التىنجالدى ويناتقان اتيللا ريم يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپكەر بولعان ەدى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ جاسامپازدارى، تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى اتا تەگى بولىپ سانالاتىن ساق، عۇن تايپالار وداعى بۇگىنگى تاڭداعى ادامزات تاريحىنىڭ ساحناسىندا وزىندىك وشپەس ءىزىن قالدىرعان ءىرى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر.

اتا-بابامىز ءجۇرىپ وتكەن كونە تاريح بەتتەرىن پاراقتاعان سايىن كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ وركەنيەتتى جولىن، سول جولدان قالعان ءىزىن كورەمىز.

تالاي تاريحي ەڭبەكتەر مەن كوپتەگەن ادەبي زەرتتەۋلەر، تۋىندىلارعا نىسان، تاقىرىپ بولعان، ادامزات تاريحىندا ەرەكشە ورىن العان ءىرى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى - اتيللا. ول - ءىرى ساياساتشى، قايراتكەر، عۇن يمپەرياسىنىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى. اتيللا تۋرالى بىزگە جەتكەن دەرەك مول ەمەس. ز. قينايات ۇلى: «اتيللا - 360-جىلدارى الاڭدارمەن بولعان شايقاستاردا ەرلىگىمەن تانىلعان بالامير حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. بالامير حاننىڭ ۇلى جۇلدىز حان، ودان قاراتون حان، ودان مانشۇك حان. اتتيلا 410 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن مانشۇك حاننىڭ بەس ۇلىنىڭ ءبىرى»، - دەيدى.

ال قويشىعارا سالعارا ۇلى «اتيللا - عۇن يمپەرياسىن قۇرعان مودە قاعاننىڭ ۇرپاعى»، - دەگەن مالىمەت بەرەدى. ەندى ءبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 434-جىلى عۇن يمپەرياسىنىڭ كورولى رۋعيلا ولگەننەن كەيىن مەملەكەت بيلىگى اتا-بابا ءداستۇرى بويىنشا، ونىڭ ىنىلەرىنىڭ بالاسى اتيللا مەن بلەدانىڭ قولىنا كوشتى. الايدا ول ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن نەمەرە ءىنىسى بلەدانى ءولتىرىپ، بيلىككە ءوزى يە بولادى. اتتيلا بيلىك جۇرگىزگەن كەزەڭ ەۋروپالىق حۋن مەملەكەتىنىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى بولدى.

اتيللا جايىندا تاريحشى- عالىم ع. مەڭلىبايەۆ: «اتيللا (ەدىل پاتشا) - كوشپەلى رۋ-تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرعان، مەملەكەت نەگىزىن قالاعان تاريحي تۇلعا. اسكەري قولباسشى، قوعام قايراتكەرى، كوشپەلى جانە وتىرىقشى مەملەكەت اراسىنداعى رۋحاني، مادەني، ساۋدا ديپلوماتياسىن جۇزەگە اسىرعان بيلەۋشى. ونىڭ ءىس-ارەكەتىنەن سالت-داستۇردى قاتاڭ ۇستانعان، سونداي-اق ءوزى باسقارىپ وتىرعان حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتىن، ءتىلىن ت. ب. جوعارى باعالاعان بيلەۋشىنىڭ بەينەسىن كورەمىز»، - دەپ ونىڭ قايراتكەرلىگى، ۇيىمداستىرۋشىلىق شەبەرلىگى مەن قارىم-قابىلەتىنە ايرىقشا باعا بەرەدى.

ونىڭ باتىر، جومارت، قاتال قولباسشى، سوڭىنا بارلىق ەلدى ەرتە بىلگەن كوسەم ەكەندىگى حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ءجيى ايتىلادى. «ۇلى دالا مەملەكەتتەرى» دەپ اتالاتىن كىتاپتا اتيللانى جومارت، ادامگەرشىلىك قاسيەتى جوعارى جان دەپ سۋرەتتەگەن. ونى ءتىپتى عۇندار عانا ەمەس، قول استىنداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى دا جاقسى كورگەن دەيدى. بۇنىڭ بارلىعى اتيللانى «قانىشەر، جابايى كوشپەندى، ويران سالۋشى، باسقىنشى» رەتىندە ساناعانداردىڭ پىكىرى جالعان ەكەندىگىن راستايدى.

راس، ونىڭ وتە قاتال قولباسشى بولعاندىعى انىق، ءتۇسى دە سۋىق بولعان. بىزگە جەتكەن تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اتيللانى «ءتاڭىردىڭ قامشىسى»، «قۇدايدىڭ قاھارى» دەپ تە اتاعان ەكەن. اتتيلانىڭ اتىن ەستىگەندە جىلاعان بالا ۋانعان دەگەن ءسوز بار. الايدا اتيللا ريمگە جورىقتارى ارقىلى ونداعى قۇلدىق ءداۋىردى جويىپ، ادامزات بالاسىن قۇلدىقتان قۇتقارعاندىعى كوزى قاراقتى ادامنىڭ بارىنە ايان.

اتيللانىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىنەن ونىڭ جورىقتارىنىڭ نەگىزگى ءمانىن تۇسىنۋگە بولادى: «عۇندار! ازاماتتىڭ اق ءولىمى - بورىشىن ادال اتقارعانى. قىزىل قانىڭدى اق جولدا توكپەسەڭ، ەڭسەڭدى باستىرىپ، ەزگىدە جۇرسەڭ، ەر اتىڭنان نە پايدا؟ ءور كەۋدەنى اياققا باستىرىپ، ءوز قۇتىن ءوزى قاشىرىپ ساسقان ادام ساناتتا جوق. باسىڭدى بۇعىپ، بۇقپالاپ كورگەن كۇنىڭ كىمگە ونەگە، كىمگە بولار عيبرات؟».

عۇن يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى اتيللانىڭ ەسىمى سول كەزدەگى لاتىن تىلىندە، ياعني ريم يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە اتالعان. الايدا ونىڭ ەسىمىن ءار حالىق ءار ءتۇرلى اتايدى. بۇل جايىندا اتيللانىڭ بولمىسىن، قايراتكەرلىك تۇلعاسىن زەرتتەگەن تاريحشى عالىم س. وتەنياز: «اتيللا» دەگەن اتپەن كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ادەبيەتى مەن تاريحىندا بەلگىلى تۇلعا.

مىسالى، عۇن ورداسىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان نەمىس تايپالارى تىلىندە ونى «ەتسەل»، سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ باتىرلار جىرىندا «اتلي»، دات حالقىنىڭ اڭىز-جىرلارىندا «ارتالا»، يسپان تىلىندەگى دەرەكتەردە «اتيلا»، قىتاي تىلىندەگى دەرەكتەردە «اتيل» دەگەن اتپەن، ال قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان جىرلار مەن تولعاۋلاردى «ەدىل» نەمەسە «ەدىل باتىر» دەگەن اتپەن بەرىلەدى»، - دەيدى.

عۇن ورداسىنىڭ تاريحى مەن اتيللا ەسىمى ەۋروپانىڭ كوپ عالىمدارىن قىزىقتىرعان. ولار ەدىل (اتتيلا) ەسىمىنىڭ قاي ەلدەن، قاي تىلدەن شىققانىن زەرتتەپ، ءار ءتۇرلى بولجامدار ايتتى. XIX عاسىردا شىققان «فرانسۋزدىڭ ۇلكەن ەنتسيكلوپەدياسىندا» وسى بولجامداردىڭ ءبارى كەلتىرىلگەن. مىسالى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەدىل (اتيللا) ەسىمى: ەسكى نەمىستىڭ باتىرلار جىرىندا - ەتسىل (ەىگەى)، يسپان تىلىندە - اتيلا، سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ تىلىندە - اتلي، لاتىن جانە كوپتەگەن ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلىندە - اتتيلا، قىتاي تىلىندەگى دەرەكتەردە - اتيل، قازاق جىرلارىندا - ەدىل.

ال شۆەتسيا، دانيا جانە فارەر ارالدارىنداعى حالىق باللادالارىندا عۇن كوسەمىن ارتالا دەگەن ەسىممەن اتاعان. كەيبىر عالىمدار ەدىل ەسىمىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ەدىل (ۆولگا) وزەنىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى. سەبەبى عۇن ورداسى قازىرگى باتىس قازاقستان جەرىندە، ەدىل مەن جايىقتىڭ بويىندا II عاسىردا پايدا بولعان. سول زاماندا، ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ۆولگا وزەنىن ەدىل دەپ اتايتىنىن ايتا كەلىپ، سونىمەن بايلانىستىرادى. بۇعان ءبىرىنشى دالەل نەمىستىڭ كونە ادەبي جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ «نيبەلۋنگا» جىرىندا ەتسىل (ەىگەى) بولىپ بەرىلۋى. ال يوردان جانە باسقا تاريحشىلار ەدىل ەسىمىن «اتەل» دەگەن وزەن اتىمەن بايلانىستىرادى.

يورداننىڭ پىكىرىنشە، سول كەزدەگى عۇندار جانە باسقا كوشپەلى تايپالار ۆولگا وزەنىن اتەل دەپ اتاعان. سوندىقتان كەيىنگى، ياعني ەدىلدەن (اتيللادان) سوڭعى داۋىردە پاننونياداعى (ۆەنگرياداعى) وزەن اتى اتەلكۋزى دەپ اتالعان. تەك وزەن عانا ەمەس، سول وزەنگە قاراستى ايماق تۇگەلدەي اتەلكۋزى اتالعان ەكەن. ال كەيبىر عالىمدار ەدىل (اتتيلا) ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «اتا» بولۋعا ءتيىستى دەپ جورامالدايدى.

سەبەبى «اتا» ەجەلدەن-اق جانە وسى كۇنگى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلىندە «اكە» ماعىناسىن بىلدىرەدى. سول سەبەپتى اتالى-اتيلا-اتتيلا بولىپ ايتىلىپ كەتكەن دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. اتاتۇرىك، اتاباي، اتابەك ت. ب. ءداستۇرلى ەسىمدەر مىسالعا كەلتىرىلەدى.

تاعى ءبىر زەرتتەۋشىلەر ەدىل (اتيللا) ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى ات، ياعني «ءمىنىس جىلقى» بولۋعا ءتيىستى دەپ دالەلدەيدى. بۇل رەتتە ءۋاج رەتىندە سكانديناۆيا حالىقتارىندا ەدىل (اتتيلا) ەسىمىنىڭ «اتلي»، تۇرىك تىلدەرىندەگى «اتتى»، «اتلى» بولىپ بەرىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتىلادى. وسى ايتىلعان عىلىمي دالەلدەردىڭ بارلىعى XIX عاسىرداعى «فرانسۋزدىڭ ۇلكەن ەنتسيكلوپەدياسىندا» جازىلعان. ال قازىرگى تۇركيا عالىمدارى ەدىل ەسىمىن «اتتىلى» دەگەن ماعىنادان تۋىنداعان دەگەن پىكىرگە دەن قويادى. دەگەنمەن، ەدىل ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى يتيل (ەدىل)، ياعني ۆولگا وزەنىمەن بايلانىستى بولعانى كوبىرەك كوڭىلگە قونادى.

اتيللا جايىندا جازىلعان اڭىز اڭگىمەلەر مەن درامالىق شىعارمالاردىڭ باسىم بولىگىن جازعان ەۋروپالىق جازۋشىلار. ول تۋرالى بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن فرانسۋزدىڭ بەلگىلى دراماتۋرگى پەر كورنەل: «اتيللا ەسىمى كەرەمەت ايگىلى، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ حاراكتەرىن تولىق كولەمدە بىلمەيدى. ول كۇشتەن گورى ءوزىنىڭ ايلاكەرلىگىمەن كوپتەگەن جەڭىستەرگە جەتكەن. ول بارىنەن دە بۇرىن ءوزىنىڭ قارسىلاس جاۋىنىڭ كۇشىن بولشەكتەۋگە تىرىسقان»، - دەپتى.

شىندىعىندا، زەرتتەۋشىلەر كورسەتكەندەي، اتيللانىڭ باستى قاسيەتى، ەرەكشەلىگى - ونىڭ اسكەري دارىندىلىعىندا. ول ءوزى بيلىك ەتكەن ون توعىز جىلدىڭ ىشىندە ەلى ءۇشىن، ياعني عۇن يمپەرياسى ءۇشىن جان اياماي ادال ەڭبەك قىلدى. باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ونى الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي سەزاردان كەيىنگى ورىنعا قويعانى دا وسىدان بولار.

عۇن ورداسىندا بولىپ، اتيللانى كوزبەن كورگەن گرەك جازۋشىسى پرييسك، لاتىن تىلىندە جازعان گوت جازۋشىسى يوردان، اعىلشىن جانە فرانسۋز زەرتتەۋشىلەرى (XIX عاسىر) اتيللانىڭ سىرت ءپىشىنىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ونىڭ بەت-الپەتىن كورگەندەر ناعىز ازيات ەكەنىن ايتپاي-اق بىلەدى. باسى ۇلكەن، ءوزى ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. كوزدەرى قىسىق، ءبىراق قاراعان جەرىن ويىپ تۇسەردەي وتكىر، ءجۇرىسى وتە شيراق، سويلەگەندە داۋسى كۇمىستەي سىڭعىرلاپ وتە جاعىمدى ەستىلەدى...».

ال اتيللانىڭ ءوز كوزىن كورگەن تاريحشى پريسك «سىرت ءپىشىنى جونىنەن كەسپەلتەك، كەڭ كەۋدەلى، كوزى قىسىق، باسى قازانداي، ساقالى سيرەك ءارى بۋرىلدانا باستاعان، مۇرنى ءتامپىش، ءوڭى جيرەنىشتى ەدى، ونىڭ بويىنان اتاتەگىنىڭ بارلىق بەلگىلەرى تابىلاتىن»، - دەگەن مالىمەت بەرگەن. سونىمەن قاتار، ەدىل باتىردىڭ «التىنجالدىڭ تۇياعى تيگەن جەر كوگەرمەس»، ياعني «مەنىڭ اتىمنىڭ تۇياعى تيگەن جەرگە ءشوپ شىقپاس» دەگەن ءسوزى تالاي حالىق اراسىندا اڭىز بولىپ قالدى.

ادەبي جىرلاردا ول بىردە باتىر، بىردە جومارت، بىردە ءبي، داناگوي، ەل باستاعان كوسەم، قاتال قولباسشى، سوڭىندا تۇتاس ەلدى ارتىنان ەرتە العان تەكتىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە بەينەلەنەدى.

اتيللا تۋرالى اڭىزدار بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق تاريحي، ادەبي مۇرا. قازاقتىڭ كونە اڭىزدارىندا جىرلانعان اتتيلا بەينەسى قازاقتىڭ تاريحى، ادەبيەتى، مادەنيەتىندە وزىندىك الار ورنى ەرەكشە تۇلعا.

اتيللانىڭ قايراتكەرلىك، قولباسشىلىق ەرەن ەرلىك ىستەرىن اقىن ش. قۇدايبەردى ۇلى ءوزىنىڭ ولەڭىنە ارقاۋ ەتكەن:

ايتايىن اتەللانىڭ قىلعان ءىسىن،

سيقىر دەر ويلاعان جۇرت قايرات-كۇشىن.

ازيانى تۇگەل بيلەپ، ەۋروپانىڭ،

كوبى اۋعان اتەللادان قورىققانى ءۇشىن.

اتەللا مۇنجىق حاننىڭ بالاسى ەدى،

باسى ۇلكەن، كەۋدەسى كەڭ، الاسا ەدى.

مىڭ بەس ءجۇز جىلداي بولدى ولگەنىنە،

ونىڭ دا قىلعان ءىسى تاماشا ەدى.

قايتەمىن ايتا بەرىپ العان جەرىن،

اتاڭنىڭ ويعا ءتۇسىر سونداي ەرىن!..

قور بولىپ وسى كۇنى وتىرساڭ دا،

قوزعالسىن وتكەندى ويلاپ ىشتە شەرىڭ!..

اقىننىڭ بۇل ءۇش شۋماق ولەڭىنەن عۇنداردىڭ كوسەمى اتيللانىڭ بولمىسىن تانىعانداي بولامىز. ەدىل پاتشانىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىك بولمىسى جايىندا كولەمدى زەرتتەۋ جازعان بەلگىلى عالىم ج. دادەبايەۆ: «نيبەلۋنگتار تۋرالى جىردا» اتيللانىڭ ادالدىعى مەن ازاماتتىعى، اقىلدىلىعى مەن باتىرلىعى كەڭ كورىنىس تاپقان...»، - دەي كەلە، اتالمىش جىر جولىنا ارقاۋ بولعان ەدىلدىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن جىر جولدارىنان ءۇزىندى كەلتىرەدى:

ەتتسەل داڭقىن اسىردى،

سارايىنا اعىلىپ بار الەمنىڭ باتىرى.

بارىنە دە، قاراماستان قۇدايىنا، دىنىنە،

جومارت بولدى ول، اشىق-جارقىن، سىپايى...

اتتيلا عۇنداردى باستاپ، ريم يمپەرياسىنا جەتىپ، ءبىراز قالالارىن وزدەرىنە باعىندىردى. ريم قالاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، بەيبىت تۇردە جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەن اتيللا ريم استاناسىنا كەلگەندە كەنەتتەن قايتىس بولادى.

اتتيلا ولگەنىمەن، ونىڭ قولباسشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ستراتەگتىك ساياساتىن ونىڭ ءىزباسارلارى ودان ءارى جالعاستىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەۋروپادا ادامزات تاريحىنداعى بەتبۇرىستى كەزەڭ ورىن العان ەدى.

عۇن يمپەرياسىنىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى اتيللانىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى ەرەكشە ءسوز ەتۋگە تۇراتىن جاعداي. ول اسا ءىرى ساياساتكەر، تاماشا ديپلومات، مامىلەگەر. اتيللا كوپتەگەن ماسەلەلەردى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشىپ وتىرعان. ونىڭ تاريحتا الاتىن ورنىن، ماملەگەرلىك تالانتىن ايرىقشا باعالاۋعا بولادى.

ەركىن عالىموۆ، ق ر ب ع م عىلىم اكادەمياسى

م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى

«تۇركىستان» گازەتى