شنجاڭداعى لوپنور كولىندە سۋ جىلقىسى تىرشىلىك ەتكەن
ول قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى «بارسا كەلمەس» اتانعان تاكلاماكان شولىندەگى تارىم ويپاتىنداعى سەكسەنتام جازا لاگەرىنەن بىرنەشە مارتە قاشىپ شىعىپ سوڭعى جولى قازاق دالاسىنا جەتەدى. وسى وقيعا جايلى «قاشقىن» اتتى تاريحي شىعارمامدا كەڭىنەن اڭگىمەلەگەن ەدىم. بۇل كىتاپ باسپادان شىعا قويعان جوق. دەگەنمەن ونداعى سۋ جىلقىلارى جايلى وقيعانى وقىرمان نازارىنا الدىن الا ۇسىنىپ وتىرمىن.
ساعيدوللا 40-50 گرادۋستىق اپتاپ ىستىقتا تارىمداعى سەكسەنتام جازا لاگەرىنەن قاشىپ شىعىپ قازاق دالاسىن بەتكە الادى. اق توزاڭدى قۇم بوراعان قۇبا شولدە نەبىر قىرقا بەلدەردى باسىپ، اندىز- اندىز قونىستانعان ەلدى مەكەندەردەن وتەدى.
كۇشار، بۇگۇر سىندى الىپ شاھارلاردى ارتقا تاستاپ ءبىر كۇنى ەكىنتى مەن اقشامنىڭ اراسىندا ايگىلى قاراءشارى قالاسىنا كەلىپ جەتەدى. ول، بىردەن قالاعا ەنىپ كەتكەن جوق. قايتا شاھاردىڭ باتىس شەتىندەگى ۇلكەن تاقىر توبەنىڭ باۋىرىنا قويىلعان قالىڭ مۇسىلمان زيراتتارىنىڭ اراسىنا كەلىپ جايعاستى. تالاي ۋاقىتتىق جاياۋ جۇرىستەردەن ابدەن شارشاعان ساقاڭ بۇل ءتۇنى تۇياق سەرپپەستەن ۇيقىعا كەتىپ، كەلەسى كۇندى سەرگەك قارسى الادى.
كۇن شىعا ويانعان ول، بۇل جەردە وزىنەن باسقا 7-8 ادامنىڭ بىرگە تۇنەپ شىققانىن بايقايدى. ولاردىڭ كەيبىرى ءالى دە باس الماي ۇيىقتاپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرى ورىنان تۇرىپ، ۇساق- تۇيەك زاتتارىن رەتتەگەن بولىپ ءجۇر. تۇرلەرى بىرەۋلەرگە سەس كورسەتىپ، اتىپ-شاۋىپ كەتەتىن ۇرى-قارىعا نەمەسە ءبىر جاقتان كەلە جاتقان جولاۋشىعا مۇلدەم ۇقسامايدى. كيىم كيىستەرى دە جۇپىنى. بارلىعىنىڭ جوق- جىتىك، ءۇيسىز- كۇيسىز جۇرگەن كەمباعال جاندار ەكەنىن بىردەن اڭعارۋعا بولادى.
شاماسى، ولار وسى زيرات اراسىن كوپتەن بەرى مەكەن ەتىپ كەلگەن ءيسى مۇسىلمان بالاسى بولسا كەرەك. ويتكەنى، بۇل جاقتاعى وزگە ۇلت وكىلدەرى مۇسىلمان زيراتتارىن پانا ەتكەندى قويىپ، ونىڭ ماڭىنان جۇرۋدەن قاتتى قورقاتىن.
ولار ساعيدوللانىڭ كەلگەنىنە ەش تاڭىرقاپ، قاراعان دا جوق. قايتا كۇندەلىكتى بىرگە جۇرگەن ادامدارداي جاقىن تارتىپ، قولدا بارلارىن بولىسۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەندەي سىڭاي تانىتتى. ازدان سوڭ ولار ءبىر جەرگە باسقوسىپ، اركىم وزىندە بارىن ورتاعا قويىپ اس ىشۋگە كىرىستى. ساعيدوللا دا بۇل ادامداردان ەشتەڭەسىن اياپ قالعان جوق. ولاردىڭ دەنى ۇيعىرلار بولعاندىقتان سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ، بىردەن ءتىل تابىسىپ كەتتى. ول ءوزى ارقالاپ كەلگەن ەسكى قورجىنىنان جول-جونەكەي ولجالاپ ءپىسىرىپ العان جىلقى ەتىنىڭ ءبىر كەسەگىن الىپ شىعىپ، اركىمگە ءبىر-ءبىر جاپىراقتان كەسىپ ۇلەستىردى.
العاشقى تانىستىقتى وسىلايشا باستاعان ولار ءارى قاراي كۇنى بويى قالا كوشەلەرىن كەزەتىن. وندا بىرەۋلەرى شاھار تۇرعىندارىنا جالدانىپ جۇمىس جاساسا، ەندى بىرەۋلەرى ارى- بەرى وتكەندەردىڭ بەرگەن ساداقاسىن مىسە تۇتاتىن. وسىلايشا ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن تاۋىپ كۇن باتا زيرات اراسىنا قايتا ورالاتىن. بۇلاردى جەرگىلىكتى جۇرت ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرەتىن «تىلەنشىلەر» دەپ اتايدى ەكەن. ساعيدوللا تىلەنشىلەر اراسىندا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت وتكەردى. سەبەبى، بۇل جەردى ەشكىم تەكسەرىپ تەكتەپ جاتپايتىن. سول ءۇشىن ول وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوزى بەت العان الىس ساپارعا ءبىراز اقشا تاۋىپ، جول ازىق دايىنداپ الۋدى كوزدەيدى.
سونىمەن جانىن جالداۋمەن ءجۇرىپ، ءبىراز قاراجات جيناپ العان ساعيدوللا ءبىر كۇنى ارنايى ءمىنىس كولىك تاۋىپ كەلۋگە بەل بۋدى. جاستايىنان ات دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ول، تەكتى جىلقى تۇقىمىن ءتۇر تۇلعاسىنان تانيتىن. ءتىپتى، جالپى قىتاي جەرىندەگى اتاعى شىققان ساڭىلاقتاردىڭ وسى قاراءشارى وڭىرىنەن تارايتىنىن دا جاقسى بىلەتىن. بۇل جايىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى دە كوپ ەستىگەن. مۇنداعى جىلقىلاردىڭ باسقا جىلقىلاردان ارتىقشىلىعى جۇيرىك جانە دەنە ءبىتىمى كورىكتى كەلەدى. ونى كوزبەن كورىپ باعىپ باپتاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جانۋارلاردىڭ بويىندا وسى ماڭداعى لوپنور كولىندە تىرشىلىك ەتكەن سۋ جىلقىلارىنىڭ قانى بار. ناعىز ءدۇلدۇل اتتار وسى جەردەن تابىلادى دەيتىن. سونىڭ ءبىر دالەلى، بۇل ايماقتىڭ مالشىلارى كوكتەم، جاز ايلارىندا ۇنەمى لوپنور كولىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتەتىن. ونداعى كول تۇبىندە تىرشىلىك ەتىپ كەيدە قۇرلىققا شىعاتىن ءۇيىر- ءۇيىر سۋ جىلقىلارىمەن جەرگىلىكتى جىلقىلاردىڭ ءۇيىرى ايقاسىپ جاتادى ەكەن.
ساعيدوللا مەن بىرگە سوتتالىپ سەكسەنتامداعى جازا لاگەرىندە جازاسىن وتەۋگە بارعان قۇرمانباي ەسىمدى قاريا بولاتىن. سول قارت وسى سۋ جىلقىسىن باپتاپ وسىرگەندەردىڭ ءبىرى.
قاريا بىردە كوپ ەل ەستىپ كورمەگەن تەڭىز جانۋارلارى جايلى اڭگىمەنى تۇرمەدەگى ساپتاستارى اراسىندا بىلايشا شەرتەتىن.
كەزىندە قىتايداعى ايگىلى تارىم وزەنى قۇياتىن لوپنور كولىندە سۋ جىلقىلارىنىڭ بولعانى جانە ونىڭ باعىنداعى جىلقىلارىمەن ءۇيىرى ايقاسىپ، تۇقىم تاراعانى شىنايى شىندىق دەيتىن ول. «مەن سول ماڭدى 40 جىل مەكەن ەتىپ، جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشىپ مال باقتىم. ول كەزدە ءار جىلعى مامىر- ماۋسىم ايلارىندا كول ماڭىنا كوشىپ باراتىنبىز. سايىن دالانىڭ ءار سالاسى مالشىلار قاۋىمىنىڭ قاز-قاتار تىگىلگەن اق شاڭقان ۇيلەرىنە تولاتىن. ءتورت تۇلىك بىتكەننىڭ سۋاتى سول كول ەدى. ءبىز تابىن- تابىن سيىر، ءۇيىرلى جىلقى، قورالى قويلاردى سۋاتقا ايداپ تۇسىرگەندە ونداعى سۋ سيىرلار مەن سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن اق تەڭبىل ءتۇستى سۋ جىلقىلارىن ءجيى كەزدەستىرەتىنبىز. ولار كەيدە جاعاعا شىعىپ جايىلىپ جاتاتىن. العاشىندا بۇل جانۋارلاردىڭ ءتۇر- تۇلعاسى مەن پىشىنىنە قاراپ، قاتتى قىزىقتاپ تاماشالايتىنبىز. كەيىن كەلە ولارعا دا كوزىمىز ابدەن ۇيىرەنىسىپ كەتتى. ءار مەزگىل سول جىلقىلار جاعاعا شىعىپ، ءبىر- ەكى ساعات باس الماي جايىلعان سوڭ ايعىرى ءوز ءۇيىرىنىڭ شىپ- شىرعاسىن شىعارماي جيناپ الىپ، كولگە قاراي بۇراتىن. سوندا جانۋارلار ساپقا تۇرعان ساربازداي ءتىزىلىپ الىپ كوسىلگەن كوك تەڭىزگە شوپ- شوپ سۇڭگىپ كەتە باراتىن. بۇل قۇبىلىس «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ» دەمەكشى، شىنىندا تاڭقالارلىق جاي. ءتىپتى، سەندەرگە ءبىر ەرتەگىدەي سەزىلۋى دە مۇمكىن. الايدا ونى كوزىمىزبەن كورگەن ءبىز سەكىلدى سول ايماقتا تۋىپ- وسكەن جاندار ءۇشىن ونىڭ ەش تاڭعالارلىعى جوق.
جىلقىلار كەيدە سۋاتقا تۇسكەن اۋىل جىلقىلارىمەن ارالاسىپ جاتاتىن. كەيدە ونىڭ ايعىرى جەرگىلىكتى جىلقى ءۇيىرىنىڭ اتالىعىن قۋىپ شىعىپ، ءبىر شوعىر بيەنى جالعىز ءوزى يەمدەنىپ الاتىن. وسىدان كەيىن سۋ تاعىسى مەن قۇرلىقتاعى جانۋارلار ءوزارا جۇپتاسىپ، ولاردان تالاي- تالاي ۇرپاق وربىگەنىن كوزىمىزبەن كوردىك.
ءبىر جىلى مامىر ايىنىڭ اياق شەنى بولاتىن. ءبىز سول ايماققا كوشىپ باردىق. مەنىڭ باعىمىمدا 200 تۇياقتان استام قوزىلى قوي بار ەدى. ءار كۇنى استىما سول جىلى قىسىر قالعان قوڭىر تورى بيەنى ءمىنىپ، مالدى ورىستەتىپ بارىپ، سۋعا تۇسىرەتىنمىن. ءبىر كۇنى مەن كۇندەلىكتى ادەتىم بويىنشا مالىمدى ايداپ كول جاعاسىنا باردىم. كول بويىندا قارا قورىم سۋسيىرلار مەن سۋ جىلقىلارى تولىپ جاتىر ەكەن. الدىمەن قوڭىر بيەنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، سۋارىپ ءشولىن قاندىردىردىم دا ەر- توقىمىن الىپ، جاعالاۋعا تۇساپ قويدىم. ويىمدا ەشتەڭە جوق. بايىرعىشا جاياۋلاپ قوي قايىرۋعا كەتتىم. ءبىرازدان سوڭ مالىمدى قايىرىپ، كولگە قاراي بەتتەتىپ كەلە جاتىر ەدىم. سول ماڭدا جايىلىپ جاتقان اق تەڭبىل ءتۇستى سۋ جىلقىسىنىڭ ايعىرى باسىن تومەن سالىپ، ەكى جاققا سىلكىپ- سىلكىپ تاستاپ، مەنىڭ بەكىتۋلى جىلقىما باردى. ول، قوڭىر بيەنى ارى اينالىپ، بەرى اينالىپ، يىسكەلەپ ءسال تۇردى دا ونىمەن بىرنەشە مارتە جۇپتاسىپ ۇلگەردى. بۇعان قاتتى تاڭدانعان مەن كەشكىسىن ۇيگە ورالعاندا بولعان جايدى وتباسىمداعىلارعا باياندادىم. بۇل كورىنىس كۇندەلىكتى مالدى سۋاتقا تۇسىرگەن تۇستا بىرنەشە مارتە قايتالاندى. وسىدان كەيىن مەن جىلقىنىڭ اي- كۇنى تولعانشا تاعاتسىزدانا كۇتىپ، ودان تۋار قۇلىندى كورۋدى اسىعا كۇتتىم.
كەلەسى جىلى اقپان ايىنىڭ ورتا شەنى بولاتىن. ءبىر قارلى بوراندى كۇنى تۇندە قوڭىر بيە قۇلىنداپ، قىزىل تەڭبىل ءتۇستى ەركەك قۇلىن تاۋىپتى. قۋانعانىم سونشالىق. ءبىر تەكتى جانۋاردىڭ ۇرپاعىنا يە بولعانىما وزىمنەن باسقا باقىتتى جان جوقتاي سەزىنىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. ىرىمشىل حالىقبىز عوي. قۇلىنعا ءتىل كوز بولىپ جۇرمەسىن دەپ كوپ ۋاقىت بولعان جايدى كورشى قولاڭداردان دا جاسىرىپ جۇردىك. قۇلىن كۇن ساناپ ءوسىپ، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول ءوزى وزگەشە قىلىقتار شىعارا باستادى. بىردە قۇلىن تاناۋىن ەدىرەيتىپ قۇيرىعىن تىكتەپ الىپ، ءورلى- قىرلى زىر جۇگىرەتىن. ال ەندى بىردە جايىلىپ تۇرعان ەنەسىنىڭ ۇستىنەن ارى اسىپ سەكىرىپ، بەرى اسىپ سەكىرىپ ءتۇسىپ ويناقتايتىن.
سونىمەن قۇلىن تۋعانىنا تۋپ-تۋرا ءۇش اي تولعاندا ءبىز تاعىدا سول كول ماڭىنا كوشىپ باردىق. جىلداعى ادەتىمىز بويىنشا مالدى كولدەن سۋارىپ، بيەنى كول بويىنا بەكىتىپ قويىپ ءجۇردىم. ونداعى ويىم: بيەنى الگى ايعىرعا تاعى ءبىر مارتە قوسىپ، كەلەسى قۇلىنعا قول جەتكىزۋ بولاتىن. ءبىر كۇنى ءتۇس مەزگىلى ەدى. سۋ جىلقىسى شۋاپ سۋدان شىعىپ، جاعادا باس الماي جايىلىپ جاتتى. وعان تاياۋ جەردەن قوڭىر بيەنى سۋاردىم دا، بايىرعىشا ەرىن الىپ اياعىن بەكىتىپ قويدىم. قۇلىن جانىندا ويناق ساپ جۇرگەن. ءوزىم جاياۋلاپ مال قايىرۋعا كەتتىم. الىسىراق جۇرسەمدە ەكى كوزىمدى جىلقى تۇرعان جاقتان ەش ايىرعام جوق. بىردە اق ايعىر بيە جاققا قۇلاعىن تىگىپ از تۇردى دا، قاتتى ەكپىنمەن قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەلدى. جانۋار بيەنى جانە ونىڭ جانىندا جۇرگەن قۇلىندى يىسكەلەپ ءبىراز تۇردى دا، ءوز ۇيىرىنە قاراي قايتا جونەلدى. ايعىر شاڭ بوراتىپ بارىپ ءۇيىرىن جيناقتاپ، سۋعا ءتۇسىرىپ جىبەردى دە ءوزى جالت بۇرىلىپ، قوڭىر بيەنىڭ جانىندا جۇرگەن قۇلىندى جەلكەسىنەن تىستەپ الىپ كىلكىگەن كوك تەڭىزدىڭ تۇڭعيىعىنا ءبىر سۇڭگىپ قاراسىن باتىردى. وسىلايشا اللانىڭ سىيعا تارتقان ءبىر قۇلىنىنا قاناعات ەتپەي، ەكىنشىسىنەن دامەتەم دەپ ءجۇرىپ، كوز الدىمدا ويناقتاپ جۇرگەن قۇلىننان ايىرىلىپ، جەر سيپاپ قالدىم. سول وقيعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا قالىپ، ايىقپاس ارمان بولىپ كەلەدى»، - دەيتىن.
ءبىراق قۇرمانباي سول جەردەگى مەن بىلەتىن باسقا دا كوپتەگەن ادامدار سۋ جىلقىسىنان تالاي قۇلىن الىپ، كوز الدىمىزدا ءوسىردى. وكىنىشكە وراي كەيىن بۇل ءوڭىردىڭ ادامدارىن قاراءشارى ايماعىنا كوشىرىپ، كولگە بىرنەشە اتوم سىناعى جۇرگىزىلدى. العاشقى سىناقتا كولدىڭ بەتى 9 تاۋلىك بويى شۇرقىلداپ قايناپ جاتىپتى. وسىدان كەيىن ونداعى كول تارتىلىپ، سۋداعى تىرشىلىك يەسىنىڭ تۇقىمى تۇزداي قۇرىتىلدى دەپ قاتتى كەييتىن قازىنالى قارت قۇرمانباي.
ءبىراق ەل قولىندا باعىلعان سول سۋ تۇلىگىنىڭ تۇقىمى كەيىننەن قاراءشارى وڭىرىنە جەتكىزىلىپ، اراب جىلقىلارى ارقىلى تەكتى جانۋاردىڭ اتاعىن الىس جاقىنعا تاراتتى. مىنە، وسىدان باستاپ قىتايداعى باسقا ايماقتارىنىڭ ادامدارى قاراشارىدەن جىلقى ساتىپ الىپ، ايعىر سالۋدى ۇردىسكە اينالدىرعان. ساعيدوللا قۇرمانباي قارتتىڭ جىلقى جايىندا ايتاتىن كوپتەگەن اڭگىمەسىنە بارىنشا قۇلاق ءتۇرىپ، قىزىعا تىڭدايتىن.
مىنە، سول سۋ جىلقىسى جايلى اڭگىمەگە ارقاۋى بولعان قاراءشارى جەرىنە ونىڭ ءوزى دە اياق باسىپ وتىر. ەندى ول وسى جەردەن سول دۇلدۇلدەردىڭ ءبىرىن تاۋىپ ءمىنىپ، اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىن جالعاپ جاتقان قازاق دالاسىنا بەت الماق.
اۆتور: ايدىن كالىمحان (2015- جىل)
jetysunews.kz