توبىعىمدى تاۋىپ بەر

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - توبىق تىعۋ - اتتان جىعىلسا دا، سالتتان جىعىلماعان قازاق حالقىنداعى سەرتتەسىپ ويناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى ەرەسەك ادامدار دا، جىگىت پەن قىز دا ويناعان. توبىق تىعىپ، باعالى سىيلىققا سەرتتەسكەن.

ءبىر جىلدان كەيىن بە، بەس جىلدان كەيىن بە، توبىقتى تىعۋعا العان ادام كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن جەردە قارسى ادام «توبىعىمدى بەر» دەگەن كەزدە قولىنا ۇستاتا قويۋى كەرەك.
ەگەر توبىقتى تاۋىپ بەرە الماي قالسا، ۋادە بويىنشا كەلىسكەن نارسەسىن بەرۋى ءتيىس. ەگەر تاۋىپ بەرسە، وعان كەلىسىلگەن زاتتى بەرەدى. بۇرىن مۇنداي ويىندار ەل اراسىندا كوپ بولعان. بۇل ويىن ۇقىپتىلىققا، ءبىرسوزدىلىككە تاربيەلەيدى.

ياعني توبىق ويىنى - ادامداردىڭ ۋادەگە بەرىكتىگىن، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن، ۋادە- سەرتكە ادالدىعىن سىنايتىن ويىنداردىڭ ءبىرى. ول كوبىنەسە الىس- جاقىن ادامدار ءوزارا باس قوسىپ، قوي- قوزى، لاق سويىپ ەت جەپ وتىرعاندا وينالادى. وندا توبىق ويناۋدى نيەت ەتكەن ادام وزىمەن دامدەس بولىپ وتىرعان بىرەۋدى ۇناتىپ، ونىڭ ادامگەرشىلىگى مەن ازاماتتىعىن، ۋادە، سەرتتە تۇراتىن، تۇرمايتىندىعىن سىناعىسى كەلسە، ابدەن مۇجىلعان توبىق- قا كەيىن ايىرباستاپ جىبەرمەس ءۇشىن بەلگى سالىپ، بەرىپ جاتىپ:

«بارماعىڭنىڭ استىنان نەمەسە الاقانىڭنان الامىن، وسىنى ايتقان جەرىمنەن ايتقان زاماتتا الىپ بەرە الساڭ، ۋادەگە بەرىكتىگىڭ ءۇشىن ءبىر ات نەمەسە ءبىر التىن ساقينا بەرەمىن، ال سەن ايتقان جەرىمنەن الىپ بەرە الماساڭ، نە بەرەسىڭ؟» دەپ وتىرعان ادامداردىڭ الدىندا باستەسىپ، سەرتتەسەدى.ءسويتىپ، وتە ەلەۋسىز كەزدە نەمەسە توسىن كەزدەسكەندە ويدا جوقتا توبىعىن سۇرايدى. سوندا توبىقتى العان ادام توبىقتى ايتقان جەرىنەن الىپ بەرسە، توبىق بەرگەن ادام ۇتىلادى، ال ول ايتقان جەرىنەن الىپ بەرە الماسا، توبىق ساقتاۋشى ۇتىلادى.
قىسقاسى، توبىق ويىنى وتە ساق بولۋدى كەرەك ەتەدى. ويتكەنى، قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە بولسىن، توبىقتى ساقتاعان جاق ونى ءباس تىگىسكەن كىسىگە كورسەتۋى قاجەت. ەشقايسىسى جاڭىلماسا، ۇمىتپاسا ءارى ساق بولسا، ويىن سوزىلا بەرەدى، ءسويتىپ، ءبىرىن- ءبىرى جاڭىلدىرىپ، قاپىدا قالدىرعانشا ويىن توقتالمايدى. ويىننىڭ مەرزىمى قىسقا بولسا، توبىقتى قولعا قىسىپ جۇرۋگە، ال مەرزىمى ۇزاق بولسا، قالتاعا سالىپ جۇرۋگە بولادى. كەيبىر ويىن شارتى بويىنشا، ەكىنشى ادام، ساقتاپ جۇرگەن جاننان توبىقتى اراعا جىلدار سالىپ ءۇش مارتە عانا سۇراۋى كەرەك. ەگەر، اماناتقا الۋشى، سول سۇراعان ساتتەردە توبىقتى كورسەتەتىن بولسا، وندا جەڭگەنى. كەرىسىنشە كورسەتە الماي جوعالتىپ السا، نە بولماسا ۇيىندە قالدىرىپ كەتسە، اماناتقا قيانات جاسا- عان بولىپ جەڭىلىس تابادى.
باياعىدا اجەلەرىمىز سەرتتەسكەن توبىعىن ۇنەمى جانىنان تاستاماي، بۇرىمى- مەن بىرگە ءورىپ، ساقتاپ جۇرگەن ەكەن. ءتىپتى ءتىلىنىڭ استىنا سالىپ ساقتايتىندار دا بولىپتى.
كومپوزيتور تىلەس قاجىعاليەۆتىڭ «توبىق ويىن» اتتى ۇلتىمىزدىڭ وسى ەجەلگى ويىنىنان سىرلى سىر شەرتەتىن سيمفونيالىق كارتيناسى بار. توبىق ەسىمدى كىسى اتتارى دا قازاقتا از ەمەس. ماسەلەن، جازۋشى توبىق جارماعامبەتوۆ. ابايدىڭ رۋى - توبىقتى.
حالىقتا قويان توبىعىن جۇتۋ ىرىمى دا بار. ول ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر. ونىڭ شارتى - توبىقتى جۇتۋشى جاس ادام جۇتار الدىندا:
- باتىر بولسام - جۇرەگىمنەن شىق،
بالۋان بولسام - بىلەگىمنەن شىق،
شەشەن بولسام - تاڭدايىمنان شىق،
باقىتتى بولسام - ماڭدايىمنان شىق، - دەپ سەرتتەسىپ بارىپ جۇتادى. حالىق ۇعىمىندا توبىق قاسيەتىنە قاراي الگى ادامنىڭ ايتقان جەرىنەن شىعادى دەگەن تۇسىنىك بار.
اقىن سەرىكجان قاجيدىڭ «توبىق جاسىرۋ ويىنى» تۋرالى باللاداسى بار. مازمۇنىن قارا سوزبەن قىسقاشا بايانداساق: ءبىر ىسكەر قازاق بالا كەزدە بىرگە تەبىسىپ وسكەن نەمىس دوسىمەن «توبىق» جاسىرىپ وينايدى. الگى نەمىس دوسى ەسەيگەن سوڭ ەلىن تاۋىپ، گەرمانياعا قونىس اۋدارىپ كەتىپتى. ءبىر كۇنى ىسكەر قازاق نەمىس دوسىن ىزدەپ گەرمانياعا بارادى. نەمىس دوسى جاقسىلاپ كۇتىپ الىپ، قازاقشالاپ مال سويىپ، قويدىڭ باسىن ۇسىنىپتى.

قازاق ەتكە تويعان سوڭ نەمىس دوسى «توبىعىم قايدا؟» دەپ سۇرايدى. قازاق «تاۋىپ بەرسەم، تۇلپار تۇگىلى، تايىڭ جوق، قايتارا الماي قالماعىن دوس، ۋايىم جەپ» دەسە، نەمىس بىلاي دەپتى: «سالتتان قۇلاپ كورگەنىم جوق ءالى مەن، اۋلاداعى «مەرسەدەسىم» دايىن دەپ». قازاق «سەن ءۇشىن قانشاما جىل قورىعان توبىعىڭ، مىنە» دەگەندە، «تەكتى قازاق ەكەنسىڭ» دەپ ريزا بولعان نەمىس ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان سۋ جاڭا «مەرسەدەسىن» قازاق دوسىنا سىيلاپ قايتارىپتى. بۇل ومىردە شىن بولعان وقيعا.
قازاقستان مەن ك س ر و- نىڭ حالىق ءارتيسى اسانالى ءاشىموۆ اعامىز دا ەرتەرەكتە سوزاققا بارعان ساپارىندا توبىق ويىنىن ويناپ، ءبىر كىسىمەن توبىقتاسقان ەكەن. وسى وقيعانىڭ بۇگە- شىگەسىن جاقسى بىلەتىن سوزاق اۋداندىق «سوزاق ءۇنى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ماقسات قارعاباي ءىنىمىز بىلاي دەيدى:

«سوناۋ 1979 - جىلى ىشىندە ك س ر و حالىق ءارتيسى اسانالى ءاشىموۆ اعامىز بار ءبىر توپ اكتەر سوزاق وڭىرىنە گاسترولدىك ساپارمەن قىدىرىپ كەلىپتى. تەاتر ۇجىمى «دوسىمنىڭ ۇيلەنۋى» اتتى سپەكتاكلدى ەل ارالاپ، حالىققا ساحنالاپ جۇرگەن ەكەن. ارينە، ول ۋاقىتتا قالىڭ ونەرسۇيەر قاۋىم، اۋىلدىق كلۋبتىڭ اق جايماسى مەن ىلۋدە ءبىر- ەكىلى ۇيدە بار «كوك ساندىقتان» عانا كورەتىن سۇيىكتى اكتەرلارىن «تىرىدەي» ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، اسا زور قۇرمەتپەن قارسى الادى.

وسىنداي قۇرمەت «سىزعان» كەڭشارىندا جالعاسىن تابادى. مىڭجىلقى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى كوكوراي، تابيعات اياسىنا داستارقان جايىلادى. اكتەرلار قۇرامىندا اتاقتى ءسابيرا مايقانوۆا، نۇكەتاي مىشبايەۆا، ءانۋار مولدابەكوۆ سياقتى تانىمال تۇلعالار بولادى. «سىزعان» كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى جاپپاربەكوۆ باتىرحان كوكەمىزدىڭ ۇيىندەگى ماريا اپامىزدىڭ اق پەيىلىنە، ءدامى ءتىل ۇيىرگەن داستارقانىنا ريزا بولعان اسەكەڭ، قولىنداعى جىلىكتەن اجىراعان توبىقتى مارياعا ۇسىنىپ:

- توبىقتى ساقتاۋ ءۇشىن دە باتەكەڭنىڭ شارۋاشىلىقتان قولى بوسامايتىنى انىق، الايدا اراداعى سىيلاستىق پەن ارااعايىندىقتىڭ دانەكەرى بولسىن، ارالاسىپ، قۇرالاسىپ تۇرۋعا جازسىن دەپ سىزگە مىنا توبىقتى ساقتاۋعا ۇسىنامىن، - دەيدى. داستارقان باسىندا وتىرعان رابوچكوم بەرىستەموۆ ماحمۋت، بولەتوۆ ءابىلقايىم سياقتى شارۋاشىلىق ماماندارى قۋانا قوستايدى. ماريا اپاي تۋرالى قىسقاشا اقپارات بەرە كەتسەم، ماريا سۇلەيمەنوۆا 1936 -جىلى تۋعان. الماتى قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى. مۇعالىم. ءى. التىنسارين، ع. مۇراتبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتەردە ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان.
ءيا، ۋاقىت سىرعي جىلجىپ، الماتىداعى اسانالى كوكەمىزدىڭ وتباسىندا دا، اۋىلداعى باتىرحان كوكەمىزدىڭ شاڭىراعىندا دا قيلى ساتتەر باستان وتەدى. باتىرحان اعامىز دا و دۇنيەلىك ساپارعا اتتانادى. زامان اعىمى دا ءوز دەگەنىنە كوندىرىپ ءيىرىمدى اعىسىمەن قوس ويىنشىنىڭ ارا- سىن الىستاتا تۇسەدى. بىردە ماريا اپاي شىمكەنتتەن الماتىداعى ءىنىم جومارتتىڭ ۇيىنە قىدىرىپ بارادى. ويتكەنى اكەم جەڭىس «سىزعان» كەڭشارىندا باتىرحان اعامەن كورشى بولىپ ارالاسىپ، اجەم جاقسىكۇل ماريا اپامەن سىيلاس، دامدەس بولعان ەكەن. ماريا اپا وسى جولى بارعان ساپارىندا زاعيپا انامىزبەن شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسەدى. اڭگىمە اراسىندا باياعى توبىق جايى ءسوز بولادى. «وتىز التى جىلعا جۋىقتادى. ۇمىتىپ كەتكەن بولار. بوسقا مازالاعانىمىز جاراماس. ەسكى توبىقتى ءسوز ەتكەنىمىز ۇيات بولار» دەگەن سياقتى ويلار ايتىلادى. الايدا انام:

- اپاي، توبىق ويناۋ دەگەن بالانىڭ ويىنشىعى ەمەس. توبىق سۇراۋ، توبىقتى اماناتتاپ ۇستاۋ، ۇلكەن سابىرلىق پەن شىدامدىلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى بىلدىرەدى. بۇل ىسكە جەڭىل- جەلپى قاراۋعا بولمايدى. لاجى بولسا ءوز موينىڭىزداعى قارىزدان قۇتىلىڭىز، - دەيدى.

ارادا از- كەم اڭگىمەدەن كەيىن اسانالى اعامىزدى ىزدەپ تاۋىپ ماريا اپايدىڭ سالەمىن جەتكىزۋدى م. اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا جۇمىس اتقاراتىن نەمەرەسى جەڭىس نۇرداۋلەتكە جۇكتەيدى. سۇسى باسىم، اشىلىپ اسا كوپ اڭگىمە ايتا بەرمەيتىن اكتەرگە جاقىنداۋدا كوپ كۇش- جىگەردى قاجەت ەتەتىنى انىق. نۇرداۋلەت ءساتىن تاۋىپ سىرتتا ورىندىقتا سايالاپ وتىرعان اسانالى كوكەمىزگە بارىپ سالەم بەرەدى. ءوزىن سوزاقتانمىن دەپ تانىستىرعاندا قاريا جالت قاراپ، مۇنىڭ تۇلا بويىنا بايىپپەن كوز سالىپ، نازارىن اۋدارادى.

- اتا، مەن سوزاقتا تۋدىم. وسى تەاتردا قىزمەت اتقارامىن. ءسىزدى سىرتىڭىزدان ءجيى كورەمىن. جاقىندا ۇيگە شىمكەنتتەن ماريا دەگەن اپا كەلدى، - دەپ توبىق جايىن تۇگەل باياندايدى.

- وي، اينالايىن نەگە ۇمىتايىن. باتەكەڭمەن دە بەرىگە دەيىن قاتىناستا بولدىق. ءوزىم دە كەيىن شىمكەنتتەگى سوزاقتىق اعايىندارعا حابارلاسىپ، باتەكەڭنىڭ ءۇيىنىڭ مەكەنجايىن ءبىلىپ بەرىڭدەر دەپ ءوتىنىش تە ايتقان ەدىم. ماعان مەكەنجايىن قالدىر. توبىقتىڭ ءوزىنىڭ ءجون- جورالعىسى بولادى. ول دا دايىن. مىناۋ جاڭالىعىڭ، يىعىمنان اۋىر جۇكتى تۇسىرگەندەي جانىمدى جادىراتتى، - دەپ رياسىز جىميادى.
ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىمىزدى ەسىنەن شىعارماي، ۇرپاققا ونەگە بولا بىلگەن اسانالىدەي الىپ تۇلعالارىمىز امان بولسىن دەيمىز. قاراپايىم حالىقپەن توبىق ويىنىن ويناماق تۇرماق، ءجوندى جاۋاپ تا بەرمەيتىن بۇگىنگى جۇلدىزسىماقتارىمىزعا بۇل ۇلكەن ونەگە، زور عيبرات قوي» دەيدى ماقسات ءىنىمىز.
- ويىن ەمەس ويلى ءبىر جورالعىداي،
جوعالتپاعىن امان- ساۋ بوپ ورىنىڭدى،
«ەسىمدە» دەپ باستاسام ەسىڭ كەتىپ،
تاۋىپ بەرە الارمىسىڭ توبىعىمدى، - دەگەندەي اتادان بالاعا جالعاسقان وسىنداي قۇندى عۇرپىمىز قانداي عاجاپ ەدى دەيسىڭ. ەندەشە، يگى ءداستۇردى ساننان كەتىرىپ، سانادان ءوشىرىپ المايىق. ۇلتتىق تاربيەنىڭ ءبىر كىرپىشىنە جارار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اسپەتتەي بىلەيىك، اعايىن!

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن»