سەمبىعالي سماعۇلوۆ: «ازۋىنا اي تىستەگەن ارلان» دەگەن تۋىندىمدا ازۋىن ايعا بىلەگەن قازاق ەلىن بەينەلەدىم

استانا. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ اۆتورى، بەلگىلى سۋرەتشى جانە ءمۇسىنشى سەمبىعالي سماعۇلوۆتىڭ ەسىمى ونەرسۇيەر قاۋىمعا جاقسى تانىس.

سەمبىعالي سماعۇلوۆ - بەينەلەۋ ونەرى سالاسىندا 30 جىلعا جۋىق تەر توگىپ كەلە جاتقان بەلگىلى قىلقالام شەبەرى. حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالعان كوپتەگەن ونەر تۋىندىلارىنىڭ اۆتورى. ءبىز سۋرەتشىمەن جالپى بەينەلەۋ ونەرى تۋرالى جانە جەكە شىعارماشىلىعى جايىندا اڭگىمە وربىتتىك.

- تاۋەلسىز ەلدىڭ بىرەگەي نىشانى «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ اۆتورى رەتىندە تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ قادىر- قاسيەتى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟

- تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ەلىم دەيتىن ءار ادامنىڭ كوڭىلىن تولقىتاتىن، مەرەيىن ۇستەم ەتەتىن حالىقتىق مەرەكە. جۇرتپەن بىرگە قۋانىپ تويلايمىز. تاۋەلسىزدىك سيمۆولىنىڭ اۆتورى بولعاندىعىمنان بولار، تىپتەن جەكە مەنشىك مەرەكەمدەي سەزىنىپ، شاڭىراعىمىزدا داستارحان جايىپ، جورا- جولداستارىمىزدى شاقىرىپ، ارنايى اتاپ وتەمىز. ءوز باسىم شىعارماشىلىق ادامى بولعاننان كەيىن، وسىنداي ماڭىزدى مەرەكەگە ارناپ «ازۋىنا اي تىستەگەن ارلان» دەگەن جاڭا تۋىندىمدى جازدىم. شىعارمانىڭ كوتەرگەن تۇپكى ءمانى ورنىققان، ايبىندى، كۇش- قۋاتى مىعىم تاۋەلسىز قازاق ەلىن كورسەتۋ. باعزى تۇركىنىڭ، قازاقتىڭ ارلاندارى ايعا قاراپ ۇلىعان، ايبارى مەن قاھارىن كورسەتىپ ازۋىن ايعا بىلەگەن. ءبورىلى بايراعى جاۋىن سەسكەندىرىپ، جەڭىستە جەلبىرەگەن. قازىرگى كۇنى سول قاسيەتتى اتا- بابا جەرىندە تۇعىرىنا قونعان، ازۋىنا اي تىستەگەن تاۋەلسىز ەل بولدىق.

- ءسىزدىڭ وقىعان ماماندىعىڭىز قالانىڭ بەت- بەينەسىن اسەمدەۋگە قاتىسى بار ەكەن. ەندەشە استانانىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ، قالامىزدى قۇلپىرتا ءتۇسۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- مەنىڭ وقىعان ماماندىعىم - مونۋمەنتتى- ساندىك كەسكىندەمە. بۇل ماماندىقتا قالاداعى تۇرعىن ۇيلەرگە ۇيلەسىمدى ءسان بەرەتىن، شىراي كىرگىزەتىن باعىتتاردى زەرتتەپ، وقىتادى. ەلوردامىز - الەم استانالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۋىق قالالاردىڭ ءبىرى. استانادا تۇماندى، قارلى- بوراندى، جاڭبىرلى كۇندەر كوپ. وسىنداي تابيعات قۇبىلىستارىنا قاراماستان قالا ءوز ءسانىن، كوركەم بەينەسىن جوعالتپاۋى كەرەك. ول ءۇشىن قالا ۇيلەسىمدى بەزەندىرىلۋى شارت. الەمدە مۇنداي تاجىريبەلەر جەتكىلىكتى. لوندوننىڭ تۇماندى البيون دەپ اتالۋى تەگىن ەمەس. قالادا كوپ ۋاقىتتار جاڭبىر جاۋىپ، تۇمان باسىپ تۇرادى. سوندىقتان قالاداعى ۇيلەر، كوشە اۆتوبۋستارى قىزعىلت رەڭگە بويالعان. ول قالانىڭ ءۇستىن باسقان سۇرعىلت تۇستەردى «جەڭىپ»، ءسانىن كەلتىرەدى. سول سياقتى گوللانديانىڭ استاناسى امستەردام قالاسىندا دا قىزىلدى- جاسىلدى ۇيلەر سالىنادى. وندا جاياۋ ادامدار وتەتىن جولداعى جولاقتاردى سارى تۇسكە بوياپ قويعان. سارى ءتۇس قار- مۇزدان انىق كورىنەدى. اق ءتۇس تەز جۇتىلىپ كەتەدى. جول شەتىندەگى باعانالار دا ءتۇرلى- ءتۇستى شەشىمدى تۇستەرمەن بويالعان. ولار عاسىرلار بويى قالادا تۇرىپ كەلە جاتقان قالالىق ادامدار. ءبىز قازاق حالقى ەكىنشى بۋىندا عانا قالالىق تۇرعىنبىز. سوندىقتان بۇل مادەنيەت بىزگە ەندى عانا ءسىڭىپ كەلەدى.

مەن جۇمىسقا كەلە جاتىپ استانا كوشەلەرىنىڭ، ۇيلەردىڭ، جارنامالاردىڭ بەزەندىرىلۋىنە قاراپ جاقسى جەرلەردى كورسەم - قۋانامىن، ناشار، ۇيلەسىم تاپپاي تۇرعان جەرلەردى كورسەم - قىنجىلىپ تۇرامىن. ءبىزدىڭ قالادا كەلسىن- كەلمەسىن، ايتەۋىر اق، كوك تۇستەردى قولدانا بەرەدى. بۇل ەكەۋى گارمونيالىق قاتىناسقا جاتپايتىن تۇستەر. كوشە اۆتوبۋستارىمىز جيرەن تۇسكە بويالىپ جۇيتكىپ جۇرسە، كوشەدەگى گۇلدەر سەكىلدى اسەرگە بولەر ەدى. ءوزى سۇرى قالانى سۇرلاندىرماي، جىلى تۇستەرمەن بەزەندىرىپ شىرايىن اشۋ كەرەك.

- بەينەلەۋ ونەرى - قازاق جەرىندە كەيىنەن دامىعان كەنجە ونەر. قازاق سۋرەتشىلەرىنىڭ العاشقى بۋىنىنان بۇگىنگىگە دەيىنگى تولقىندارىنىڭ بيىك ورەلى تۋىندىلارىنا قاراپ، وسى ونەردى جاتىرقاماي قابىلداپ، بىردەن بويىنا ءسىڭىرىپ، دامىتىپ اكەتكەنىن اڭعارامىز. وسىنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- قازاق حالقىنىڭ بويىندا بۇرىننان بار ءداستۇرلى قولدانبالى ونەرىنىڭ ءوزى سۋرەتشىلىكتىڭ ءبىر فورماسى. وسىمەن بىرگە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولمىسىندا تابيعاتپەن ۇندەستىك، سەرگەكتىك، سەزىمتالدىق، شىعارماشىلىق شابىت بار. سوندىقتان بەينەلەۋ ونەرى ءبىزدىڭ ورتامىزدا جىلدام قالىپتاسىپ، ارناعا ءتۇستى. كەڭەس كەزىندە بەينەلەۋ ونەرى جاقسى دامىدى. سوعىس جىلدارىندا مىقتى سۋرەتشىلەر قازاقستانعا ۋاقىتشا قونىس اۋدارىپ، جاقسى مەكتەپ قالىپتاستىرىپ كەتتى. وسىدان كەيىنگى كەزەڭدەردە ءار بۋىن سۋرەتشىلەرى جاڭا لەپپەن، ءوز قولتاڭباسىمەن كەلىپ وتىردى. مىسالى، 60-جىلدارى شىققان سۋرەتشىلەردىڭ ءوز ايتارى بولدى. ولار الدى- ارتىن شولىپ، الەمدىك ۇردىستەرگە مويىن بۇرىپ، كەڭەستىك نوقتادان بوساپ شىعۋعا تالپىندى. شىعارماشىلىق ىزدەنىس جاسادى. 70, 80, 90 - جىلداردىڭ سۋرەتشىلەرىنىڭ بارلىعىندا شىعارماشىلىق ورلەۋ، جاڭاشىلدىق كوپ بولدى. ءار بۋىن سۋرەتشىلەرىن جەكە تالداپ مىنەز بەرە الاسىڭ. ال بۇگىنگى بۋىننىڭ شىعارماشىلىعىندا توقىراۋ بولىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.

- ونەردى توقىراتپاي، ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇزبەي جاڭا بۋىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- بۇگىنگى بۋىنداعى توسىرقاۋ مەن توقىراۋدىڭ ءبىر سەبەبى نارىق زامانىنداعى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعىنان تۋىنداپ وتىر. جەكە ادامداردىڭ دەڭگەيىنە باعىنىپ، سۇرانىسقا ساي جۇمىس ىستەۋ ونەردىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ تۇر. وسىعان بەرىسپەي جۇرگەن سۋرەتشىلەر - ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىز. ال جاستارعا كەلسەك، بۇرىنعى كەزدە بەينەلەۋ ونەرىنە بالالاردى كەزەڭ- كەزەڭىمەن تاربيەلەپ وقىتاتىن. مەكتەپ، كوللەدجدە وقىپ، سودان كەيىن بارىپ ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدايتىن، قازىر مەكتەپتەن بىردەن ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلداي بەرەدى. ءاسىلى كوللەدجدىڭ كەزىندە ولار كومپوزيتسيا نەگىزدەرىن تۇيىندەپ وقيتىن. بۇل باسقىشتاردان وتپەسە بالالاردىڭ «تايبۋرىلدىڭ ءبىر جاراتۋى كەم بولدى» دەگەندەي بىلىمىندە كەمدىك بولىپ تۇرادى. سۋرەتتىڭ كومپوزيتسياسى - شىعارمانىڭ جالپى قۇرىلىمى، ورنالاستىرىلۋى، ۇيلەسىمدىلىك، كوركەمدىك شەشىمدەرىنە جاۋاپ بەرەدى. ارينە كومپوزيتسيانى ەشكىم باسى ءبۇتىن ۇيرەتە المايدى. ونىڭ ءتارتىبىن، جولىن تۇسىندىرە الاسىڭ. ودان ارعىسى تالانتى مەن قۇداي بەرگەن زەيىن- زەردەسىنە بايلانىستى. قىراعىلىعىڭ، كورەگەندىگىڭ، سەرگەك سەزىمىڭ، قۇيىلىپ تۇراتىن شابىتىڭ، ومىردەن قابىلداپ الىپ، ساناڭدا جاڭعىرتاتىن ءومىر سۇرگەن ورتاڭ بولۋى كەرەك.

كورمەدەگى قازىرگى جاستاردىڭ سۋرەتىن باقىلاساڭ، ولاردان ۇلكەن ىزدەنىس، بيىك تالعام، ورەلى وي كورە المايسىڭ. سۋرەتشىنىڭ جاقسى تۋىندىسى مۋزەيلەرگە قويىلۋى كەرەك. مىنە سونداي مۋزەيلىك دەڭگەيگە جەتەتىن سۋرەتتەر از. ال ونەر مۇراجايلارى ۇلتتىڭ مادەنيەتىن كورسەتەتىن، باسقا جۇرتقا ءوزىڭدى تانىتاتىن ەرەكشە ورىن.

- ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىز ەلىمىزدىڭ قاي ونەر مۇراجايلارىندا ساقتالعان؟ ونەرىڭىزدى باعالاعان، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ماراپاتتارىن دا قانجىعالاپسىز. وسى جايىندا ايتا كەتسەڭىز؟

- مەنىڭ تۋىندىلارىم حالىق مادەنيەتى قازىناسىنىڭ قورى سانالاتىن ءا. قاستەيەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۇراجايىندا، استاناداعى جاڭادان اشىلعان ۇلتتىق مۋزەيدە، تاۋەلسىزدىك سارايى جانىنداعى ونەر مۇراجايىندا، اتىراۋ، اقتوبە، پاۆلودار سەكىلدى وبلىستىق مۇراجايلاردا ساقتاۋلى تۇر. ماسكەۋ قالاسىنداعى شىعىس حالىقتارى مۋزەيلەرىندە ستۋدەنت كەزىمدە سالعان «مەنىڭ اكەمنىڭ اتتارى» (1987ج. ) تۋىندىم ساقتالعان.

1994 -جىلى ۆەنا قالاسىندا وتكەن «قازاقستاننىڭ كونە جانە جاڭا ونەرى» كورمەسىندە شەتەلدىكتەر شىعارمالارىما جاقسى باعالارىن بەردى. بۇدان كەيىن لوندون قالاسىندا، گەرمانيانىڭ ديۋسسەلدورف، برەمەن، گەلزەنكيرحەن قالالارىندا جانە ماسكەۋدە ۇيىمداستىرىلعان كورمەلەرگە تۋىندىلارىمدى قويدىم. ونەر ساپارىمەن باسقا دا شەتەلدەردە كوپ بولدىم. مەنى ەۋروپا پارلامەنتىندە «ونەر كاۆالەرى» وردەنىمەن ماراپاتتادى. بۇل ناگرادانى ەۋروپا مەن قىتايدىڭ «مادەنيەت پەن ونەردى قولداۋ» قورى تاعايىنداعان. ال قىتاي ەلىنىڭ استاناسى بەيجىڭ قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق سۋرەتشىلەر فورۋمىندا «كۇللى الەمدەگى بەيبىتشىل سۋرەتشى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا قول جەتكىزدىم. بۇنىڭ بارلىعى ەڭبەگىڭنىڭ باعالانۋىنداي كورىنەدى. ال، مەن پەندەشىلىككە دە جاتقىزام. ناعىز سۋرەتشىنىڭ قىزىعى مەن شىجىعى - شەبەرحاناسىندا وتىرىپ شىعارماشىلىعىمەن بەرىلىپ اينالىسۋ. وڭاشا، وقشاۋ بولعاندا ادام وزىنە كوپ سۇراق قويىپ، جاۋابىن ىزدەيدى.

- سۋرەتشى ءوز ماماندىعىنىڭ ناعىز شەبەرى بولىپ قالىپتاسۋىمەن بىرگە، نەنى ۇيرەنىپ، ءبىلۋى ماڭىزدى؟

- سۋرەتشىنىڭ جان- جاقتى ءبىلىمدى بولۋى، شىعارماشىلىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە، ءتۇرلى تاقىرىپتا قۇندى تۋىندى جاراتۋىنا جول اشادى. مەن - قويشىنىڭ بالاسىمىن. اۋىلدا تابيعات اياسىندا ءوستىم. سول اۋىلدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى، ءتورت تۇلىك مالى، قۇستاردىڭ سايراعان ءۇنى، تاۋ باسىنداعى جوڭكىلە كوشكەن بۇلتتاردىڭ اسەم كورىنىستەرى سانامدا جاتتالىپ قالدى. بۇلار ادامدى قيالعا باي ەتەدى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن دا سول اۋىلدا جۇرگەندە وقي باستادىم. كىتاپتىڭ قىزىعىنا باتىپ قاراۋىمداعى تالاي قويعا قاسقىر شاپتىرعام. سول ۋاقىتتاردا ءىلياس ەسەنبەرلينىڭ «كوشپەندىلەرىن» وقىپ وتىرىپ، تاۋلاردىڭ قاپتالىنان قول توڭكەرىپ كەلە جاتقان كەنەسارى حاننىڭ بەينەسى كوز الدىما ەلەستەيتىن. 4 - سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە قازاقتىڭ باتىرلار جىرىن وقۋدى باستادىم. «كورع ۇلى» جىرىن جاتقا ايتاتىنمىن. سوندىقتان كوپ كىتاپ وقىپ، ۇلتتىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى مەن بار بولمىسىن تانىپ، ءبىلۋ ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. مەندە وسى ۋاقىتقا دەيىن شىعارماشىلىق توقىراۋ بولعان ەمەس. تاقىرىپ تابا الماي قينالعان كەزىم جوق.

مەن تانىمال سۋرەتشىلەردىڭ شىعارمالارىنا قاراپ، ولاردىڭ جاققان بوياۋىن، ءتۇرلى شەشىمدەرىن زەر سالىپ باقىلايمىن. ناعىز ونەردىڭ جولىنا قارايتىن بولساڭ، سەن بىرەۋدىڭ يىعىنا شىعاسىڭ، ءوزىڭ قالىپتاسىپ، ءبىلىم- بىلىگىڭ جەتىلگەن كەزدە، سەندە بىرەۋدى يىعىڭا قويىپ كەتۋىڭ كەرەك. جوعالماۋىڭ كەرەك. ونەردىڭ ومىرشەڭدىگى، ءداستۇرلى جالعاسۋى وسىلاي. قاتتى ەلىكتەۋ مەن كوشىرۋدەن ساقتانا وتىرىپ جاڭالىقتى، ارتىقشىلىقتى ءسىڭىرىپ قابىلداۋعا بولادى. بىرەۋگە ۇقساپ كەتەم بە دەپ الاڭداۋعا بولمايدى. اركىم ءوز ءىزىن قالدىرادى، ءار ىزدە ءوزىنىڭ ءيىسى قالادى.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن رەسەيدىڭ ومبى قالاسىندا وتكەن حالقارالىق كورمەگە ءوز تۋىندىلارىمدى اپارىپ قويدىم. ول كورمەنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بىلىكتى ونەرتانۋشىلاردىڭ كەلىپ قاتىسۋى بولدى. ولار مەنىڭ جۇمىستارىما جاقسى باعاسىن بەردى. كوزدەرىنە ءۇيىر كەڭەستىك سارىنعا ۇقسامايتىن، جاڭاشا مانەردەگى شىعارمام تاڭدانىس تۋدىرعان سەكىلدى. ولارعا مەنىڭ شىعارمالارىمداعى سيمۆوليزم، نىشان- تاڭبالار، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرى، تاريحى، مادەنيەتى استاسقان تىڭ شەشىمدى بەينەلەر قىزىقتى بولدى. ءار ەل وسىلاي ءوز بولمىسىمەن، جاڭاشىلدىعىمەن كورىنۋى كەرەك دەپ قۋانىپ، نيەتتەس تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. وسى سياقتى شەتەلگە تۋىندىلارىڭدى اپارعاندا، سول ەلگە ۇقساپ تۇرساڭ ولار ونشا جاقتىرماي قارايدى، كوشىرمەنى باعالامايدى.

- بۇگىنگى تاڭدا شىعارماعا ناقتى باعا بەرەتىن ونەرتانۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىنى ءوسىپ كەلە مە؟

- قازىرگى كۇنى بەينەلەۋ ونەرىندە كاسىبي بىلىكتى ونەرتانۋشىلار وتە از. بۇرىندارى بايان بارمانقۇلوۆا سەكىلدى ازۋلى ونەرتانۋشىلار ءونىمدى جۇمىس ىستەگەن ەدى. ونەر تانۋشى سۋرەتشى بولماسا دا، وسى ونەردىڭ قىر- سىرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن بولۋى كەرەك. ولار شىعارمانىڭ كومپوزيتسياسىن، رەڭدەردەگى جىلى، سۋىق تۇستەردىڭ بايلانىستارىن ايتىپ، شيكى تۇستەردى كورسەتىپ، باعا بەرەدى.

كارتينا سالىپ جاتىپ ءبىر تۇسقا قىزىل ءتۇس جاقساڭ، ول ءوزىن جاقسى كورەدى، تاعى باسقا جەرلەرگە جاعۋىڭدى سۇراپ تۇرادى. كوك ءتۇس قويساڭ، ول دا ءوزىن ىزدەي باستايدى. وسىنداي سىرلاردى ءتۇسىنىپ، كوركەمدىك شەشىمدەردىڭ مانىنە ءۇڭىلۋ كەرەك. ءار سۋرەتشىنىڭ ءوزىنىڭ قولتاڭباسى، ايتار ويى بار. ءبىر ادام بوزعىلت نەمەس كۇڭگىرت تۇستەرمەن، تاعى ءبىر ادام ايعايلاعان اشىق تۇستەرمەن تۋىندى جازادى. ونەر تانۋشى وسىلاردىڭ بارلىعىن زەرتتەپ، ءار سۋرەتشىنىڭ ايىرماشىلىعىن، ارتىقشىلىق- كەمشىلىگىن تابادى. وسال ونەرتانۋشى سۋرەتتى جاي سيپاتتاپ، سىرتقى بەتىن بايانداپ قانا بەرەدى. ولاي جۋرناليست تە جازا الادى.

وتكەندە ءبىر سىنشى بالۋان شولاق پەن عاليانىڭ قايىقتا كەزدەسىپ تۇرعان سۋرەتىنەن قاتەلىك تاپتىم دەپ جار سالدى. ونىڭ ويىنشا و زاماندا، بۇ زامان بالۋان شولاق پەن عاليا قايىققا مىنبەگەن، وزەنگە بارىپ، سۋعا ءتۇسىپ كورمەگەن ەكەن. ول باسقاسىن ايتپاعاندا سۋرەتشىنىڭ شىعارماشىلىق قيالىن، كوركەم وبراز جاراتۋىن تۇسىنە الماي وتىر. وعان سالساڭ اتاقتى سۋرەتشى رافاەلدىڭ «افينى مەكتەبىن» دە سىنايتىن سەكىلدى. وندا ەكى عاسىردا جاساعان پلاتون مەن اريستوتەل بىرگە جۇرەدى. سوندىقتان كەز كەلگەن ادام ونەرتانۋشى بولا المايدى.

( 2015 -جىل )

سۇحباتتاسقان: باقىتجول كاكەش