قازاق-قالماق سوعىسىنداعى سوڭعى شايقاس
قازاق اسكەرلەرىنىڭ ەدىلدەن جوڭعارياعا ۇدەرە كوشكەن ەدىل قالماقتارىن وكشەلەي قۋعان جورىعى حالىق اراسىندا وسىلاي اتالعان.
قىتايداعى شين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن تالقانداپ، حالقىن قىرىپ-جويعاننان كەيىن ەدىل قالماقتارىنا اتا-بابالارىنىڭ جەرى قاڭىراپ، يەسىز قالدى دەگەن لاقاپ تارادى.
وسىعان بايلانىستى حالىقتىڭ كوشباسشىلارى ۇباشى حان جانە تسەرەن تايشىلار تايپالاستارىن اتامەكەندەرى جوڭعارياعا قايتارۋ ءۇشىن ۇلى كوش جاساۋعا ۇگىت جۇرگىزدى. شاپقىنشىلىقتاردان قاجىعان، رەسەي وكىمەتىنىڭ قىسىمىنا شىداماعان قالماق حالقى 1771-جىلى قاڭتاردا كوشۋدى باستادى.
قالماقتاردىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن تورعاۋىتتار ەدىلدىڭ سول جاعاسىن، ياعني ونىڭ شىعىس جاعىن؛ ءدۇربىت پەن حوشاۋىتتار وڭ جاعاسىن الىپ جاتقان ەدى. كوش 5- قاڭتاردا باستالىپ، 11198 وتباسى وزەنىنەن وتە الماي رەسەي شەگىندە قالۋعا ءماجبۇر بولدى. 30909 وتباسى نەمەسە شامامەن 170-180 مىڭ ادام قازاق جەرى ارقىلى وتۋگە بەت الدى.
ولاردىڭ قارۋلى كۇشتەرى - 40 مىڭ جاۋىنگەر ەدى. ەدىل قالماقتارىنىڭ كوشكەنى تۋرالى حابار العان رەسەي ۇكىمەتى ولاردى كۇشپەن كەرى قايتارۋعا تىرىستى. ءبىراق ولار قۋعىنشى ۇيىمداستىرعانشا، قالماقتار قازاق يەلىكتەرىنە تەرەڭدەپ ەنىپ ۇلگەردى.
قالماقتار بىرنەشە قازاق اۋىلدارىن تاپتاپ ءوتىپ، جەم وزەنىنىڭ جاعاسىندا از ۋاقىت ايالدادى. ولاردىڭ كەلگەنىن بىلگەن كىشى ءجۇز حانى نۇرالى تەز ارادا اسكەر جيناپ، قارسى اتتاندى.
جەم وزەنىنىڭ بويىندا العاشقى شايقاس ءوتتى. ۇباشى جەڭىلىس تاپتى جانە نۇرالىعا ۋاقىتشا ءبىتىم تۋرالى حات جولدادى. ءبىراق ول ناتيجەسىز بولدى. قالماق كوشتەرى مۇعالجاردى اينالىپ ءوتىپ، ودان ءارى جىلجىدى.
كوكتەمگى سۋ تاسۋى كەزىندە قامىستان سال جاساپ، تورعايدان قيىندىقپەن ءوتتى. كوشتىڭ ارتىندا قالعان قازا تاپقان ادامداردىڭ مايىتتەرى، السىرەگەن ادامدار كۇن سايىن كوبەيە بەردى. قازاقتار كوشتىڭ ءجۇرىسىن قاداعالاپ وتىردى جانە تولاسسىز شابۋىلدار ۇيىمداستىرىپ، مول ولجاعا كەنەلدى.
ناۋرىز ايىنان باستاپ جازدىڭ ورتاسىنا دەيىن ءتورت ايداي ۋاقىت بويى قالماقتار قازاق جاساقتارىن قيىندىقپەن تويتارىپ، ايالداماستان ىلگەرى جىلجىدى. ماۋسىمنىڭ اياعىنا قاراي ولار سارى ارقانى تولىعىمەن بالقاشقا دەيىن قيالاي كەسىپ ءوتىپ، مويىنتى وزەنى جاعاسىندا ايالدادى.
وسى جەردە ولاردى ابىلاي حان باستاعان قازاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى قورشاۋعا الدى. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ جالپى سانى ەلۋ مىڭ بولدى، جەكەلەگەن جاساقتاردى نۇرالى حان، ءادىل سۇلتان، ورىس سۇلتان باسقاردى. ءولىم قاتەرىن سەزگەن قالماق باسشىلارى ابىلاي حانعا بوداندىققا قابىلداۋدى ۇسىنىپ، ەلشى جىبەردى.
قالماق ەلشىلەرىنىڭ ۇسىنىستارىن تالقىلاۋ ءۇشىن ابىلاي اسكەري كەڭەس شاقىرادى. ابىلاي ولاردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، شىعىستان تونگەن قىتايلاردىڭ قاۋپىنە قارسى قالقان رەتىندە پايدالانۋدى كوزدەدى.
ءبىراق توعىز ۇرپاق بويى وسى جاۋمەن سوعىسىپ كەلگەن حالىق وكىلدەرى ولاردى ءبىرجولاتا جويىپ جىبەرۋ كەرەك دەپ مالىمدەدى. كەڭەس سوزىلىپ كەتىپ، ءۇش كۇندىك ءبىتىم جاريالاندى، ونىڭ سوڭعى كۇنىندە تۇتقىندار الماسىپ، ماسەلە تۇپكىلىكتى شەشىلەتىن بولىپ بەلگىلەندى.
ءبىراق ءۇشىنشى تاۋلىككە قاراعان تۇندە قالماقتار اسا كۇشتى سوققى جاساپ، قورشاۋ شەڭبەرىن بۇزىپ ءوتتى. تاڭ الدىندا قازاقتار جاۋىنگەرلىك قاتارىن قايتادان تارتىپكە كەلتىردى. قازاق جاساقتارى جاۋدى كۇندىز-ءتۇنى وكشەلەي قۋىپ، اسكەري كۇشىن بىرتىندەپ جويا بەردى.
قالماقتار بالقاشتىڭ تۇشى سۋلى باتىس جاعىنان اينالىپ، ىلە وزەنىنىڭ بويىمەن جوعارى ورلەپ جوڭعارياعا ءوتۋدى جوسپارلادى. الايدا قازاقتار ولاردى سۋعا جەتكىزبەي، ءشول دالامەن باسۋعا ءماجبۇر ەتتى.
ءشول مەن سانسىز شايقاستاردان قالجىراعان قالماقتار قىرىلىپ، ءتىرى قالعاندارى تۇتقىنعا تۇسۋمەن بولدى. تەك ەڭ تاباندى، جاقسى قارۋلانعان از عانا توبى قاستەك، قاسكەلەڭ، كەگەن جانە نارىنقول ارقىلى زور قيىندىقپەن جوڭعارياعا جەتتى.
مويىنتىداعى تۇنگى شايقاستا قالماقتاردىڭ ءبىر توبى ءبولىنىپ شىقتى. تانجۋ تايشى باسقارعان بۇل توپ بالقاشتىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن جاعالاي ءجۇردى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ولاردى ەشكىم بايقاماي بۇل كوش جاعدايلارىن جاقسارتىپ الادى.
الايدا كوپ ۇزاماي قازاقتار بۇلاردى دا قىسپاققا الدى. بۇل كەزدە ولار اياگوز، قاراتال وزەندەرىنەن ءوتىپ، ىلەگە جەتكەن ەدى. سوعان قاراماستان قازاقتاردىڭ شابۋىلىنان ولاردىڭ دا 1/10 ءى عانا قاشىپ قۇتىلدى.
ولار ىلەنىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي قاشىپ، قىتاي شەپتەرىنە جەتكەن ەدى. جايىقتان جوڭعارياعا دەيىنگى ارالىقتى التى ايدا ازاپپەن ءوتىپ، ءتىرى جەتكەن 10-15 مىڭداي قالماقتار قىتايعا بارىپ، شين اكىمشىلىگى ولاردى جەكەلەگەن ۇساق اۋىلدارعا بولشەكتەپ، ءوزىنىڭ بودانى دەپ جاريالادى.
قالماقتاردىڭ ەدىلدەن جوڭعارياعا ۇدەرە كوشۋى ەدىل-جايىق بويىندا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزدى. كوپ ۇزاماي بۇل ماڭدا ە. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى باستالدى. جايىقتان وتە الماي رەسەيدە كىدىرگەن 50-60 مىڭ ادام امان قالدى.
«الاش ايناسى»