بابالار ءسوزى: «تولاعاي» تاۋى تۋرالى اڭىز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى.
«حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
1- نۇسقا
بۇرىنعى وتكەن زاماندا اپايتوس ارقانىڭ بەل ورتاسىندا ءبىر قاۋىم جۇرت ءومىر ءسۇرىپتى. جاعالارى جايلاۋدا، جاندارى راحاتتا تاماشا عۇمىر كەشكەن. شۇرايلى جەردەن قونىس العان مالعا دا، جانعا دا باي ولكەنىڭ تۇرعىندارىندا: «بىزدە بارلىعى دا بار. ءبىراق سول مال-جاندى قورعايتىن باتىرىمىز بولسا ەكەن»، - دەگەن ءبىر عانا ارماندارى بولىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر وتباسىندا التىن ايدارلى الىپ بالا دۇنيەگە كەلىپ، ەل-جۇرت بولىپ ۇلكەن توي جاسايدى. سول نارەستە جىل ساناپ ەمەس، كۇن ساناپ ەرجەتە باستايدى. تۋعان-تۋىسقاندارى دا كوركەيىپ كەلە جاتقان بالانى ءوز اتىمەن اتاماي كوز تيمەسىن دەپ، تولاعاي دەيتىن بولىپتى. ءسويتىپ بالانىڭ اتى تولاعاي اتانىپ كەتەدى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جەر قۋاڭشىلىق تارتىپ، جاڭبىر بولماي، ەل كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق تولاعايدى دا قاتتى مازالاپتى. سونان بەرى تولاعاي دانا دەگەن قارت اقساقالعا بارىپ، اقىل سۇراپتى. سوندا قارت ايتقان ەكەن:
- قاراعىم تولاعاي، ءبىزدىڭ جەرىمىز جازىق، بۇلت ءۇيىرىلىپ توقتايتىن تاۋى جوق. جاڭبىردىڭ بولماۋى سول سەبەپتەن، - دەيدى. تولاعاي ايتقان ەكەن:
- اتا، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، مەن بارىپ ءبىر جەردەن تاۋدى ارقالاپ الىپ كەلسەم بولماي ما؟ - دەيدى. سوندا قارت ايتقان ەكەن:
- شىراعىم تولاعاي، ەلدى ويلاپ ەگىلىپ تۇرسىڭ-اۋ! تاۋ ارقالاپ اكەلۋ وڭاي بولماس، دەگەنمەن ونداي تالابىڭ بولسا، وڭتۇستىك ولكەدە الاتاۋ دەپ اتالاتىن الىپ تاۋلاردىڭ اقساقالى بار، رۇقساتتى سونان سۇرارسىڭ، - دەپ باتاسىن بەرەدى.
ءسويتىپ، تاۋدى ارقالاپ اكەلۋگە سايلانعان تولاعاي ساپارعا شىعىپتى. ارادا اي وتەدى، جىل وتەدى. ءبىر كۇندەرى اق باستى الاتاۋعا جەتىپ، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ سالەم بەرىپتى، ءوزىنىڭ تالاپ-تىلەگىن ايتىپتى. ماڭعاز الاتاۋ تالاپتى ەرگە زور قوشەمەت كورسەتىپ، ەتەگىندە ورنالاسقان بالا تاۋدى تولاعايعا ارقالاتىپ قويا بەرەدى. العاشقىدا اياعىن شيراق باسقانىمەن يىعىنا تۇسكەن سالماق ەڭسەسىن ەزىپ، بىرتە-بىرتە السىرەتە باستايدى. ارادا كوپ ۋاقىتتار وتەدى. ارقاسىندا تاۋ، السىرەگەن، قانسىراعان تولاعاي ەلىنىڭ شەتىنە ىلىگە بەرە تىزەسى بۇگىلىپ، قۇلاپ تۇسەدى دە ۇيقىعا كەتەدى. ارقاسىنداعى تاۋ بولسا باتىر جىگىتىنىڭ ۇستىنەن باسىپ قالىپتى.
سونان سول تولاعاي كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاۋ استىندا ۇيىقتاپ جاتىر دەيدى. ال جاڭاعى بالا تاۋدى ەل «تولاعاي» دەپ اتاپ كەتىپتى.