شەتتەگى قانداستارىمىزعا ارنالعان جاڭا كوشى- قون ساياساتى
سونىڭ ناتيجەسىندە وسى جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى 944 مىڭنان استام اعايىنداردى قابىلدادى، قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ سانى ەلدەگى حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ %5,5 عا جۋىعىن قۇرايدى.
سەيتماعانبەتوۆا گۇلنار سۋلەيمەنوۆناالدىن الا دەرەكتەر بويىنشا، بۇگىنگى ۋاقىتتا ت م د ەلدەرىندە 1,8 ميلليون ادام جانە الىس شەتەلدەردە 1,4 ميلليون ادام تۇرادى. كەيبىر دەرەكتەردە شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 5 ميلليونعا جۋىقتايدى دەلىنەدى. قالاي بولعاندا دا، تاريحي وتانىنا كەلۋدى اڭساپ، ارمانداپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ سانىنىڭ ءالى دە كوپتىگى ءبىزدى ويلانتادى. ولاردى ەلگە قابىلداپ، قوعامعا كىرىكتىرۋىمىز كەرەك.
كوشى- قون ۇدەرىستەرىن رەتتەيتىن «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ 1997 -جىلى قابىلدانىپ، ول سول كەزدە ت م د ەلدەرىنە ۇلگى تاريحي قۇجات بولدى. ءبىراق، كەيىنگى جىلدارى وسى زاڭدى جەتىلدىرۋدە، ورىندالۋ تەتىكتەرىن جاقسارتۋدا مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان جۇيەلى شارالار جەتكىلىكسىز الىنىپ كەلدى، وسىنىڭ سالدارىنان ەتنوستىق كوشى- قوندى ۇيىمداستىرۋدا ورىن الىپ كەلگەن پروبلەمالار از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرى كوشىپ- قونۋشىلاردى ورنالاستىرۋدى ۇيىمداستىرۋ بولىپ تابىلادى. ەتنوستىق قازاقتاردىڭ كوشى- قون اۋقىمى كوشىپ كەلۋشىلەردى جايعاستىرۋدا وڭىرلەر اراسىندا تەڭگەرىمسىزدىككە اكەلىپ سوقتىردى.
كوشى- قون ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ جىلدارىندا زاڭنامادا اكىمشىلىك- اۋماقتىق ءبولىنىس بويىنشا قونىستاندىرۋ ءۇشىن كەلىپ جاتقان باۋىرلاردى ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋدى بەكىتۋ تالاپتارى قاراستىرىلمادى. رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىندا تۇرعىلىقتى ورىندى الىستان كەلگەن اعايىندار ءوز بەتىنشە تاڭدادى.
وسىعان وراي، قانداستاردى قونىستاندىرۋ وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرمەي، بىردەي ەمەس جۇرگىزىلدى. ادەتتەگىدەي، شىعۋ ەلدەرى وتانداستاردىڭ قونىستانۋ وڭىرلەرىن ايقىندادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، بۇگىنگى تاڭدا اعايىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى 4 ايماقتا قونىستانىپ كەلدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا -% 21,2 (نەمەسە 193,8 مىڭ ادام) ، الماتى وبلىسىندا -% 15,8 (144 مىڭ ادام) ، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا -% 12,6 (114,4 مىڭ ادام) ، جامبىل وبلىسىندا% 9,5 (86,3 مىڭ ادام) ورنالاسقان. وسى جەردە باسىپ ايتا كەتەتىن ماسەلە، الەۋمەتتىك كومەك ورنالاستىرۋ وڭىرىنە قاراماستان، بارلىق باۋىرلاستارعا بىردەي كورسەتىلدى.
وسىنداي جاعدايلار 2013 - جىلى «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسى زاڭعا سايكەس، قانداس مارتەبەسى ەتنوستىق قازاقتارعا تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستانعان اعايىندارعا عانا بەرىلەتىن بولدى. ەتنوستىق قازاقتار بارعان ەلىمىزدىڭ قالعان وڭىرلەرلەرىندە ولارعا قانداس مارتەبەسى بەرىلمەدى. تۇرۋعا ىقتيارحات الۋ ءۇشىن ولار ءوز تولەم قابىلەتتىلىگىن راستاۋعا ءتيىس بولدى (بۇل رەتتە، وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە شامامەن 2,5 ميلليون تەڭگە ورنالاستىرۋ مىندەتتەلدى) . قانداستاردىڭ ازاماتتىق الۋ قۇقىعى قانداس مارتەبەسىن العاننان كەيىن 4 جىلدان كەيىن پايدا بولاتىن بولدى. سونداي- اق، قانداستاردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى جانە ءتيىستى الەۋمەتتىك تولەمدەر الىنىپ تاستالدى.
الايدا، تەرەڭ ساراپتاما، جان- جاقتى تالداۋ جاسالماي قابىلدانعان زاڭناما شەتەلدەردەن كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ كوشى- قونىن كۇرت باياۋلاتتى. بۇل جاعدايعا بايلانىستى ەلباسىمىز تىكەلەي تاپسىرما بەرىپ، ۇكىمەتتەن ەتنوستىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىن ىنتالاندىرۋعا باعىتتالعان ەتنوستىق كوشى- قون ساياساتىن جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتتى. ناتيجەسىندە، قايتادان «كوشى- قون تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەتىن زاڭ جوباسى دايىندالىپ، ول بيىلعى جىلدىڭ باسىندا پارلامەنت ماجىلىسىنە كەلىپ ءتۇستى.
زاڭ جوباسىن جان- جاقتى قاراۋ جانە وسى سالاداعى قوردالانعان پروبلەمالىق ماسەلەلەردى وسى زاڭ اياسىندا شەشۋ ءۇشىن 43 ادامنان تۇراتىن جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا دەپۋتاتتار، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ - سىرتقى ىستەر، ىشكى ىستەر، ادىلەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىكتەرىنىڭ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، اعايىنداردى بىرىكتىرەتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ، حالىقارالىق كوشى- قون ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى جانە تاعى باسقا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر كىرگىزىلدى.
زاڭ جوباسىن قاراۋ بارىسىندا الەۋمەتتىك- مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ 2 كەڭەيتىلگەن وتىرىسى، جۇمىس توبىنىڭ 17 وتىرىسى وتكىزىلىپ، دەپۋتاتتار تاراپىنان 200 دەن استام ۇسىنىستار مەن تولىقتىرۋلار كەلىپ ءتۇستى. ولار بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ وتىرىستارىندا ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداندى. ال زاڭ جوباسى پارلامەنت ماجىلىسىندە ەكى وقىلىمدا قابىلدانىپ، پارلامەنت سەناتىنا قاراۋعا ۇسىنىلدى. زاڭ جوباسىمەن بۇگىنگى كۇنى شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋدا، ۆيزانى ۇزارتۋدا تۋىنداپ وتىرعان ءبىرقاتار ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى.
اتاپ ايتقاندا، ەندىگى جەردە ەتنوستىق قازاقتار، قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، قانداس مارتەبەسىن الا الادى، سونداي- اق، ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن تۇرعىلىقتى تۇرۋعا رۇقسات العاننان كەيىن 1 جىل مەرزىمدە، ءوتىنىش بەرگەن كۇننەن باستاپ 3 اي ىشىندە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن الا الاتىن بولدى. بۇرىن ولار قازاقستاندا 4 جىل تۇراقتى تۇرۋعا مىندەتتى ەدى. سول سياقتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراقتى تۇرۋعا ىقتيارحات الۋ ءۇشىن ەتنوستىق قازاقتاردان ءوزىنىڭ تولەم قابىلەتىن راستاۋ دا تالاپ ەتىلمەيتىن بولدى. ال اعايىندار ۇكىمەت بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە قونىستانعان جاعدايدا جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا شارالار شەڭبەرىندە ولارعا كولىك شىعىندارىن وتەيتىن (وتاعاسىنا 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە، ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە 35 ا ە ك مولشەرىندە) ، قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي نەمەسە جاتاقحانادان بولمە بەرۋدى قۇرايتىن الەۋمەتتىك پاكەت كوزدەلۋدە. سونداي- اق، ەلىمىزدىڭ ءبىر وڭىرىنەن ۇكىمەت ايقىنداعان ەكىنشى وڭىرگە قونىستانعان باۋىرلاردىڭ دا الەۋمەتتىك قولداۋدى الۋعا مۇمكىندىگى بولادى. سونىمەن قوسا، العاشقى قونىستانعان وڭىردەن 5 جىل مەرزىمنەن بۇرىن قونىس اۋدارىپ كەتكەندەردىڭ العان كومەكتەرىن قايتارۋ مىندەتتەرى قاراستىرىلعان.
سونىمەن قاتار، زاڭ جوباسىنا دەپۋتاتتار تاراپىنان كەيبىر پروبلەمالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، ولار ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا ءبىراۋىزدان قابىلداندى:
- شەتەلدەردەگى دارىندى ەتنوستىق قازاق جاستارىنىڭ كەلۋىن جانە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ەتنوستىق قازاق ستۋدەنتتەرىنە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋ قۇقىعىن بەرۋ كوزدەلدى؛
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن الىستان كەلگەن اعايىندار مەن شەتەلدىكتەرگە ۆيزانى ۇزارتۋ ماسەلەسىن جەڭىلدەتەتىن، ياعني ۆيزانى ىشكى ىستەر ورگاندارى ارقىلى ۇزارتۋعا مۇمكىنشىلىك بەرەتىن نورمالار قابىلداندى، بۇرىن 3 اي سايىن ۆيزانى ۇزارتۋ ءۇشىن قانداستارىمىز شىققان مەملەكەتتەرىنە بارىپ قانا ۇزارتا الاتىن ەدى؛
- وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا شەتەلدەردە تۇراتىن ەتنوستىق قازاقتاردىڭ اراسىنداعى تۋىستارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىستاندىرۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ شاقىرتۋلارىن قارايتىن جانە كۋالاندىراتىن قۇزىرەتتى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا بەرۋ تۋرالى نورمالار قابىلداندى؛
- اعايىنداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراقتى تۇرۋعا ارنالعان رۇقساتتى الۋ كەزىندەگى قيىندىقتار تۋعىزىپ كەلگەن كەيبىر كەدەرگىلەر جەڭىلدەتىلدى، اتاپ ايتقاندا، بۇرىن تەك ءبىر قۇقىق بۇزۋشىلىق بولعان جاعدايدا رۇقسات بەرىلمەسە، زاڭ جوباسىمەن بىرنەشە رەت قۇقىق بۇزۋشىلىق بولعان جاعدايدا عانا رۇقسات بەرىلمەيتىن نورما الىندى؛
- قانداستاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن العانعا دەيىن جەكە سايكەستەندىرۋ نومىرلەرىنىڭ (ي ي ن) بولماۋىنان بالالارىن مەكتەپكە، بالاباقشاعا ورنالاستىرۋدا، ەمحانا، اۋرۋحانالاردا تىركەلىپ ەمدەلۋدە، زەينەتاقى جارنالارىن جانە الەۋمەتتىك تولەمدەردى اۋدارۋدا قيىندىقتاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى، وسى زاڭ جوباسىمەن مۇنداي جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى قانداس مارتەبەسىن العاننان باستاپ بەرىلەتىن بولىپ بەلگىلەندى، ياعني كۋالىگى جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى بار قۇجاتتاردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلدى؛
- باۋىرلاستار قىزمەتتىك نەمەسە جەكە تۇرعىن ءۇيى بولماعان كەزدە قانداستاردى بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ ورتالىقتارىندا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاتاقحانالارىندا ۋاقىتشا تىركەلۋ قۇقىعىن بەرۋ تۋرالى تۇزەتۋ قابىلداندى.
سونىمەن بىرگە، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ قويىپ جۇرگەن ەكى ماسەلەسى بويىنشا دا ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداندى.
ءبىرىنشى - شىققان مەملەكەتتىڭ كەلىسىمى تۋرالى انىقتاما بويىنشا: زاڭ جوباسىمەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا دەپۋتاتتار تاراپىنان بۇل ماسەلە الدەنەشە رەت كوتەرىلىپ، ناتيجەسىندە مۇنداي انىقتاما قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 2015 -جىلعى 7 - ساۋىردەگى №315 قاۋلىسىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەر ستاندارتتارىنداعى تىزبەدەن قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىز ءۇشىن الىنىپ تاستالدى.
ەكىنشى - سوتتىلىعى جونىندەگى انىقتاما بويىنشا: جۇمىس توبىنىڭ تاپسىرماسىمەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدان قونىس اۋدارعان ەتنوستىق قازاقتاردىڭ سوتتىلىعى تۋرالى انىقتامانى الۋداعى پروبلەمالار جونىندەگى ماسەلەنى قىتايداعى قازاقستان ەلشىلىگى ارقىلى زەردەلەدى. ناتيجەسىندە، انىقتامانى قىتايدىڭ ءار پروۆينتسياسى وزدەرىنىڭ ۇلگىلەرىمەن بەرەتىندىگى، ءبىراق وتەلمەگەن سوتتىلىعى بار ادامداردىڭ ەلدەن شىعۋىنا بايلانىستى ماسەلە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگى انىقتالدى. مينيسترلىك الداعى ۋاقىتتا قازاقستانداعى قىتاي ەلشىسىمەن كەزدەسىپ، وسى باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىراتىنى جونىندە اقپارات بەردى. جالپى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ماسەلە زاڭمەن ەمەس، حالىقارالىق كەلىسىم-شارتتارمەن نەمەسە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن رەتتەلۋگە ءتيىس.
وسى زاڭ جوباسىمەن، سونىمەن قاتار، ىشكى كوشى- قون سالاسىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋگە باعىتتالعان نورمالار دا قابىلداندى.
بۇگىنگى تاڭدا ىشكى كوشى- قوندى رەتتەۋدە دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق، ونىمدىلىك، ەڭبەك ۇيلەسىمسىزدىكتەرى قالىپتاسىپ وتىر. ماسەلەن، وسى جاعداي ساقتالعان كەزدە، 2050 -جىلعا قاراي سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ حالقى 0,9 ميلليون ادامعا قىسقارىپ، وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ حالقى 5,2 ميلليون ادامعا كوبەيەدى. بولجامدار بويىنشا، وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعى سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعىنان 4 ەسەگە ارتادى.
وڭتۇستىك وڭىرلەردە (الماتى قالاسىن قوسپاعاندا) قازاقستانداعى حالىقتىڭ %38 ى تۇرادى، ولاردىڭ جالپى وڭىرلىك ونىمدەگى (ج ءو و) ۇلەسى تەك %17 دى قۇرايدى. سولتۇستىك وڭىرلەردە تۇراتىن حالىقتىڭ %29 ىنا ج ءو و- ءنىڭ %25 ى كەلەدى. ال دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەدە ەكونوميكالىق ءوسۋ نەگىزىنەن حالىقتىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان اۋداندارىندا جۇزەگە اسادى. ءدال سول جاقتارعا نەگىزگى ينۆەستيتسيالار باعىتتالادى، دارىندى جاستار دا سوندا ۇمتىلىپ، عىلىم مەن يننوۆاتسيالار دا سوندا قالىپتاستىرىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جاعداي كەرىسىنشە قالىپتاسىپ وتىر. حالىق ەڭ كوپ شوعىرلانعان وڭتۇستىك وڭىرلەردە ونىمدىلىك ەڭ تومەن، باتىس وبلىستاردا ەڭ جوعارى، سولتۇستىك وڭىرلەردە الەمدىك دەڭگەيگە جاقىن ەكەندىگىن بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋدا. سول سياقتى، تاياۋ اراداعى 5 جىلدا 90- جىلدارداعى دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ ازايۋىنا بايلانىستى جاڭا قىزمەتكەرلەر اعىمىنىڭ ازايۋى بايقالاتىن بولادى. وسىعان وراي، جۇمىس كۇشىنە سۇرانىستى ىشكى رەزەرۆتەردى - جۇمىسسىزدار مەن ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ ەسەبىنەن قامتۋ جوسپارلانۋدا.
مىنە، وسى زاڭ جوباسىندا ىشكى كوشى- قون سالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعى بويىنشا حالىقتىڭ ورنالاسۋ ديسپروپورتسياسى ماسەلەسىن شەشۋ مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلدى. وسىعان وراي، زاڭ جوباسىندا جۇمىس كۇشى كوپ وڭىرلەردەن ۇكىمەت ايقىنداعان ەڭبەك رەسۋرستارى تاپشى وڭىرلەرگە كوشكەندەرگە كولىك شىعىندارىن وتەيتىن، قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي نەمەسە جاتاقحانادان بولمە بەرۋ، شاعىن نەسيەلەر بەرۋدى قۇرايتىن الەۋمەتتىك پاكەت قاراستىرىلاتىن بولادى.
سونىمەن قاتار، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەردە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەردى كوبەيتىپ، ولاردىڭ جانىندا ورنالاسقان جاتاقحانالاردا ورىن سانىن ۇلعايتىپ، تىعىز قونىستانعان ايماقتارداعى اۋىل جاستارى ءۇشىن سولتۇستىك وڭىرلەردە ارنايى وقۋ گرانتتارىن ۇيىمداستىرۋ ۇسىنىلادى.
الداعى جىلى مەملەكەت باسشىسى 1991 -جىلعى 31 - جەلتوقساندا جاريالاعان «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق» ماقالاسىنا (1992 -جىلدىڭ 1 - قاڭتارىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان) 25 جىل تولادى. ال وسى زاڭ جوباسى ەلباسىنىڭ سول ماقالادا ايتىلعان تاپسىرمالاردى جۇزەگە اسىرۋدا شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىن ءارى قاراي ىنتالاندىرادى، ءسويتىپ، قازاق كوشىن جانداندىرادى دەپ سەنەمىز.
گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆا، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى. «ەگەمەن قازاقستان»
سايتقا دايىنداعان: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى