بىزگە «قازاق» دەسە، ورنىنان ۇشىپ تۇراتىن باسشىلار كەرەك - تۇركولوگ، پروفەسسور شورا سارىبايەۆ

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «الماتى اقشامىنىڭ» ۇلتى قادىر تۇتار، قازاعىنىڭ قارياسىنا اينالعان اقساقالدارىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ، ولارمەن كەشەگى مەن بۇگىن جونىندە اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ، اقىل- وسيەتتەرىن جازىپ الاتىن جاقسى ءبىر ءداستۇرى بار.

ءبىز بۇگىن سول داستۇرىمىزبەن «حالىڭىز قالاي، كوكە؟» ايدارىنىڭ اياسىندا قازاعىنا تانىمال سارىباي اۋلەتىنىڭ ءبىر پەرزەنتى، ۇلتى ءتىل تامىرشىسى اتاپ كەتكەن بەلگىلى تۇركولوگ، قازاق ءتىلى لەكسيكوگرافياسىنىڭ اتاسى اتانعان قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور شورا سارىبايەۆ (2018-1925) اقساقالمەن اڭگىمەلەسكەندى ءجون كورگەن ەدىك (2015-جىل).

بيىل شورا كوكەمىز توقسان جاسقا تولدى. ءجونىمىزدى ايتپاق بولىپ، اقساقالدىڭ ۇيىنە تەلەفون سوقساق، قىزى سالتانات ول كىسىنىڭ قازىر «الماتى» شيپاجايىندا دەمالىپ جاتقانىن ايتتى. فوتو ءتىلشىمىز سارسەنبەك، اقساقالدىڭ قىزى سالتانات ۇشەۋمىز شيپاجايعا كەلگەندە، قاريا كەشكى اسقا بارۋعا دايىندالىپ جاتىر ەكەن. «ءسىز «الماتى اقشامىنداعى» گۇلجامالسىز عوي»، - دەپ، ەسىمىمدى ۇمىتىڭقىراپ قالسا دا، ءبىزدى بىردەن تاني كەتتى. «مەنى، جالپى، ءسىزدىڭ باسىلىمنان باسقا كوپ ەشكىم ىزدەي قويمايدى. راحمەت سىزدەرگە. بۇل گازەت باسشىسىنىڭ ءجون بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسى عوي»، - دەپ، ىزدەپ كەلگەنىمىزگە كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. توقساننىڭ بوساعاسىنان ەندى الىستاي باستاعان قاريا وسىدان ون جىلعى قالپىنان سونشالىقتى وزگەرمەگەن. توقسان جاسىندا كوزىلدىرىكسىز گازەت وقىپ، كىسى تانىپ جاتقان اقساقالعا قاراپ تۇرىپ ريزا بولدىق.

س ك قايشىلاپ تاستاعان قولجازبامدى كىتاپ كورمەسىنە قويدىم

- حالىڭىز، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟

- حالىم، مىنە، وزدەرىڭ كورىپ تۇرعانداي، ابايشا ايتسام، «قارتايىپ، قايعى ويلادىق» دەيتىن جاسقا دا كەلىپ قالىپپىن. قازاقستاننىڭ «بىلگىر» دارىگەرلەرى قويعان «راك» دەگەن قاتەرلى دەرتتى گەرمانيانىڭ دارىگەرلەرى جوققا شىعارعالى بەرى جامان ەمەسپىن. دارىگەرلەر «جامان اۋرۋعا شالدىققانسىز» دەگەندە كادىمگىدەي ومىرمەن عانا ەمەس، بالا- شاعاممەن تۇگەل قوش ايتىسىپ، جالعىز ۇلىم قايراتقا 12 بولىمنەن تۇراتىن وسيەت حات تا جازىپ تاستاعانىم بار. ادام بالاسى قىزىق قوي، مىنا جارىق دۇنيەنى ءبىر ءسات تە قيمايدى ەكەنسىز. قازىر توقساننان اسىپ بارامىن عوي، شۇكىر، جاقسىنى دا، جاماندى دا باستان وتكەردىك. اشتىقتى دا، جوقشىلىقتى دا، قۋعىن- سۇرگىندى دە كوردىك. كۇنى كەشەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە جاستارمەن بىرگە الاڭعا شىعامىن دەپ، توبىعىمىزعا تاس تا تيگەن. ماڭداي تەرىممەن جازعان ەڭبەگىمنىڭ ىشىنە سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى ەسىمدەرىن اتاۋعا قورقاتىن الاش ارىستارى - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردىڭ انا ءتىلىمىز، جالپى، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءتىل ماسەلەلەرى تۋرالى جازعاندارىن قوسىپ، ەسىمدەرىن اتاپ كورسەتكەنىم ءۇشىن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى عىلىم ءبولىمىنىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىراپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دەگەن قىزمەتىمنەن بوساتىلىپ، التى اي قاتاڭ سوگىس ارقالاعانمىن. ونىمەن قويماي، قولجازبامدى باسپادان شىعىپ بارا جاتقان جەرىنەن الىپ تاستاپ، قايشىمەن تۋراپ تاستادى. ءبىراق، قىزىق بولعاندا بىرەۋلەردىڭ اقىلىمەن باسپاحانادا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسشىلارعا ەكى بوتەلكە اراق اپارىپ بەرىپ، كىتابىمنىڭ قىرقىلماعان ءبىر بۋماسىن جانە قىرقىلعان ءۇش داناسىن الىپ العانمىن. ەڭ قىزىعى، كەيىن وسى كىتابىمدى حالىق جاۋلارى دەگەن ارىستارىمىزدىڭ اتىن الىپ تاستاپ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆقا ارناپ قايتا شىعارىپ، حالىق شارۋاشىلىعى كورمەسىندە لاۋرەات اتانىپ، سىيلىققا ءبىر كىتاپ شىعارۋعا جەتەرلىك اقشا العانىم بار.

بيىل «عىلىم ورداسىندا» ءابدۋالي حايداروۆ، ءرابيعا سىزدىقوۆا ۇشەۋمىزدىڭ توقسان جىلدىعىمىزدى اتاپ ءوتتى ەمەس پە، سوندا ءوزىمنىڭ كىتاپ كورمەمە سول «رەپرەسسياعا» ۇشىراعان كىتابىمدى دا قويدىم.

- قولجازباڭىزدىڭ تۋرالىپ كەتكەنىنەن حاباردار قۇرداستارىڭىز تۋرالعان كىتاپ قالدىقتارىن كورگەندە تاڭقالعان شىعار؟

- سارىبايەۆتىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىن ولار نە دەسىن، سول كەزدەگى زاماننىڭ ءبىر كورىنىسى عوي، ءبىر جاعىنان عىلىمدى ويىن الاڭىنا اينالدىرىپ جۇرگەن قازىرگى كەيبىر عالىمسىماقتارعا ۇلگى رەتىندە كورسەتكىم كەلدى. شىن عىلىمنىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادام قانداي تاۋەكەلگە بولسا دا باراتىنىن بىلە ءجۇرسىن دەگەن ويىم قوسا بار.

- سوزىڭىزگە قاراعاندا، قازىرگى عىلىمعا كوڭىلىڭىز تولمايتىن سەكىلدى.

- عىلىم اكادەمياسىن جاۋىپ تاستاعان ەلدىڭ عىلىمىنىڭ بولاشاعى بار دەۋدىڭ ءوزى ۇيات نارسە. كامال ورمانتايەۆ «ت م د ەلدەرى بويىنشا بالالار دارىگەرلەرىن دايارلايتىن فاكۋلتەتتى جاۋىپ تاستاعان جالعىز قازاقستان عانا» دەمەكشى، ت م د مەملەكەتتەرى اراسىندا عىلىم اكادەمياسىن جاۋىپ تاستاعان تاعى ءبىز عانا شىعارمىز. وسىدان-اق قازىرگى عىلىمنىڭ جاعدايىن تۇسىنە بەرۋگە بولادى. عالىم مەن عىلىمي اتاقتاردىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ الدىق. تورەگەلدى شارمانوۆ شىندىقتى ايتىپ ءجۇر، قازىرگى كەيبىر عالىمبىز دەپ جۇرگەندەرگە قاراپ وتىرىپ، راسىندا دا اكادەميكپىن دەپ ايتۋ ۇياتتاۋ. ويتكەنى، ولار بۇرىنعى عالىمداردى دا وزدەرى بىلەتىن جولمەن عىلىم سالاسىنا كەلدى دەپ ويلاۋلارى ابدەن مۇمكىن. ناعىز عىلىم جولىنا تۇسكەن ادامدار از ەمەس، ءبىراق، بۇگىندە پلاگيات- عالىمدار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى.

عىلىمي جاڭالىقتارىمىز جوق دەيمىز، جاڭالىق قايدان بولادى، ەگەردە جالعان «عالىمدار» كوپ بولسا. بىلگىر عالىمدار، بىلىكتى ماماندار شەت ەلگە كەتىپ جاتسا، رەنجيمىز. ءبىلىم، عىلىم مينيسترلىگىندەگىلەر قازىر عىلىم تۇرماق، جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋ ءىسىنىڭ ءوزىن بوجىراتىپ الدى. وقۋلىقتاردىڭ كەمشىلىگىن ايتا-ايتا جالىقتىق. ءبىلىم بەرۋ، بىلىكتى مامان دايىنداۋ ءىسىنىڭ دە كەمشىلىگى جەتكىلىكتى. ۇ ب ت، بولون كونۆەنسياسى دەگەن پايدا بولدى. ۇلتتىڭ ءبىلىمدى ۇرپاعىنىڭ وبالىنا وسى ۇ ب ت جەتىپ جاتىر. مەكتەپتى «التىن بەلگىگە» بىتىرگەندەر ۇ ب ت- دان ءسۇرىنىپ، ون ءبىر جىل بويى ورتاشا وقىعان بالا ويناپ ءجۇرىپ مەملەكەتتىك گرانتتى ۇتىپ الىپ جاتسا، جاقسى وقىعان بالا جاسىماي قايتەدى. ادامدا نامىس دەگەن ۇلى قاسيەت بار، ال ول قاسيەت جاس ءوسپىرىم بالالاردىڭ بويىندا وتە جوعارى بولادى. ءبىر مەكتەپتە وقىعان بالالار ءبىر- ءبىرىنىڭ قابىلەتىن جاقسى بىلەدى. قانشا جەردەن «باپ شاپپايدى، باق شابادى» دەگەنمەن، باق تا بابى بار جەرگە قوناتىن شىعار. ءبىلىم دەڭگەيى وزىنەن تومەن قۇربىسىنىڭ مەملەكەتتىك گرانتتى جەڭىپ الىپ، شەت ەلگە بارىپ عىلىمي جوبا قورعاپ، مەملەكەتتىك گرانتقا يە بولىپ جاتقاندارىن كورگەندە الگى نامىسشىل بالا شىداي الماي، ءوز- وزىنە قول جۇمساۋى مۇمكىن.

قازىر ءوزى جاس بالالاردىڭ اراسىندا ءوز- وزىنە قول جۇمساۋ دەرتى كوبەيىپ كەتىپتى. ال بۇل دەگەنىڭىز ۇلتىمىز ءۇشىن وتە قاۋىپتى دەرت. ونىڭ ءتۇپ- تامىرىندا كوپ ماسەلە جاتقانىن جان تانيتىن ماماندار جاقسى ءبىلۋى كەرەك. ادىلەتسىزدىكتى جاسىنان كورىپ وسكەن جاس ۇرپاققا «ءادىل بول، تازا بول، ەڭبەكقور بول» دەپ قالاي ايتامىز؟ ايتا المايمىز. ءبىلىمدى جاستاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى دا قيىن. الىسقا بارماي- اق قويايىن، ءدال قازىر ءبىلىم دەسە ءبىلىمى بار، ەلباسى ايتىپ جۇرگەن ءۇش ءتىلدى جەتىك بىلەتىن ەكى نەمەرەم ءوز ماماندىقتارىمەن جۇمىس تابا الماي ءجۇر. ال مەن كەيبىرەۋلەر سياقتى ءوزىمنىڭ، بولماسا، ۇلىمنىڭ بەدەلىن سالىپ جۇمىسقا تۇرعىزۋىما بولار ەدى. ولاي ىستەمەيمىن. وزدەرى قازىرگى قوعامنىڭ قاعيداسىن ابدەن زەرتتەسىن جانە وزدەرىنىڭ باسەكەگە قانشالىقتى قابىلەتتى ەكەندىكتەرىن ءبىلسىن. زامانعا قاراي وزدەرىن بەيىمدەۋدى ۇيرەنسىن دەپ ءجۇرمىن. شەت ەلگە جۇمىسقا شاقىرۋشىلار كوپ، ءبىراق، ولاردىڭ ءوز ەلىنە قىزمەت ەتكىلەرى كەلەدى. وزگەدەن ۇيرەنىپ كەلگەن بىلىمدەرى مەن ءىس- تاجىريبەلەرىن، ونەگەلەرىن دارىتقىسى، دامىتقىسى كەلەدى.

- سوندا نەمەرەلەرىڭىزگە «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەن وسيەت ايتقىڭىز كەلەدى عوي...

- ولاي دەپ ايتقان ەمەسپىن، ايتقىم دا كەلمەيدى، ءبىراق، سونى ەزۋىمنەن-اق وزدەرى اڭعارىپ جۇرگەن سەكىلدى. دياسىم وزىمە تارتقان ايتقىشتىڭ ءبىرى، سول مەنى جانە مەن ءومىر سۇرگەن قوعامدى ءجيى سىنعا الىپ وتىرادى. ال مەن بولسام، ادالدىعىنان گورى ءبىرىن-ءبىرى الداۋعا قۇمار، جەمقورى، ۇرىسى كوپتەۋ قازىرگى كەزەڭدى كوبىرەك سىنعا الامىن.

بىزگە «قازاق» دەسە، ورنىنان ۇشىپ تۇراتىن باسشىلار كەرەك

- وسىدان ون جىل بۇرىن مۇنداي سەنىمسىزدىكتەر تۋراسىندا ايتپايتىن ەدىڭىز، ال ءقازىر شىنىمەن ۋايىمشىل بولىپ كەتكەندەيسىز بە، قالاي؟

- سارىبايەۆ سارىۋايىمعا سالىنعان جان ەمەس، دەگەنمەن، بولاشاق ءۇشىن الاڭدايتىنىم راس. جىل وتكەن سايىن ادامنىڭ دا ساناسى ارتىپ، كوزقاراستارى وزگەرمەي مە. قازىر گازەت- جۋرنالداردى وقي وتىرىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايىنا كوبىرەك الاڭدايمىن. اسىرەسە، اۋىل تۇرعىندارىنا جانىم اشيدى. سول قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا قۇلاق اساتىن باسشى جوق. باسشى دەگەن جان- جاقتى بولۋى ءتيىس. ەل باسقارىپ قانا قويماي، سول ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحىن جەتىك ءبىلىپ، حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىستارىن دا قاناعاتتاندىرا ءبىلۋى كەرەك. ال ەندى اششىلاۋ بولسا دا شىندىق، بۇگىنگى باسشىلاردىڭ بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، انا تىلىمىزگە دەگەن قۇرمەت از. ءبىزدىڭ مەملەكەت دامۋ ءۇشىن ەلباسىنىڭ 100 ناقتى قادامى جۇزەگە اسىپ، ماڭگىلىك ەل مۇراتىنا جەتۋ ءۇشىن بىزگە «قازاق»، «ۇلتتىڭ ماسەلەسى» دەگەندە ورنىنان ۇشىپ تۇراتىن باسشىلار كەرەك.

«قازاق باردا قازاق ءتىلى ولمەيدى» دەپ جايباراقات جۇرۋگە بولمايدى

- ءتىل تامىرشىسى، تۇركى تىلدەرىنىڭ بىلگىرى سارىبايەۆ اقساقالدىڭ بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى جونىندەگى كوزقاراستارىن بىلسەك.

- قاي قازاق بولسىن ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا كەلگەندە جاناشىرلىق تانىتاتىنىن بىلەمىن. دەگەنمەن، وسى ءتىلدىڭ تاريحىن، لەكسيكولوگياسىن، انتولوگياسىن، تەرمينولوگياسىن زەرتتەپ كەلە جاتقان عالىم رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى قولدانىس اياسىنا ءالى دە كوڭىلىم تولمايدى. ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداعانىمىزعا جيىرما بەس جىلعا جۋىقتاپ قالسا دا، ءالى وزگەنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، وزگە تىلدە سويلەپ كەلەمىز. قازاق ءتىلىن بىلەتىن وزگە ۇلتتى اسپەتتەپ، ولاردى ءجيى جارنامالاپ جاتامىز، وزگەلەرگە ۇلگى بولسىن دەگەن تۇرعىدان كەلگەندە دۇرىس تا شىعار، دەيتۇرعانمەن، ءتىلدى مەڭگەرۋ ونىڭ ازاماتتىق پارىزى ەمەس پە، نانىن جەپ جۇرگەن ەلدىڭ تىلىنە دە قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋى كەرەك. «الماتى كوشەلەرى اۋدارما سوزدىككە اينالىپ بارادى» دەگەن ماقالانى وسى سىزدەردىڭ گازەتتەن وقىدىم- اۋ دەيمىن، قازىر ءدال ەسىمە تۇسپەي تۇرعانى، شىندىعىندا سولاي بولىپ تۇر. قوناق ءۇي، مەيرامحانا دەگەندى ءۇش تىلدە جازۋدىڭ قاجەتى نە؟ ونى قويىڭىزشى، كوپ مەكەمەلەردىڭ اتاۋى، ءتىپتى، اعىلشىن تىلىندە جازىلعان. ءتىل باسقارمالارى مەكەمەلەردەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىنا قاتاڭ تالاپ قويا بىلسە، مۇنداي ءوزىم بىلەرلىككە جول بەرىلمەس ەدى. كوپشىلىككە ارنالعان جيىنداردىڭ بارلىعىن قازاق تىلىندە وتكىزسەك، قازاق تىلىنە دەگەن جۇرتتىڭ ىقىلاسى دا ارتا تۇسەر ەدى. ءبىر وزگە ۇلت وكىلى وتىرسا، سول تىلدە سويلەيتىن جالپاقشەشەيلىك مىنەزدەن ارىلمايىنشا، قازاق ءتىلى تورگە وزا قويمايدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، باستاپقى كەزدە وزگەلەر ءتىل ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ، بالالارىن قازاق بالا باقشاسىنا، قازاق مەكتەبىنە بەرىپ جانتالاسىپ ەدى، ال قازىر ءدال سونداي ۇمتىلىس بايقالمايدى. كەرىسىنشە، «قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق» دەگەن سىلتاۋدى جەلەۋ ەتكەندەر قايتادان ورىس مەكتەبىن بەتكە الدى. بىزگە «قازاق باردا قازاق ءتىلى ولمەيدى» دەپ جايباراقات وتىرۋعا بولمايدى. جاڭا تولقىندى ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ۇلتجاندى ازاماتتار كوپ بولسا

- شيپاجايدا دەمالىپ جاتساڭىز دا جازۋ- سىزۋدان قول ۇزبەگەن سەكىلدىسىز؟

- «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسى» سەرياسىنىڭ ون تومدىعىن شىعاردىق. قۇدايعا شۇكىر، ەلدىڭ قاجەتىنە جاراپ جاتىر. مەن ەندى تۇركولوگيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان بيبليوگرافيانىڭ 7 تومدىعىن دايىنداۋ ۇستىندەمىن. جەتى تومنىڭ جارىققا شىققانىن كورسەم دەيمىن. تەرمينولوگيا سالاسىن جانداندىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. توقسانعا جەتكەنشە نانىن جەپ، قىزمەتىن اتقارعان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ بۇل باعىتتا اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىن جوققا شىعارمايمىن، دەگەنمەن، ءالى دە تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستار جەتەرلىك. ينستيتۋتتىڭ قازىرگى قىزمەتكەرلەرى بۇل ماسەلەدە كوبىرەك ىزدەنسە دەگەن تىلەگىم بار.

- ءسىزدى كوپشىلىك جادىگەر جيناۋشى، كوللەكسيونەر رەتىندە جاقسى تانيدى. گازەتىمىزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا رەتى كەلگەندە جيعان- تەرگەندەرىمدى ءتيىستى سالانىڭ يەلەرىنە تاپسىرارمىن دەپ ەدىڭىز...

- مەن عانا ەمەس، جالپى سارىبايەۆتار اۋلەتى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جيناۋعا اۋەس. بۇل ادەت بىزگە اكەدەن دارىسا كەرەك. سىزگە ايتتىم عوي دەيمىن، شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى دەرەكتەرىمدى، ول جونىندە جازىلعان ماقالالار مەن جاريالانعان سۋرەتتەردى، تاعى باسقا دا قۇندى زاتتاردى جيناستىرىپ، ءوزىم ءبىلىم العان بۇرىنعى №12، ال قازىرگى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەكتەپتەن مۇراجاي اشقانمىن. شوقان تۋرالى جيعان- تەرگەندەرىم ءالى دە بار. ءبىز شوقاندى ءالى تولىق زەرتتەپ بولعان جوقپىز. ول جونىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنا حابارلاسقان ەدىم، ءبىراق، ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم حابارلاسپادى.

ال قازاق فۋتبولىنىڭ تاريحى تۋرالى جيناعاندارىمدى بيىل «قايرات» فۋتبول كومانداسىنىڭ قۇرىلعانىنا ەلۋ جىل تولۋىنا وراي، قازاقستان فۋتبول فەدەراتسياسىنىڭ باسشىسىنا تەلەفون سوعىپ سويلەسىپ كورگەن ەدىم، «ءوزىمىز حابارلاسامىز، ءبىر ۇلكەن باسقوسۋ وتكىزەمىز، سوعان ءسىزدى شاقىرامىز» دەگەن ەدى. سول كۇيى حابار كۇتىپ ءجۇرمىن.

بەرسەڭ، بارلىعى تەگىن العىسى كەلەدى، ال تەگىن بەرۋگە قىرۋار ەڭبەگىمدى قيمايمىن ونىڭ ۇستىنە قۇندى دۇنيەلەردىڭ قۇنىن تۇسىرگىم كەلمەيدى. ال قازاق ەمشىلىگى جايىندا جيعان 800 البومىمدى دا قازاق ەمشىلەر اسسوتسياتسياسىنا بەرگىم كەلگەن، ولار دا «ادام جىبەرەيىك، كورسىن، قاجەت بولىپ جاتسا، الايىق» دەگەندەي بولىپ ەدى، سول كۇيى ەمشىلەر دە حابارسىز جاتىر. ۇلى ادامدار، ايەلدەر تۋرالى جيناعاندارىم دا بار، قاجەت دەپ جاتقاندار بولسا، بەرگىم كەلەدى. مەندە مىنانداي دۇنيەلەر بار دەپ الماتى مۇراجايىنا دا حابارلاسقام، ولار «الىپ كەلىڭىز» دەيدى. اقساق اياعىممەن قازىر الىسقا ۇزاي المايتىنىمدى ولار قايدان ءبىلسىن. كەيدە وسىنداي جاعدايلارعا قاراپ وتىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قۇنىتسىزدىعىمىزعا جانىم اۋىرادى. ەشنارسەگە ىقىلاسىمىز جوق. يمانعالي سەكىلدى ۇلتجاندى ازاماتتارىمىز از بولىپ تۇر. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ۇكىمەت باسشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ءىنىم بولات سارىبايەۆ جيعان ۇلتتىق اسپاپتار كوللەكسياسىن ارنايى الدىرىپ، قازىنادان سول ءۇشىن 80 مىڭ دوللار بەرگىزگەن ەدى. ءبىز ول قاراجاتقا بولاتقا ەسكەرتكىش ورناتىپ، قالعانىن وتباسىنىڭ قاجەتىنە جۇمساعان ەدىك.

ا ق ش- تا ايەلدەرگە ارنالعان مۇراجاي بار

- انەكدوتتارىڭىزدى جاريالادىڭىز، ال ايەلدەر جايىنداعى ازىلدەرىڭىز قاشان جارىق كورەدى؟ جالپى، ءسىز ايەلدەر قاۋىمىن كوپ سىنايتىن سەكىلدىسىز، ونىڭ سەبەبى نەدە؟

- ايەلدەردى سىناپ، اجالىمنان ءۇش كۇن بۇرىن ولەتىن جايىم جوق. مەنىڭ ازىلدەرىمنىڭ كوبى ايەلدەرگە دەگەن قۇرمەتتەن تۋىنداعان دۇنيەلەر. قازاقتىڭ ايەلدەرى كەرەمەت قوي، ا ق ش- تا ايەلدەرگە ارنالعان مۇراجاي بار، ال ونىڭ قاسىندا مەنىڭ ازىلدەرىم نە ءتايىرى.

- توي باسقارىپ، پوپپۋري ايتاتىن ونەرىڭىز تاعى بار عوي...

- وسى ءبىر- ەكى جىل بولدى، توي باسقارۋدى قويدىم، ءبىراق، ءابدۋالي، ءرابيعالار تۋعان كۇنىمدە تامادا بولىپ بەرشى دەپ ءوتىنىش ايتسا، قارسىلىعىم جوق. ال قازاق، ورىس، تاتار، ۇيعىر، وزبەك، جاپون، فرانسۋز اندەرىنە شىعارعان پوپپۋريلەرىمدى ءالى دە ايتامىن.

كۇلكى - دەنساۋلىقتىڭ كەپىلى

- جوعارىدا جاسىممەن بىرگە ۋايىمىم دا ۇلعايدى دەپ قالدىڭىز، توقسانعا كەلگەن شورا كوكەمىزدى نە ماسەلە كوبىرەك مازالايدى ەكەن؟

- تاريحتى قايتا جاسايمىز دەيتىندەرگە الاڭدايمىن. تاريح شىندىقپەن جازىلۋى كەرەك. شىندىقتى ايتا المايمىز. مەيىرىم مەن قايىرىمدىلىق ازايىپ بارا جاتقانداي. قارتتار ءۇيى از بولعانداي، وسى جۋىردا تەلەديداردان ورال قالاسىندا قارت اتا- انالارعا ارنالعان بالاباقشا سەكىلدى ورىن اشىلعانىن ەستىپ، جاعامدى ۇستادىم. پەرزەنتحانالاردىڭ الدىنا تاستاندى بالالارعا ارنالعان كارزىڭكە قويامىز دەگەندى دە قۇلاعىم شالىپ قالدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى ۇلتتىق تاربيەدەن ايرىلىپ قالعانىمىزدىڭ جەمىسى. ءبىر- بىرىمىزگە بەرگەن ۋادەمىزدى ورىندامايتىن بولدىق. وتىرىكتى كوپ ايتامىز. ال سول وتىرىگىمىز الدىمىزدان شىققان كەزدە بۇل قالاي بولعانى دەپ تاڭىرقاپ جاتاتىنىمىز بار. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىز ۇلتجاندى بولسىن دەسەك، ۇلتتىق تاربيەنى مىقتاپ قولعا الۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى دارىتۋ ءۇشىن بالا باقشادان باستاپ، مەكتەپ، وقۋ ورىندارىندا باتىرلارىمىزدى، ءبي- شەشەندەردى، بەلگىلى تۇلعالاردى تانىستىرۋدى، ولاردىڭ دانالىق سوزدەرىن جاتتاتۋدى داعدىعا اينالدىرساق قانەكي. قازىرگى جاستار كىتاپ وقىمايتىندىقتان، ولاردى ساۋاتسىزدىقتان وسىلاي قۇتقارماساق، باسقالاي قۇتقارا المايمىز. جاستاردى كومپيۋتەرلىك ويىن زالدارىنان الىپ شىعۋىمىز قاجەت. ينتەرنەت كلۋبتاردىڭ اۋزىنا قارا قۇلىپ سالاتىن ۋاقىت جەتتى. قازىر سول ينتەرنەت جەلىلەر ءار ۇيدە بار. ۇيلەنگەن جاستاردىڭ باسپاناسى، جۇمىسى جوق، سونىڭ سالدارىنان اجىراسۋلار كوبەيىپ بارادى.

- توقسانعا كەلگەندە ءوز بويىڭىزدا قانداي كەمشىلىك بارىن بايقادىڭىز؟

- شىندىقتى ايتامىن، تۋرا جۇرەمىن دەپ جاۋلارىمدى كوبەيتىپ الىپپىن. وتىرىك ايتا المايدى ەكەنمىن.

- قازىر قانداي شىعارمالاردى قايتا وقىپ، قايتا قاراپ ءجۇرسىز؟

- مەن جۇمىسقا كىرىسپەس بۇرىن مىندەتتى تۇردە ابايدىڭ قارا سوزدەرىن اقتارىپ شىعامىن. ال قادىر مىرزا ءالىنىڭ ايتقىشتىعىنا قايران قالامىن. ونىڭ افوريزمدەرىن وقىعان سايىن جان سارايىم اشىلا تۇسەدى.

- توقسانعا كەلۋ دەگەن دە اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن عۇمىر عوي، كوپ جاساۋىڭىزدىڭ قۇپياسى نەدە؟

- ەشكىم تۋرالى جامان ويلامايمىن، جامان ءسوز ايتپايمىن. اشۋ-ىزانىڭ ءوزىن ازىلگە اينالدىرىپ، ءوزىمنىڭ دە، وزگەنىڭ دە كۇلىپ جۇرگەنىن قالايمىن. توقسانعا كەلسەم دە جاتتىعۋ جاساۋدان قول ۇزگەن ەمەسپىن. بالالارىمنان باستاپ، نەمەرە- شوبەرەلەرىمە دەيىن ازىلدەسىپ وتىرامىن. اقىلدىڭ ءوزىن ازىلمەن ايتۋعا تىرىسامىن. قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە ءوتىنىشتىڭ ءوزىن ازىلمەن جازاتىن ەدىم. قايراتىما جازعان وسيەت حاتىمدا دا ءازىل باسىم. توقساندا سەكسەن توعىزداعىداي كورىنۋىمنىڭ بار قۇپياسى - سول كۇلكىنىڭ ارقاسى.

- حالىق اراسىندا «جاسىڭىز جۇزگە جەتسىن» دەگەن جاقسى تىلەك بار عوي، ءجۇز جاسقا تولعاندا دا وزىڭىزبەن تاعى جۇزدەسۋگە جازسىن!

- تىلەگىڭە راحمەت. دەگەنمەن، ارتىڭدا ەل- جۇرت ايتا جۇرەر ءجۇز اۋىز جاقسى ءسوزىڭ قالماسا، جۇزگە كەلگەننەن نە پايدا، ماعان سول توقسان توعىز جاس، توقسان توعىز كۇن جەتەدى (كۇلىپ الدى).

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن - نۇرجامال تەگىنباي قىزى.
«الماتى اقشامى» گازەتى