كەنەن اتامنىڭ جۇزگە تارتا اندەرىنىڭ وزىندىك تاريحتارى بار - قىزى تورتكەن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق دالاسىنىڭ قاسيەتتى مەكەنىندە ءار زاماندا ايتۋلى ازاماتتار ءوز ونەرىمەن، شەشەندىگى، باتىرلىعىمەن ەل ەسىندە ساقتالعان.

سونداي ءوڭىردىڭ ءبىرى- قورداي ءوڭىرى. حالىق باتىرلارى جولبارىس، ءمۇيىزدى وتەگەن، مالدىباي ءبي، حالىق كومپوزيتورى بايسەركە، كەبەكباي اۋليە جانە نوعايباي شەشەننىڭ ەلى بۇل.

كەشەگى ۇلى باباسى سىپىرا جىراۋدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن جالعاستىرعان، جامبىل اتاسىنان باتا الىپ، ولەڭ- جىردىڭ كورىگىن قىزدىرعان كەنەن ازىربايەۆ اتامىز قورداي ءوڭىرىنىڭ تۇلەگى. توقسان جاستان اسا ءومىر ءسۇرىپ، سەكسەن جىل ءان سالىپ، كۇي تارتقان، اتى اڭىزعا اينالعان جىر- قۇدىرەت، ءانشى، كەرەمەت كومپوزيتور، سال- سەرىلەردىڭ سوڭى كەنەكەڭ ەدى.

كەنەن وزىنە تارتقان تورتكەن قىزىنا كوپ ءۇمىت ارتاتىن. ول كىسى قىزىنا دومبىرا ۇستاتىپ، ءوزىنىڭ شىعارعان اندەرىن بىرتىندەپ ۇيرەتە بەرگەن. كەنەننىڭ انشىلىك ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، قالدىرعان مۇراسىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، «كەنەن اتا» دەگەن جيناعىن شىعارعان تورتكەن كەنەن قىزىنىڭ تىڭداۋشىعا ايتار اڭگىمەسى ۇشان-تەڭىز.

مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى»، «مادەنيەت قايراتكەرى» بەلگىسىنىڭ يەگەرى تورتكەن كەنەن قىزىن ارداقتى اكەسى كەنەن ازىربايەۆ جايلى سوزگە تارتتىم:

- تورتكەن اپا، ءوزىڭىز ارداقتى اكەڭىز حالىق كومپوزيتورى كەنەن ازىربايەۆ جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە كوپ ناسيحاتتادىڭىز. اتاڭىز جايلى بىزگە اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز...

- كەنەن اتا جايلى قانشا ايتسام دا جالىقپايمىن. مەن كەنەننىڭ ەڭ ۇلكەن قىزىمىن. بەس بالانىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان اكەم زارلاپ ءجۇرىپ بالا كوردى دە مەنى قاسىنان ەشۋاقىتتا تاستامادى. سوندىقتان دا بولار اكەمنىڭ ءجۇرىس- تۇرىسى كوز الدىمدا، وسى كۇنگە دەيىن ءۇنى قۇلاعىمنان كەتپەيدى.

ءتىپتى قاتتى ءبىر قۋانسام دا، مۇڭايسام دا تۇسىمە كىرىپ تۇرادى. بارلىق ءىسىمدى سول كىسىمەن اقىلداسىپ ىستەيتىنمىن. بارلىق اندەرىن ماعان ۇيرەتە بەرەتىن، قۇلاعىندا قالسىن دەيتىن شىعار. كوپتەگەن اندەرىن بىلەم، ايتەۋىر ءماتىنى ويىمدا قالىپتى.

جۇزدەن اسا ءان- كۇيى بار. ءار تۋىندىسىنىڭ تاريحى بار، «بوزتورعاي»، «كوك شولاق»، «ري قويىم» اندەرىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ماعان اتانىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن اندەرى جاقىن. اتانىڭ اندەرىن جاستارعا كوبىرەك ۇيرەتسەم دەيمىن.

دومبىرامدى تاپسىردىم،

اياۋلى قىزىم تورتكەنگە،

ءوزىڭ جاقسى كورۋشى ەڭ،

ۇلكەنگە قىزمەت ەتكەنگە، - دەپ دومبىراسىن تاپسىرعان. ماعان بارلىق ءانىن تاپسىرىپ:

ماقام-سازىن وزگەرتپە،

ەلىكتەپ ەرىپ باسقاعا، - دەيدى، ەۋروپاعا ەلىكتەپ كەتپە دەگەنى بولۋى كەرەك.

ءان مۇرام ساعان امانات،

دومبىراڭدى تاستاما، - دەگەن ولەڭدەرى بار. ماعان ارناپ ءان دە، ولەڭ دە شىعاردى، مەنىڭ ەسىمدە قالعانى، «مەن سۇيەمىن حالقىمدى» ءانى عوي. بۇل ءاننىڭ ءوزىندىڭ تاريحى بار.

كەنەكەڭ التى جىلداي اۋىرىپ جاتتى. سوندا كوپ ەلمەن ارالاسقاندى جەك كورەدى، قىدىرمايدى، جۇرمەيدى، ۇنەمى بولمەسىنەن شىقپايدى. دالانىڭ وزىنە جەتەكتەپ ارەڭ كوندىرەسىڭ. ەشكىم بۇل كىسىنى «قايدا ەكەن؟» - دەمەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ءسابيت مۇقانوۆ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، اكەمنىڭ حال-جاعدايىن ءبىلدى.

- اقساقال، قايدا ءجۇرسىڭ؟ - دەپ حال-جاعدايىن سۇرادى. اۋىرىپ قالعانىن كورىپ بىردەن ساناتوريگە جىبەرىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزدى. بۇرىن وتار ستانساسىندا تۇراتىنبىز، اۋا رايى وتە ىستىق، قاپىرىق تا جەلدى بولدى. دارىگەرلەر دەنساۋلىق جوندەلۋ ءۇشىن تۇراتىن جەردى اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن. سودان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ءۇيدى تۋعان جەرىمىز جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىنا قاراستى «كيروۆ» اۋىلىنا كوشىردى. كەيىن بۇل اۋىل كەنەن اۋىلى بولىپ وزگەرتىلدى. وسىدان باستاپ اتانىڭ دەنساۋلىعى جوندەلە باستادى. ودان كەيىن دە ون بەس-جيىرما جىلداي ءومىر ءسۇرىپ، توقسان ەكىگە كەلىپ دۇنيە سالدى. سودان حالقىن ساعىنعاننان «مەن سۇيەمىن حالقىمدى» دەگەن ءان شىعاردى.

قورداي سىلەمىندە ويجايلاۋ، جايساڭ، قىزىلقاينار دەگەن جايلاۋلار بار. سول جايلاۋدا اتانىڭ قىزىققا تولى جاستىق شاعى وتكەن. قىز- كەلىنشەكتەرمەن ايتىسقان شاقتارى ەكەن. «وي جايلاۋ» ءانى ەلگە، جەرگە دەگەن ماحابباتتان تۋعان ءان جۇزگە تارتا اندەرىنىڭ تاريحى بار.

- اقىندىق ونەر دەگەن قانمەن كەلگەن اتا-بابالاردى قاسيەتى دەپ ايتامىز عوي. ءبىز بىلەتىن سىپىرا جىراۋ سىزدەردىڭ اتالارىڭىز ەكەن. توكپە جىراۋلاردىڭ ۇرپاعى بولعاننان كەيىن اتامىز ءوزىنىڭ بويىنداعى كۇشكە، قاسيەتكە ۇنەمى ارقالانىپ ءار جەردە ايتىستارعا شىعىپ، ءوز قابىلەتىن سىناعان عوي. قانمەن كەلگەن ونەرىڭىز بار. بالاسى باقىتجاندا دا بار، ەندى وسى نەمەرە- شوبەرەلەردىڭ ىشىندە كىمدەردە بار؟

- باقىتجان ەكەۋمىز ول كىسىنىڭ ءبىرسىپىرا اندەرىن ايتىپ ءجۇرمىز. ءبىر قاسيەتى كەنەننىڭ ۇرپاقتارى شەتىنەن ءان سالادى. كوركەمجان ەرتەرەك دۇنيەدەن ءوتتى. ول دا اتانىڭ اندەرىن كەرەمەت ورىندايتىن. قىزدارى اقتاماق، اقبىلەك تە ءان ايتقان. نەمەرەلەرى شەتىنەن دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى. قازىرگى زامانعا بايلانىستى ولار ەسترادامەن، گيتارا، بايانمەن ءان ورىندايدى. ءبىراق ونەر قۋعانى جوق. وسىنىڭ بارىنە اكەمىزدىڭ اسەرى كوپ بولدى ما دەپ ويلايمىن. ول كىسى «ۇيرەنە بەرىڭدەر، بىلە بەرىڭدەر. مەن كەنەننىڭ بالاسىمىن دەپ ەرەكشەلەنبەڭدەر. ونەرىڭ بولسا التىن پىشاق قىن تۇبىندە جاتپايدى، مەنىڭ اتىمدى شىعارام دەپ قينالماڭدار» دەيتىن.

قازىرگى ءۇمىت ارتىپ جۇرگەن باقىتجاننىڭ بالاسى مۇحتار. سول بالادان كوپ ءۇمىت كۇتەمىن. ول استاناداعى ونەر اكادەمياسىن ءبىتىردى. دومبىرا، سكريپكا، پيانينو سياقتى اسپاپتاردا ەركىن وينايدى، ولەڭ دە شىعارادى. اننەن دە حابارى بار. مۇحتار بۇگىندە استانا قالاسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسىندا قىزمەت ەتەدى.

باقىتجاننىڭ اكەسى تۋرالى جازعان «اكە رۋحىمەن سىرلاسۋ» دەگەن جيناعى بار. ول جيناقتا اۆتور اكە ومىرىنە ەرەكشە توقتالىپ، ۇلكەن تولعانىستا اكە وبرازىن شەبەر سۋرەتتەي ءبىلدى.

- اتانىڭ اندەرىن سىزدەن ارتىق جەتكىزىپ ايتاتىن ەشكىم جوق، رەسپۋبليكالىق ەسترادا كوللەدجىندە ساباق بەرەسىز. كەنەن اتانىڭ مەكتەبىن اشتىڭىز. ءوزىڭىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەرگەن شاكىرتتەر تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

- ەرجان قوسبارماقوۆتى جاس كەزىنەن بىلەتىن ەدىم. ەكەۋمىز ءبىراز كونسەرت تە قويعان ەدىك. بىردە ول كەزدەسىپ قالىپ: «اپاي، ءبىزدىڭ كوللەدجگە كەلىپ، كەنەن اتانىڭ اندەرىن ۇيرەتسەڭىزشى» دەگەنى. مەنىڭ مۋزىكالىق ءبىلىمىم جوق قوي» دەسەم، ءسىزدىڭ الدىڭىزداعى اتالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ دا مۋزىكالىق ءبىلىمى بولماعان، كەلىڭىز!- دەدى.

بەس جىلداي ساباق بەرەمىن. قاعىپ الاتىن شاكىرتتەر از. ايان، گۇلسىم، گۇلزينات كونسەرۆاتوريادا وقىپ ءجۇر. مەنىڭ قولىمدا مارتا دەگەن قىز وقىدى. ەرجان قوسبارماقوۆ ەكەۋمىز بىردەي ساباق بەرەمىز. مەن ەرجانعا ايتام، «شاكىرتتەرگە ءماتىنىن ۇيرەتەيىن، اۋەنىن سەن جوندەپ ۇيرەت» دەپ. ەكەۋمىز بىرىگىپ شاكىرت تاربيەلەپ جاتىرمىز.

- ءسىزدىڭ شاكىرتتەرىڭىز جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ انشىلەرى، ءسىز جەر ەرەكشەلىگىنە قارايسىز با؟

- ءبىز جەر ەرەكشەلىگىنە قارامايمىز. جەتىسۋ وڭىرىندە وسكەمەننىڭ، قىزىلجاردىڭ انشىلەرى بار. بۇل بالالار جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ انشىلەرىنەن دە جاقسى. العاشىندا دومبىرامەن ويناۋ ەرەكشەلىگىن ۇيرەنەدى، كەيىن جەرگىلىكتى بالالاردان اسىپ كەتەدى.

- كەنەن اتامىزدىڭ جۇزدەن استام ءانى بار. وسىلاردىڭ ءبارى نوتاعا ءتۇسىرىلىپ بولعان با؟

- ول كىسىنىڭ اندەرىنىڭ وتىز-قىرقى نوتاعا تۇسكەن. ەرزاكوۆيچ باسقا دا كومپوزيتورلار تۇسىرگەن. بالنۇر قىدىربەكوۆا بارلىق اندەرىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، جيناق اتانىڭ 100 جىلدىعىنا تاراتىلعان. ءبىراق كوپتەگەن يىرىمدەرى نوتاعا تۇسپەي قالعان. الاتاۋ الابىندا تۋىپ-ءوستىم دەگەندى ءبولىپ تاستاعان. سونداي كەمشىلىكتەر كەزدەسەدى. اندەرىن نوتاسىمەن شىعارسام دەگەن ويدامىن، دومبىرامەن ايتاتىنداي عىپ.

- اتانىڭ ءوزىنىڭ بىردەن ءبىر ۇستازى جامبىل اتا، اقىندىق ونەرگە باۋلىدى عوي. جامبىل مەن كەنەننىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسى جايلى ايتا وتىرساڭىز؟

- جامبىلدىڭ 100 جىلدىعىندا اتام «جامبىل جىر» دەگەن داستان جازعان. سوندا اكەم: - ەلۋ جىل جولداس بولعان شاكىرتىمىن. ءبىز تۋىستىق جاعىنان دا، ونەر جاعىنان دا جاقىنبىز، - دەيتىن. «دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي ەگىز ەدى» - دەپ قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تە قوس اتاسىنا باعا بەرگەن.

اتام ماسكەۋگە توعىز رەت بارعان. سونىڭ بەسەۋىندە جامبىلمەن بىرگە بارعان.

1936 -جىلى كۇلاش، ساكەن، جامبىلمەن بىرگە كەنەن اتا ماسكەۋگە بارىپ، كرەملدىڭ سارايىندا «جاڭا زاڭ» دەگەن ءانىن ايتقان. جامبىلمەن تبيليسيگە بارىپ، شوتا رۋستاۆيليدىڭ تويىنا قاتىستى. مۇحامەدجان قاراتايەۆ باسقارىپ باردى. وندا دا جامبىل مەن كەنەن بىرگە جۇرەدى. قاي جيىندا كەنەن مەن نارتاي بىرگە جۇرەدى. بىرەۋى دومبىرامەن، بىرەۋى سىرنايمەن ورىنداعان. بىرەۋى قاراتورىنىڭ، بىرەۋى ەكىنشىسى اقسارىنىڭ سۇلۋى. مۇحامەدجان قاراتايەۆ: «ءبىز بۇل كىسىلەردى ماقتانىشپەن الىپ باراتىنبىز. ارتىق ءسوزى جوق» دەپ ايتىپ وتىراتىن.

جامبىل اتا «ال، مەنىڭ كۇن تيمەسىم مەن جەل تيمەسىم ولەڭ ايتقاندا تىپىر ەتپەي تىڭداپ وتىرىڭدار» دەپ جيىنداردا ەسكەرتۋشى ەدى.

سونداي اڭگىمەلەردى اتام ايتىپ وتىراتىن.

- كەنەن اتامىزدىڭ قىرعىز اقىندارىمەن دوستىعى جايلى نە دەيسىز؟

- كەنەن اتامىزدىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋ تويىن تويلاپ جاتقاندا شىڭعىس ايتماتوۆ ءسوز سويلەدى: «كەنەكەم قىرعىز ەلىنىڭ دە اقىنى، قوس ەلدىڭ اقىنى دەۋگە بولادى. كەنەكەمدى بىزدەن ءبولىپ الا المايسىڭدار» دەگەن ەدى. قىرعىز اسىپ بىشكەككە جەتىپ بارامىز. ول جاقتا اتانىڭ دوستارى كوپ.

1916 -جىلى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىندا دا كەنەكەڭ كوتەرىلىستىڭ ۇگىتشى اقىنى بولعان. سوندا قىرعىز جەرىنە ءوتىپ، جانى قالعان. وسمانقۇل دەگەن اقىن ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ تۇراتىن.

بازار-نازار قايتىس بولعاندا اتا-انامىز الما-اراساندا دەمالىپ جاتادى. سول جەرگە وسمانقۇل باستاعان توپ بارىپ كوڭىل ايتىپ، كەنەكەڭنىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى.

- الداعى ۋاقىتتا قانداي ءىس- شارالار جاسايمىن دەگەن ويلارىڭىز بار؟

- بۇل كىسىنىڭ 90 جىلدىق تويىن جاساپ جاتقاندا ءتورت تومدىق جيناعى شىقتى. سودان كەيىن مەنىڭ قۇراستىرۋىممەن «اڭىزدار سىرى» مەن «ەستەلىكتەر» كىتابى شىقتى. استانامىزدا كوشە جوق، الماتىدا گورنىي گيگانتتا ءبىر كوشەنى كەنەن اتامىزدىڭ اتىمەن اتايدى. سول كوشەدە بىرەر جىل بۇرىن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى احمەتجان ەسىموۆتىڭ قولداۋىمەن كەنەن اتاعا ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ ورنىن الۋعا ءوز اۋلىمىزدان شىققان جاستاردىڭ قۇرعان «كەنەن ۇرپاقتارى» قوعامدىق قورى كومەكتەستى. ايتايىن دەگەنىم، اتانىڭ اتىندا ءبىر كوللەدج، نە مۋزىكا مەكتەبى جوق. اتانىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا وراي مەرەيتوي جاساعاندا جامبىلدىڭ اكىمى تارازداعى مۋزىكا مەكتەبىنە كەنەن ازىربايەۆتىڭ اتىن بەرەمىز دەگەن. بۇل ىسكە اسپاي قالدى.

اتانىڭ مۇراجايى ءبىر ۇلكەن زال، ەكى كىشكەنە بولمەدەن تۇراتىن، ءىشى تار ەدى. مەرەيتوي قارساڭىندا ۇلكەن كونفەرەنسيا زالىن قوسىپ ءىشىن كەڭەيتتى. كەزىندە توعىز قىزمەتشىسى بولسا، قازىر 7-8 ادام جۇمىس ىستەيدى، بۇرىن ماشيناعا دەيىن بار ەدى، قازىر كولىككە ءزارۋ بولىپ وتىرمىز.

كەنەن اتانىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي مەملەكەت تاراپىنان كەنەن ازىربايەۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ 5 تومدىق جيناعى جارىق كوردى. ونىڭ ءبىر تومى - سۋرەت البومى.

بىلتىرعى جىلى اتامىزدىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىن اۋدان كولەمىندە اتاپ وتتىك. مۇراجايدىڭ كونفەرەنس زالىندا ارنايى جيىن بولىپ، كەنەن اتامنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى ءسوز ەتتىك. انشىلەر اتانىڭ اندەرىن ورىندادى. اۋدان جۇرتشىلىعىنا اس بەردىك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت! سىزدەي قىزى بار كەنەن اتا باقىتتى دەپ ويلايمىن. العا قويعان ماقساتىڭىزعا جەتە بەرىڭىز.

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى التىن يمانبايەۆا