ەشتەڭە تابا الماعان.
تەك وسى ماڭعا جاقىن تۇراتىن جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بار زۇلمات كولدەن كەلگەن. انجيكۋني كولى جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ تىلىندە وبىر كول، قارعىس اتقان ارۋاقتار مەكەندەگەن كول دەگەن اتاۋعا يە. كىم ءبىلسىن؟ مىنە، ادامزات ХХІ عاسىرعا قادام باستى، ءبىراق وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بولعان وسى وقيعانىڭ اقي- تاقيىن ءالى شەشە العان جوق. وسىنداي تۇتاس اۋىلدارىمەن جوعالعاندار جەر شارىندا كوپ بولماسا دا كەزدەسىپ قالادى.
سونىڭ تاعى ءبىرى كەنياداعى ەنۆايتتەنت ارالىنىڭ تۇرعىندارى جونىندە. وسى اتالمىش ارالدا تۇراتىن تايپا بالىق اۋلاپ، سونى ساتۋمەن كۇنەلتەدى ەكەن. بىردە ارالدان بالىق تيەلگەن سال- قايىقتار جاعالاۋعا كەلمەي قالادى. ءبىر كۇن وتەدى، ەكى- ءۇش كۇن وتەدى. بالىقسىز قالعان ەكىنشى ەلدى مەكەن ادامدارى «ءبىلىپ كەلىڭدەر، نە بولدى ەكەن؟» دەپ بىرنەشە ادامدى قايىققا مىنگىزىپ، ارالعا اتتاندىرادى. ارالعا كەلگەن ولار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەپتى. ويتكەنى ەلدى مەكەن بوس، قاڭىراپ قالعان. جان بالاسى جوق. ءبىراق بۇكىل زاتى، ءۇيدىڭ مۇلكى ءبارى ورنىندا. قوزعالماعان. الايدا تۇتاس بالىقشى اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى جەر جۇتقانداي ءىزىم- قايىم.
تۇتاس تايپا قايدا كەتتى؟ جات رۋمەن سوعىسىپ، قىرىلىپ قالدى دەيتىن قيسىنعا تاعى كەلمەيدى. اتىس- شابىستىڭ ءىزى جوق. سوندا قايدا؟ بۇل دا ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىر قۇپياسى بولىپ قالعان. ءدال وسىنداي جاعدايلار كورشى جاتقان رەسەي جەرىندە دە ءالسىن- ءالسىن كورىنىس بەرىپ قالعان. ماسەلەن، قارعىس اتقان پلەشەيەۆا كولى جونىندە قورقىنىشتى اڭگىمە كوپ. باياعىدا وسى كولدىڭ جاعاسىندا كلەشين دەگەن شاعىن قالا ورىن تەۋىپتى. بىردە قالا تۇرعىندارى ايدىڭ- كۇننىڭ امانىندا شاھاردى تاستاپ، جوعالىپ كەتكەن. قايدا؟ بەلگىسىز. وسى كولدىڭ ەكىنشى بەتىندە تۇراتىن حالىق، «كەيدە كول بەتىندە دومالاق شارعا ۇقساعان ۇرەيلى تۇمان پايدا بولا- دى، سوعان بايقاماي تاپ بولعاندار تۇماننان قايتىپ شىقپايدى، پاراللەلدى الەمگە كىرىپ كەتەدى» دەسەدى. ءبارى مۇمكىن.
مۇنداي ەكىنشى الەمنىڭ بارىن عالىمدار دا جوققا شىعارمايدى. ماسەلەن، يركۋتسك وبلىسىنداعى نيجنەيليمسك اۋدانىنداعى ءولى كول جونىندە دە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. كول جاعاسىنا بارعان ادامدار كەيدە توپ- توبىمەن ءىز- ءتۇزسىز كەتەتىن كورىنەدى. بۇل جاي لاقاپ دەيىن دەسەك، 1992 -جىلى وسى كولدى جاعالاپ وتەتىن تەمىر جولدا تۇتاس ءبىر پويىز قۇرامى، ادامدارىمەن بىرگە تال تۇستە جوعالعان. بۇكىل رەسەي ىزدەپ، شابىلىپ قالدى. ءبىراق پويىز قۇرامى ەش- جەردەن تابىلمادى. كوك جۇتتى ما، جەر جۇتتى ما، بەلگىسىز.
مۇنداي ءىز- ءتۇزسىز جوعالعانعا بايلانىستى وقيعالاردى تىزە بەرۋگە بولادى. كوپ- اق. مىناداي دا وقيعالار تىركەلىپتى. 2001 -جىلى قىتايدىڭ اتاقتى ۇڭگىرلەرى كوپ گۋيلين قالاسىندا تۋريستەرگە ۇڭگىردى ارالاتىپ جۇرگەن گيد، ءبىر قۋىستان ەكىنشى قۋىسقا وتكەن سايىن جانىنداعى ادامداردى ساناپ وتىرادى ەكەن. ونىڭ ءمانىسى - سانسىز قۋىستاردان تۋريستەر اداسىپ قالۋى دا مۇمكىن. كەنەت تۋريستەر وزدەرىنىڭ توبىنا بەلگىسىز ءبىر ادام قوسىلعانىن بايقايدى. «كىمسىڭ؟» دەگەن سۇراققا ول «شارشاعان سوڭ، ءبىر قۋىسقا وتىرىپ، ءسال- ءپال دەمالىپ ەدىم» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سويتسە ول ادام، 1998 -جىلى ءبىر توپپەن ۇڭگىرگە كىرگەن ەكەن، سودان شارشاعاننان ىڭعايلى ءبىر جەرگە وتىرىپ، دەمالسا كەرەك. الايدا ول جەردە «ۋاقىت ءيىرىمى» بولدى ما، ءسال دەمالىپ الدىم دەگەنى 4 جىلعا سوزىلسا كەرەك. ال الگى ادام وسىنشا ۋاقىت ءوتىپ كەتكەنىن اڭعارماعان.
مۇنداي «ۋاقىت ءيىرىمى» جونىندە دە اڭگىمە كوپ. 1621 -جىلى پاتشا ميحايل اڭعا شىعىپ، سول جەردە گيرەي حاننىڭ جاساعىن قولعا تۇسىرەدى. تۇتقىنداردان سۇراستىرا كەلسە، ولار 1571 -جىلى تاتار اسكەرلەرىمەن بىرگە ماسكەۋگە شابۋىل جاساپتى. سول قاندى قىرعىن جورىق كەزىندە الگى جاساق كەنەتتەن بەلگىسىز قالىڭ تۇمانعا تاپ بولىپ، ءسىڭىپ كەتەدى. ارادا 50 جىل وتكەن سوڭ الگى سوعىس بولعان ورىنعا قايتا تاپ بولىپ، پاتشا كۇزەتىنىڭ قولىنا تۇسكەن. ارادا سونشا ۋاقىت وتكەنىن ەستىگەندە، الگىلەر العاشىندا سەنبەيدى. ارتىنان بارىپ يلانعان. بۇل نە سوندا؟ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كەز كەلگەن نارسەنىڭ عايىپتان جوق بوپ كەتۋىن تابيعاتتا ۋاقىتشا «قارا قۇردىمداردىڭ» بولۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى، «قۇردىمعا» تۇسكەن ادام پاراللەلدى ومىرگە ەنىپ كەتۋى مۇمكىن، ءبىراق ودان كەرى قايتىپ كەلۋى - ىلۋدە ءبىر بولماسا، مۇمكىن ەمەس. ۋاقىتتاعى مۇنداي «كەتىكتەر» گەوفيزيكالىق اۋىتقۋشىلىقتاردىڭ سالدارىنان تۋىندايدى دەسەدى. دەمەك، باسىندا اڭگىمە بولعان جىلاندى وزەك «ۋاقىت ءيىرىمىنىڭ» ەسىگى بولۋى مۇمكىن- اۋ.
تەمىرلان بايازيت
«ايقىن»